آداب ظاهری و باطنی نماز

آداب ظاهرى و باطنى نماز

  منابع مقالہ : کتاب عرفان اسلامى  ج‏۵  نوشتہ : حضرت آیت اللہ حسین انصاریان

 مشهور در میان اهل دل این است که از شروع مقدمات نماز تا پایان آن حاوى چهار هزار مسئله است، کثرت مسائل در حول و حوش یک حکم نمایان‏گر ارزش و اهمیت و منفعت مادى و معنوى آن حکم است.

انسان وقتى به مسائل ظاهرى و باطنى نماز مى‏نگرد، گویى خود را در کنار دریاى با عظمتى مى‏بیند که کران تا کرانش عالم هستى را در تصرف گرفته است.

براى این حقیقت پرمایه الهیه دو نوع آداب و شرایط ذکر شده که تفصیل و توضیح آن شرایط و آداب از حوصله این کتاب خارج است، شما مى‏توانید براى به دست آوردن تفصیل این شرایط و آداب چه ظاهرش و چه باطنش به کتاب‏هاى زیر مراجعه کنید: «وسائل الشیعه»، «الکافى»، «مستدرک الوسائل»، «الوافى»، «محجه البیضاء»، «اسرار الصلاه» امام خمینى، «اسرار الصلاه» حاج میرزا جواد آقا ملکى، «اسرار الصلاه» شیخ عبدالحسین تهرانى و کتب دیگرى که در این زمینه از عالمان و عارفان و کاملان و واصلان به یادگار مانده است.

شخص کم مایه‏اى مانند من که هنوز از درک کلمات ظاهرى این عبادت عاجزم و در مدتى که از حضرت حق عمر گرفته‏ام، براى یکبار به فیض حضور حضرت جانان نرسیده‏ام و نتوانسته‏ام نمازى با حداقل شرایط ظاهرى و باطنى ادا کنم، قدرت بازگو کردن حقایق ظاهریه و به خصوص اسرار باطنیه نماز را ندارم؛ آنچه در این جزوه مى‏بینید قسمتى از آن محصول فکر کوتاه و جملاتى از آن با استفاده از نورانیت اهل اللّه است.

من چاره‏اى جز این‏که به نحو اختصار به شرایط ظاهرى و باطنى نماز اشاره کنم، ندارم؛ امیدوارم خود شما با همت عالى و قلب پاک و روحى الهى به اسرار باطنى این عبادت بى‏نظیر برسید و ذائقه وجود شما از شیرینى این فعل ملکوتى بچشد.

 

آداب ظاهرى نماز

وضو، غسل، تیمم، پاکى بدن، طهارت لباس، مباح بودن محل، احتراز از لباس ابریشم و طلا و لباسى که آلوده به پوست و موى حیوانات حرام گوشت است، مراعات وقت، توجه به قبله، اداى کلمات نماز با قرائت صحیح، از آداب ظاهریه نماز است، گرچه هر یک از این‏ها داراى اسرار و حقایقى است که به قسمتى از آن در جلد چهارم اشاره رفته است.

خواندن بعضى از آیات مانند: [وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی‏] «۱» و بعضى اوراد و اذکار در مقدمه نماز، برداشتن دو دست تا محاذى گوش در حالى که دو کف به طرف قبله باشد، مؤدب ایستادن و چشم به محل سجده داشتن و با کمال ادب و وقار و طمأنینه نماز را شروع کردن نیز از آداب ظاهریه نماز است.

 

آداب باطنى نماز

اما آداب باطنى: نماز، مناجات با قاضى الحاجات و وسیله تقرّب به حضرت اوست و بسیارى از معارف الهیّه در این عبادت با عظمت گنجانده شده است؛ اگر نمازگزار در خور استعداد و وسعش به مراتب ظاهریه و باطنیه آن توجه ننماید، در حقیقت مناجات با او نکرده و به حریم قدسش راه نیافته و متوسل به وسیله تقرّب نشده است.

در صورت توجه به آداب ظاهریه و باطنیه، مى‏توان از منافع این عبادت بزرگ بهره‏مند شد.

متکلّم به وسیله نماز به هیچ عنوان نباید از حضرت مستمع غافل باشد که غفلتش مایه تاریکى و راحتش علّت رنج خواهد شد.

نماز، نزدیک کننده عبد به آثار ظاهرى و باطنى حضرت دوست و بازدارنده انسان از همه فحشا و منکرات است و این میسر نیست مگر این‏که مکلّف به اندازه وسع و قدرتش علماً و عملًا در رابطه با آداب ظاهریه و باطنیه نماز باشد.

 

مراحل نماز باطنى‏

فیض کاشانى در «محجه البیضاء» مى‏گوید:

روح نماز در ابتداى کار بستگى به شش مرحله دارد که بر مکلّف نمازگزار لازم است به مراعات این حقایق اقدام کند.

1- حضور قلب.

2- تفهم.

3- تعظیم.

4- هیبت.

5- امید.

6- حیا.

1- حضور قلب‏

حضور قلب حقیقتى است که از تمرکز فکر در برنامه‏هاى نماز و ت
وجه عمیق انسان به حق پدید مى‏آید، چنانچه در نماز، فکر انسان میدانى براى جولانگاه غیر حق باشد، براى قلب محال است که بتواند روى به جانب معشوق حقیقى کند و از عالم ملکوت کسب فیض و نور نماید.

اگر قلب با کمک فکر در نماز حاضر نباشد و دل که روى حقیقى انسان است به سوى قبله محبوب نباشد، آن نماز را مى‏توان نماز گفت؟ در صورتى که قلب در نماز با محبوب عالم سخن نگوید و از عشق او نجوشد و در اتصال با ملکوت عالم نباشد، آن نماز، جسمى است بى‏روح و چراغى است بى‏نور و الفاظى است بى‏معنا.

تکرار [لا تَکُنْ مِنَ الْغافِلِینَ‏] «۲» در آیات قرآن مجید، متوجه این معناى با عظمت است که در هیچ عبادتى غافل از اسرارش مباش و در هیچ طاعتى نسبت به محبوب حقیقى عالم بى‏توجه مباش.

غفلت در حال عبادت گناهى بزرگ است و علامت غیبت مکلّف ازحضور دوست.

نماز از احکام دین خداست و کسى که خشنودى حضرت حق را مى‏طلبد، باید در نماز جستجو کند؛ نماز راهى است که همه انبیا ره سپر آن بودند و عشق ملائکه الهى متوجه نمازگزار است.

نماز، هدایت و ایمان است و چراغ معرفت فرا راه انسان؛ نماز، باعث برکت در رزق و راحت بدن و علت ناراحتى و رنج شیطان رجیم و اسلحه‏اى علیه کفر کافران است.

نماز، اجابت دعا، قبولى اعمال و زاد و توشه مؤمن در دنیا و آخرت اوست؛ نماز، شفیع بین نمازگزار و ملک الموت و انیس و رفیق در قبر و فرش زیر پهلو و جواب منکر و نکیر و تاج سر مکلّف به روز قیامت است.

نماز، نور چهره در محشر و لباس بدن و حجاب بین انسان و آتش جهنم و حجت‏ و برهان بین انسان و خداست.

نماز، باعث نجات از عذاب و جواز عبور از صراط و کلید بهشت و مهریه حورالعین و بهاى بهشت است.

&l t;SPAN style=”LINE-HEIGHT: 200%; FONT-FAMILY: ‘Tahoma’,’sans-serif’; COLOR: black; FONT-SIZE: 9pt; mso-fareast-font-family: ‘Times New Roman’; mso-bidi-language: FA” lang=FA>با نماز، آدمى به درجات بلند ملکوتى مى‏رسد، چرا که نماز عین تسبیح و تهلیل و تحمید و تمجید و تکبیر و تقدیس و گفتار حق و دعوت الهیه است‏ «۳».

حیف نیست انسان در چنین دنیاى با عظمتى با این همه سود و منفعت قرار بگیرد و از آن و مستمعش- که خداى مهربان و پروردگار عزیز است- غافل باشد.

حیف نیست بدن آدمى که ظاهرى بى‏ارزش است، در نماز شرکت داشته باشد ولى قلبش که حقیقت وجود اوست از این دنیاى پرفیض الهى و از این سراى پرشور ملکوتى و از این میدان عشق و عرفان بیرون باشد!

 

سفر مادى و سفر معنوى‏

انسان، داراى دو نوع سفر و دو شکل حرکت است: سفر مادى و سفر معنوى، در سفر مادى منافع زیادى نصیب انسان مى‏شود که با آن منافع کسب راحت و تحصیل امنیت در زندگى مى‏کند.

امام على علیه السلام مى‏فرماید:

براى سفر پنج خاصیت و منفعت است:

1- رفع غم و غصه.

2- کسب معیشت و نجات از فقر.</P&g t;

3- تحصیل علم و دانش.

4- به دست آوردن آداب.

5- پیدا کردن دوست بزرگوار «۴».

آنان که از سفر دورى مى‏جویند، درِ بسیارى از منافع را به روى خود مى‏بندند و اینان افرادى بدبخت و تهیدستند.

اما منافع سفر معنوى با سفر مادى قابل قیاس نیست که سفر معنوى حرکت از عقل و قلب و روح به وسیله حرارت ایمان و عشق به سوى حضرت رب الارباب است که با رسیدن به مقام وصل، رسیدن به همه چیز است؛ چرا که حضرت دوست مستجمع جمیع صفات کمالیه است و هر کس در سیر سفر معنوى به حضرت او برسد به همه چیز رسیده و در میان طرق سفر هیچ طریقى نزدیک‏تر و پرسودتر و رساننده‏تر به مقام وصل و مرتبه قرب از نماز نیست.

مرحوم شیخ عبدالحسین تهرانى در «اسرار الصلاه» چه نیکو فرموده:

در نزد ارباب خرد مقرر است که ترقى و کمال هر شى‏ء به سفر است، چنانچه شیخ الرئیس فرموده که کمال محدثات در غربت است، از جهت این‏که جمیع محدثات در بلده اصلیه و مسکن اولى که عالم عدم است معدوم بودند و معلوم است که انسان مادامى که در آن عالم است در حضیض نقصان و مرکز حرمان است؛ پس چون از مقر عدم به سوى غربت عالم وجود مسافرت نمود از براى او انواع کمالات و اقسام کرامات حاصل شد و این دلیل آن است که کمال حاصل نشود مگر به غربت و هم چنین بعد از دخول در وجود، همه تراب محض بودند چنانچه حضرت خداوندى فرموده:

 [إِنَّ مَثَلَ عِیسى‏ عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ‏] «۵».

قطعاً داستان عیسى نزد خدا [از نظر چگونگى آفرینش‏] مانند داستان آدم است، که [پیکر] او را از خاک آفرید.

پس مادامى که بر صفت ترابیه باقى است در مسکن اصل و معدن اول است که به نظر همان خاک است به داراى صفات عالى، پس چون مفارقت نمود از آن مسکن و ممتزج شد به ماده بدن و مختلط شد به طبایع غریبه که آن‏ها نسبت به او بیگانه‏اند، مستعد شد از براى قبول سلطان روح و منفتح شد بر او ابواب فتوح چنانچه خداى تعالى فرموده:

[ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ] «۶».

سپس او را با آفرینشى دیگر پدید آوردیم.

و هم چنین مستقر صلب است چنانچه خداى تعالى فرموده:

[فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ‏] «۷».

برخى [از شما] استقرار یافته [در زمین‏] و برخى به ودیعت نهاده [در اصلاب و رحم‏هایند].

مادامى که آن قطره باقى است در صلب مستقر است و منحقر و قذر، پس چون مسافرت نمود به سوى رحم منتقل مى‏شود به سوى انواع کرم و متصل گردد به انواع نعم، پس ثابت شد که جمیع خیرات حاصل مى‏شود به سفر.

شما مى‏دانید که ظهور و قوت دین مبین سید المرسلین صلى الله علیه و آله نیز به سبب‏ مسافرت شد نه توقف و مجاورت. پس ثابت مى‏شود که مرگ هم براى مؤمن مسافرت و پیروزى است.

پس عنایت الهیه اقتضا کرد که عالم عدم منقضى شد و حقایق اشیا را از صحراى عدم، رخت سفر به عالم وجود بستند و در عالم عقل در منازل قدس نشستند و از عالم عقل به عالم ارواح و از آنجا به عالم اشباح و از عالم اشباح به عالم عناصر و از آنجا به عالم جمادى و از آنجا به عالم نباتى و از آنجا به عالم حیوانى و از آنجا به عالم انسانى و از آنجا به عالم برزخ و مثال انتقال دهند و از مثال به حشر آورند و از آنجا ب
ه سراى جاودانى منزل دهند.

[کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ‏] «۸».

همان گونه که شما را آفرید، [پس از مرگ به او] بازمى‏گردید.

چون مشخص شد که انسان، مسافر عالم امکان است، باید بداند که بر اساس معارف الهیه، در این سفر او را ده منزل است که او را در این منازل به منزل دنیا پا در گل است و چون منازل عشره را طى نماید به سر منزل جاوید رسد و از نقطه مبدأ قوس نزول به منتهى الیه قوس صعود آید و در آن مرکز مستقر گردد و اجزاى صل
اتیه منطبق بر این منازل و عوالم است که حضرت شارع حکیم آن را چنان مرتب فرموده که هرگاه کسى که دو رکعت نماز به جاى آورد چنان باشد که همه منازل مبدأ و معاد را طى نماید و در حقیقت این چنین هم هست.

پس قیام، اشاره به عالم عقل است و قرائت، اشاره به عالم ارواح و رکوع، اشاره به عالم ذر و سجده، اشاره به عالم خاک و سر برداشتن، اشاره به عالم دنیاى دنى است که دار غرور و معاصى است و هر یک از اجزاى دیگر نماز اشاره به عالمى‏ است و شما خود انصاف دهید که اگر در نماز، حضور قلب نباشد، سفر از عالم سفلى به عالم علوى و عبور از منازل به سر منزل مقصود امکان دارد؟

سعى کنید از ابتداى نماز تا آخر، از پریشانى فکر بپرهیزید و قوه اندیشه را در حقیقت نماز و توجه به عالم غیب متمرکز نمایید تا با تمرکز فکر، قلب بر عرش حضور در مقابل نور بنشیند و تا قدرت دارد از فیوضات آن جناب بهره بگیرد.

واى بر ما که نماز را سبک انگاشتیم و به این دریاى پر فیض الهى به دیده عادى نظر کردیم و از حقیقت و حقایق آن غافل ماندیم و به جاى سفر با قدرت نماز به سوى معبود در جا زدیم؛ هم اکنون بیایید دست دعا و تضرع و انابه و زارى به پیشگاه مقدس او برداشته و از نمازهایى که خواندیم به دربار حضرتش توبه آورده و عرضه بداریم:

 

2– تفهم‏

مراد از تفهم، چشیدن معنا و مفهوم نماز با ذائقه قلب و جان و مغز است؛ مسئله مفهوم و معناى واقعیت‏هاى نماز تا اندازه‏اى که توان این فقیر اجازه بدهد، به خواست حضرت مولا در بخش ترجمه و تفسیر جملات نماز خواهد آمد. در آن باب روشن خواهد شد که نماز چیست و همراه با چه واقعیت‏هاى اصیل و بلندى‏

است و نمازگزار اگر به آن واقعیت‏ها متصل شود چه بهره‏ها نصیب قلب و جان او مى‏گردد، آن چنان که با تمام هستى خود با زبان حال به پیشگاه مقدس آن جناب عرضه مى‏دارد:

 

3– تعظیم‏

خداوند عزیز باید براى نمازگزار از هر چیزى بزرگ‏تر و عظیم‏تر باشد؛ هستى با تمام شؤونش در برابر عظمت او چون قطره‏اى در برابر عظمتى بى‏نهایت در بى‏نهایت است.

امام على بن ابیطالب علیه السلام در وصف پاکان مى‏فرماید:

عَظُمَ الْخالِقُ فى انْفُسِهِمْ فَصَغُرَ مادُونَهُ فى اعْیُنِهِمْ‏ «۱۱».

در عمق وجود آنان، خالق سماوات و ارض بزرگ است و غیر او در دیده آنان کوچک.

ما سوى اللّه آن قدر براى پاکان کوچک است که فقط از برابر دیده خود عبور مى‏دهند و آن را هم کوچک مى‏دانند؛ ما سوى اللّه را از نهایت کوچکى به دنیاى‏ قلب و جان راه نمى‏دهند، درون پاک خود را جاى تجلى حضرت او مى‏دانند و جز او را در دنیاى قلب و جان نمى‏نگرند!!

نمازگزار توجه دارد که اسمع السامعین مستمع اوست و در برابر ارحم الراحمین و اکرم الاکرمین و احسن الخالقین و اشدالمعاقبین است.

چگونه ممکن است مستمع عزیز خود را عادى ببیند، مگر در نماز خود نمى‏خواند:

[الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ‏] «۱۲».

همه ستایش‏ها، ویژه خداست که مالک و مربّى جهانیان است.

مگر در حمد نمى‏گوید:

[مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ‏] «۱۳».

صاحب و داراى روز پاداش است.

نمازگزار با معرفت به وجود مقدس حضرت او، از طریق آیات و روایات در حد استعدادش به درک عظمت او نایل آمده و از این طریق همیشه و به خصوص وقت نماز در برابر بزرگى او قرار مى‏گیرد و خود را در پیشگاه حضرتش حقیرترین موجود حس مى‏کند و با زب
ان حال به محضر آن عزیز عرضه مى‏دارد:

 

4– هیبت‏

حالت ترس از مقام الهى ممکن است از دو طریق براى انسان حاصل شود: یا توجه به عظمت و بزرگى حضرت او، یا توجه به عقاب و عذابى که براى گنهکاران حرفه‏اى مقرر فرموده است.

در هر صورت، نمازگزار در نماز باید با توجه به عظمت دوست یا انتقامش از مجرمان، دلى غرق از هیبت پیدا کند و آن حال را تا آخر نماز با خود داشته باشد، البته اولیاى خدا را در نماز نظر به نعم بهشت و عذاب آخرت نبود، آنچه به آن نظر داشتند فقط و فقط حضرت مولا بود و هیبتى که در دل آنان ب
ود محصول معرفت آنان نسبت به حضرت دوست بود.

به قول فیض کاشانى آن عارف وارسته:

 

5– امید

نمازگزار با توجه به کرم و لطف و عنایت حضرت بارى و این‏که جهان عین محبت و مرحمت اوست و وجود مقدسش عمل احدى را ضایع نمى‏کند و عمل کسى را بدون مزد نمى‏گذارد، باید به این عبادت اقدام کند و بداند که نماز بهترین عمل و برترین کار و پرثواب‏ترین و پرسودترین برنامه‏اى است که عبد در محضر حضرت مولا انجام مى‏دهد؛ در این صورت کاملًا و بدون تردید به عنایت او امیدوار باشد که این امید خود به خود نوریست الهى و فروغى است رحمانى و فیضى است ربانى که اگر قلب نمازگزار از آن تهى باشد واى بر حال او.

مگر نمى‏دانى که خداوند مهربان در سوره مبارکه یوسف، در آنجا که داستان خطاب یعقوب غم زده را به پسرانش نقل مى‏کند، از قول آن پیامبر بزرگ مى‏فرماید: اى فرزندان من! به جستجوى یوسف گم شده و برادرش حرکت کنید و از رحمت حضرت حق مأیوس مباشید که از رحمت جناب او مأیوس نمى‏شوند مگر قوم کافر «۱۴».

البته منشأ رجا و امید در قلب مؤمن، معرفت به لطف خداوند و رفق و عنایت او مى‏باشد، از معصیت عباد ضررى متوجه او نیست و اگر عبد با تمام گناهش به پیشگاه لطف او رو کند به طور قطع قابل آمرزش و رحمت است، مسئله رحمت و لطف حق را با خواست حضرتش در باب توبه کتاب «مصباح الشریعه» به طور مفصل طرح کرده و در آنجا از طریق آیات و روایات و داستان توبه‏کنندگان به این اصل اشاره خواهد رفت.

عزیزم! ذره ذره وجود، خبر از لطف و عنایت او مى‏دهد و از هر گوشه هستى نسیم لطف او مى‏وزد، چگونه باشد که تو با زحمت و رنج مقدماتى به عنوان طهارت به امر او فراهم آورى آن گاه با همه وجود به امر حضرت او به دنیا
ى با عظمت نماز وارد شوى و با اذن او به بساط مهمانى او قدم گذارى و او به تو و عمل تو توجهى نکند؟!!

مگر چنین چیزى آن هم از منبع قدرت و رحمت و لطف و مرحمت و محبت و عشق و مهر ممکن است؟!

این عبد ذلیل به درگاه آن رب جلیل از باب امید و رجا عرضه داشته‏ام:

 

6– حیا

منشأ این حقیقت در قلب نیز معرفت است، معرفت به اینکه ذره‏اى ناچیز با یک جهان تقصیر در برابر عظمتى بى‏نهایت در بى‏نهایت ایستاده است: ذره‏اى که وجودش عین عجز و عبادتش مساوى با عدم است، ذره‏اى که علم حضرت حق از هر طرف او را احاطه کرده و بر درون و برونش به تمام معنى آگاه است.

مرحوم ملکى مى‏گوید:

منشأ شرمسارى و حیا معرفت به عظمت پروردگار و نعمت‏هاى او و حقى که او بر گردن بندگان دارد و از طرف دیگر تقصیر بندگان نسبت به او و توجه به آفات عمل و عیوب نفس و حضور پروردگار است؛ زیرا توجه به
این امور خواه ناخواه در حیا و شرمسارى اثر مى‏گذارد و چطور مى‏شود که کسى توجه به این امور داشته باشد و خود را در محضر سلطانى بزرگ که نهایت احسان و انعام را در تمام مدت عمر به او مبذول داشته و در عین حالى که به تقصیر و سوء باطن او آگاه است، با بزرگوارى روى به او نموده و با بردبارى در مقابل آن همه خطا، باز او را به توبه و بازگشت به سوى خود فرا مى‏خواند!!

مولایى که با این همه جنایت عبد و با این همه خطاى بنده و با این بار سنگین گناهان گناه‏کار به قبول توبه‏اش وعده مى‏دهد و او نفس خود را که به گناه عادت داده، از قیام به پاسخ دعوت او کسل و سست مى‏بیند.

چگونه مى‏شود که بعد از این همه لطف و مرحمت از طرف حضرت حق و این همه گناه و خطا و روى گرداندن از طرف بنده، باز شرمسارى و حیا براى انسان، آن هم به وقت قرار گرفتن در محضر حضرتش به وسیله نماز در قلب پدید نشود؟</o:p&g t;

کمال و حیا و شرمسارى به این است که خود را محضر حضرت ذوالجلال جز عدم و فنا نبینى، حتى ضمائرى که در جملات نماز در ارتباط با توست به هیچ‏وجه در نظر نیاورى و حقیقت زهد را که اعلا مرتبه آن است به وقت نماز در تمام هستى و هویتت تجلى دهى.

در «تفسیر میبدى» آمده‏ «۱۵»:

از عارفى پرسیدند که زهد چیست؟ گفت: تنعم دنیا بگذاشتن زهد نفس است و نعیم آخرت رهاکردن زهد دل و ترک خویشتن گفتن زهد جان.

عارفان فرموده‏اند:

سعادت عبد در سه چیز است:

1– اشتغال زبان به ذکر حق.

2- استغراق دل به مهر حق.

3- پر بودن سرّ از نظر حق.

ذکر صورت یعنى ذکر به زبان باید در باطن تجلى کند، دل با کسب معرفت از مهر حق پر شود، نظر خدا با طهارت باطن جلب شود و این همه را باید قبل از نماز و با نماز تحصیل کرد.

این خسته حال و شکسته بال از حیا و شرمسارى به محضر آن جناب گفته‏ام:

&#x0D ;

 

پی نوشت ها:

______________________________
(1)- انعام (۶): ۷۹.

(2)- اعراف (۷): ۲۰۵.

(3)- اسرار الصلاه، شیخ عبدالحسین تهرانى: ۳۰۵.

(4)- مستدرک الوسائل: ۸/ ۱۱۵، باب ۲، به نقل از دیوان امام على علیه السلام.

(5)- آل عمران (۳): ۵۹.

(6)- مؤمنون (۲۳): ۱۴.

(7)- انعام (۶): ۹۸.

(8)- اعراف (۷): ۲۹.

(9)- شاه و درویش، هلالى جغتایى.

(10)- هلالى جغتایى.

(11)- نهج البلاغه: خطبه ۱۸۴؛ بحار الأنوار: ۶۴/ ۳۱۵؛ باب ۱۴، حدیث ۵۰.

(12)- فاتحه (۱): ۲.

(13)- فاتحه (۱): ۴. (۱۴)- «یا بَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَ أَخِیهِ وَ لا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکافِرُونَ» یوسف (۱۲): ۸۷. (۱۵)- تفسیر میبدى: ۱۰/ ۶۲.