از خود بیگانگی در فلسفه غرب

هگل و از خودبیگانگى

در فلسفه هگل دست یافتن به دانش حقیقى (دانش مطلق) به معناى بازیافتن خویشتن است. هگل نیز مانند فلوطین معتقد است که دانش به معناى یگانگى داننده و دانسته است، اما به اعتقاد او این یگانگى با پیوستن انسان به خویشتن خویش حاصل مى شود، نه با بیرون آمدن از خویشتن. هگل بر این بارو است که اندیشه باید بر پاى خود بایستند و متعلق خود (دانسته عین) و در نتیجه، دانش مطلق، حاصل شود. اما جذب دانسته در داننده به این معناست که داننده ساختگار دانسته را بشناسد و از آنچه در درون آن مى گذرد سر در آورد. یعنى داننده دَرِ صندوقچه اسرار را باز کند و محتواى آن را بیرون ریزد. بدین ترت
یب، اسرارى باقى نمى ماند؛ نتیجه روش فلسفى یا تحلیلى توضیح اسرار است، و در نتیجه، نفى اسرار. این محور مرکزى اختلاف فلسفه هگل با تفکر شهودى است و گردش مفهوم بى خویشتنى از قدیم به جدید و از مثبت به منفى بر این محور صورت مى گیرد.بنابراین، مفهوم بى خویشتنى در عصر جدید و به ویژه در دست هگل وارونه مى شود. هگل مفهوم از خودبیگانگى را درحوزه هاى مختلف از جمله در حوزه دین به کار مى برد و از مجموعه سخنان وى بر مى آید که وى دین را یکى از عوامل از خودبیگانگى انسان به معناى منفى آن مى داند. هگل مى گوید: دو نوع قانون داریم: 1. قانون طبیعى؛ 2. قانون وضع شده. وى دین را مجموعه اى از قضایا مى داند که از ناحیه مرجعى وضع شده و ما ملزم به تبعیت از آن هستیم و مبناى چنین دینى را اعتبار و اقتدار آن مرجع مى داند نه تشخیص عقل. به نظر هگل، یهودیت یک چنین دینى است. هگل مى گوید: پذیرفتن دین یعنى پذیرفتن قوانین وضعى و مقهور اراده غیر شدن و بیرون آمدن از امتداد وجودى خود. هگل این وضع را «بریدن» یا «فصل شدن» انسان از طبیعت خود مى داند؛ زیرا در این حالت دیانت انسان که تعیین کننده رفتار اوست از طبیعت او نمى جوشد، بلکه از بیرون بر او تحمیل مى شود.(7) هگل جوهر از خودبیگانگى را در این نکته نهفته مى بیند که فرد انسان احساس مى کند حیات شخصیت فردى او خارج از ذات او، یعنى در جامعه و دولت وجود دارد. وى پایان از خودبیگانگى را عصر روشنگرى مى داند که حقایق تقویت کننده بیگانگى کاهش مى یابد. انگیزه خارجى امرى عینى و صددرصد محسوس و ملموس مى شود و دولت و سازمان دینى دیگر حقایقى هراس انگیز و اضطراب آفرین نیستند، بلکه بخشى از عالم مادى هستند که در معرض بررسى و تحقیق علمى قرار مى گیرند.(8)
هگل به از خودبیگانگى در حوزه اقتصاد نیز عنایت داشته و معتقد است تقسیم کار و تنوع آن انسان را از اینکه نیازهاى خود را تأمین کند و به آنچه تولید مى کند نیازمند باشد، دور مى سازد و سبب اعتماد انسان به غیر خود (انسان هاى دیگر و صنعت و فن) و پیدایش نیرویى برتر از انسان و حاکم بر او مى شود که از حیطه قدرت او خارج است و آن موجود بیگانه بر او مسلّط مى شود.(9)

فوئرباخ و از خودبیگانگى

فوئرباخ، که در حقیقت واسطه فکرى میان هگل و مارکس است، از خودبیگانگى هگل را در دین مطرح کرده است. فوئر باخ، که یک فیلسوف ماتریالیست است، دین را عامل بزرگ از خودبیگانگى انسان مى شمارد.(10) وى معتقد بود که آدمى حق، محبّت و خیر را مى خواهد و چون نمى تواند آن ها را تحقق بخشد، آن ها را به موجودى برتر، یعنى نوع انسان که آن را «اللّه» مى نامد، نسبت مى دهد و در وجود خدایى با این صفات مجسّم مى سازد و به این طریق از خود بیگانه مى شود. به همین دلیل، وى دین را مانعى در راه پیشرفت مادى، معنوى و اجتماعى انسان تلقّى مى کند. وى معتقد است که انسان در سیر خود براى رهایى از دین و به تعبیرى از خودبیگانگى، سه مرحله را گذرانده یا باید بگذراند: در مرحله نخست، خدا و انسان در دامن دین به هم آمیخته بودند؛ در مرحله دوم، انسان از خدا کناره مى گیرد تا روى پاى خود بایستد و مرحله سوم، که فوئرباخ همه را به سوى تحقق بخشیدن به آن فرا مى خواند، مرحله علم انسانى است که انسان ماهیت خود را باز مى یابد، مالک جوهر خویش مى شود، نوع انسانى خداى انسان مى گردد و به جاى رابطه خدا و انسان، رابطه نوع انسانى و انسان مطرح مى شود.(11)

مارکس و از خودبیگانگى

کارل مارکس براى «کار» بالاترین ارزش را قایل است و مى گوید: «انسان در روند کار، خود را مى سازد و سرشت نوعى خود را به جا مى آورد. بنابراین، زیستن یعنى کار کردن. به همین دلیل، مارکس کار را «تجلّى زندگى» مى نامد.(12) این تجلّى از زندگى ممکن است موجب «بیگانگى از زندگى» شود. ای
ن مشکل زمانى پیش مى آید که انگیزه کار نه «نیاز درونى»، بلکه «نیاز بیرونى» و «اتفاقى» باشد؛(13) یعنى وقتى که انسان ناچارباشد براى ادامه حیات خود، کار خود را و در واقع، خویشتن خود را مانند کالا بفروشد. کارل مارکس مى گوید: «انسان از طریق الوهیت و ایدئولوژى “خود حقیقى اش” را تحقق نمى بخشد، بلکه از طریق اتحاد با جهان به وسیله کار خلّاق، فعالیّت سازنده، و روابط اجتماعى عینى و هماهنگش، ذات خود را محقق مى سازد.»
مارکس بر این باور است که دین و آموزه هاى دینى یکى از موانعى است که در مسیر خود شکوفایى کامل انسان قرار دارد و عامل از خودبیگانگى او مى شود؛ به این بیان که دین با دادن وعده و وعیدهاى اخروى جلوى حرکت توده هاى مردمى را مى گیرد و نمى گذارد انسان ها در مقابل حکومت هاى استبدادى قیام کنند و از انسان یک موجود خیالى مى سازد و هیچ گاه انسان به هویت حقیقى خودش دست نمى یابد و به این صورت از حقیقت خود فاصله مى گیرد و از خود بیگانه مى شود. مارکس راه نجات انسان ها را از خودبیگانگى، مقابله با دین و از بین بردن دین مى داند.علاوه بر سه متفکر مذکور، توماس هابز (Tomas habbes)، بندیک اسپینوزا (Bendict spinozsa)، جان لاک (John Locke)، ژان ژاک روسو (jean jacuess Rousseau)، ماکس شلر (Max scheler)، یوهان فیخته (Johann Fichte)، ولفونگ گوته (Wolfgang goethe)، ویلهلم ون هامبولت (Wilhelm von humboldt)، سورن کى یر که گورد (Soern kier kegoard) و پل تیلیخ (Paul Tilhich) از اندیشمندانى هستند که به مسئله از خودبیگانگى پرداخته اند.(14)