عزل معاويه، انگيزهها و پيامدها
هنگامىكه انقلابيون و شورش كنندگان بر عثمان او را كشتند و با علىبنابى طالب(ع) بيعت كردند مسئوليت سنگينى بر عهده امام قرار گرفت و امام بايد اصلاحات را شروع مىكرد و تحولى عميق در جامعه به وجود مىآورد، يكى از فورىترين كارها كوتاه كردن دست نااهلان و افراد بى تقوا كه از سوى عثمان به ولايت شهرها منصوب شده بودند، از سرنوشت مسلمانان بود، در رأس اين افراد معاويه قرار داشت كه يك حكومت اشرافى در شام تشكيل داده بود و ارزشهاى اسلامى را زير پا گذاشته بود، امام لحظهاى درنگ نكرد و او را از كار بر كنار نمود. امام به خوبى از پى آمدهاى اين اقدام سريع آگاه بود ولى به طورى كه خواهيم گفت، از نظر دينى و سياسى چارهاى جز آن نداشت.
اقدام به عزل معاويه مورد انتقاد برخى از مصلحت انديشان قرار گرفت، آنها معتقد بودند كه اين كار باعث مخالفت و سركشى معاويه خواهد بود و اين براى حكومت نوپاى امام خطرناك است. و بايد امام صبر مىكرد و پس از آن كه معاويه و مردم شام با او بيعت كردند و حكومت او تثبيت شد، آن وقت معاويه را عزل مىكرد.
از جمله كسانى كه چنين عقيدهاى داشتند، مغيرة بن شعبه و عبدالله بن عباس بودند. ابن عباس مىگويد: به خانه على رفتم و مغيرة بن شعبه را ديدم كه با او خلوت كرده است، مرا منتظر گذاشت تا اينكه از نزد او بيرون آمد. گفتم: اين شخص به تو چه مىگفت؟ امام گفت :
او پيش از اين به من اظهار داشت كه عبدالله بن عامر و معاويه و عمال عثمان را در حكومتهاى خود تثبيت كن تا از مردم براى تو بيعت بگيرند، آنان شهرا را آرام و مردم را ساكت مىكنند ولى من با اين پيشنهاد او مخالفت كردم و گفتم: به خدا قسم اگر ساعتى از روز مهلت داشته باشم، نظر خود را اعمال خواهم كرد و اينان را والى نخواهم كرد و مانند چنين افرادى شايسته ولايت نيستند.
مغيره از پيش من رفت و من مىدانستم كه او معتقد است كه من اشتباه مىكنم سپس نزد من برگشت و گفت: من پيش از اين مصلحت تو را در آن ديدم كه به تو اظهار كردم و تو در آن با من مخالف كردى، ولى بعدا نظر ديگرى پيدا كردم و من فكر مىكنم كه تو به نظر خودت عمل كنى و آنان را بر كنار سازى و از كسانى كه به آنان اطمينان دارى كمك بگيرى كه خدا كفايت مىكند و آنان از نظر قدرت ناتوانتر از آن هستند كه بودند.
ابن عباس مىگويد: به على گفتم او نخست تو را نصيحت كرده ولى بار دوم به تو خيانت كرده است. على گفت: چگونه مرا نصيحت كرده است؟
ابن عباس گفت: تو مىدانى كه معاويه و ياران او اهل دنيا هستند، هر گاه آنان را تثبيت كنى براى آنان مهم نيست
كه چه كسى خلافت را در دست دارد و هر گاه آنان را عزل كنى، خواهند گفت: خلافت را بدون مشورت گرفته و عثمان را كشته است. (85)
در اين روايت كه از طبرى نقل كرديم، مغيره خواهان تثبيت همه عاملان عثمان از سوى اميرالمؤمنين است ولى در روايت شيخ طوسى و ابن شهر آشوب چنين آمده كه او فقط خواستار تثبيت معاويه شد و اظهار داشت كه فعلا او را بر كنار نكن وقتى كارها محكم شد اگر خواستى عزل كن و اميرالمؤمنين (ع) در پاسخ او فرمود: اى مغيره آيا در فاصله تثبيت و بر كنارى او، زنده بودن مرا تضمين مىكنى؟ مغيرة گفت: نه. امام فرمود: هرگز چنين نخواهد بود كه خداوند از من راجع به توليت معاويه بر دو نفر از مسلمانان در يك شب سياه پرسش كند. آنگاه امام اين آيه را خواند: و ما كنت متخذ المضلين عضدا (86) و من هرگز گمراهان را ياور نخواهم گرفت. (87)
بدينگونه امام، پيشنهاد مغيره و ابن عباس و ساير كسانى را كه احيانا از روى مصلحت خواهى خواستار تثبيت موقت معاويه بودند با قاطعيت رد كرد و معاويه را بر كنار نمود. البته تنها معاويه نبود كه از كار بر كنار شد بلكه امام همه عاملان عثمان را عزل كرد جز ابوموسى اشعرى را كه از سوى عثمان حاكم كوفه بود و به اصرار مالك اشتر در حكومت تثبيت كرد. (88)
ابن قتيبه در مورد معاويه مطلبى دارد كه در منابع ديگر ديده نمى شود ومغاير با شيوه شناخته شده اميرالمؤمنين است، او چنين اظهار مىدارد كه اميرالمؤمنين به مغيرة بن شعبه پيشنهاد حكومت شام را داد ولى او قبول نكرد و سخن قبلى خود را تكرار نمود و از امام خواست كه معاويه را در شام تثبيت كند و امام به معاويه نوشت: تو را در حكومت و اموالى كه در اختيار دارى والى كردم، پس بيعت كن و با هزار نفر از اهل شام نزد من آى و معاويه در پاسخ شعرى را فرستاد كه مضمون آن تهديد به جنگ بود.(89)
تا آنجا كه بررسى كردم در هيچ منبعى اين مطلب را نيافتيم و مورخانى كه در اين باره به تفصيل سخن گفتهاند و جزئيات واقعه را آوردهاند، چنين چيزى را ذكر نكردهاند بلكه ضد آن را آوردهاند. طبرى نقل مىكند كه ابن عباس به امام گفت: صلاح ديد من اين است كه معاويه را تثبيت كنى، وقتى با تو بيعت كرد، كندن او از جايگاهش به عهده من باشد. امام گفت: نه به خدا سوگند، جز شمشير چيزى به او نخواهم داد. و چون امام اصرار ابن عباس را ديد به او گفت: وظيفه تو گفتن نظر خويش است ولى تصميمگيرى با من است و اگر با حرف تو مخالفت كردم از من اطاعت كن، ابن عباس گفت: چنين خواهم كرد و كمترين حقى كه بر مىدارى اطاعت كردن است. (90)
ابن جوزى نقل مىكند كه امام در پاسخ ابن عباس و مغيره گفت: به خدا سوگند هيچ يك از آنان را حاكم نخواهم كرد. ابن عباس باز اصرار كرد امام فرمود: به خدا سوگند كه چنين كارى هرگز نخواهد شد.
(91)
مسعودى نقل مىكند كه امام در پاسخ اين پيشنهاد ابن عباس فرمود: به خدا سوگند كه در دين خود سازش نخواهم كرد و در كار خود متوسل به ريا نخواهم شد و چون ابن عباس اصرار كرد، فرمود: نه به خدا سوگند كه معاويه را حتى دو روز حكومت نخواهم داد. (92)
البته دنيورى نقل مىكند كه امام در پاسخ مغيره گفت: در اين باره فكر مىكنم. (93) ولى ابن مطلب اگر هم از امام صادر شده باشد ـ كه خود جاى ترديد است ـ بدان معنا نيست كه امام در عزل معاويه ترديد داشت بلكه براى آن بود كه مغيره را كه شخص مستقيمى نبود از سر خود رها كند بعدها مغيره گفته بود كه بار اول على را نصيحت كردم و بار دوم به او خيانت كردم و او همان كسى است كه از امام جدا شد و به مكه رفت. (94)
اساسا حكومت دادن به معاويه هر چند كه به صورت موقت و به تعبير امام فقط دو روز باشد، از اميرالمؤمنين كه نماينده همه ارزشهاى اسلامىاست بعيد است و به طورى كه خواهيم گفت حتى از نظر سياسى نيز اين كار به مصلحت امام نبود. در راستاى همين سياست، امام طى نامهاى از معاويه خواست كه با او بيعت كند و از مردم شام نيز بيعت بگيرد و همراه با جمعى از يارانش ن
زد امام بيايد. (95)
كسانى كه به عمق مسائل توجه ندارند، ظاهر بينانه از امام انتقاد كردهاند كه چرا او سخن نصيحت گران را نپذيرفت و بلافاصله معاويه را عزل كرد؟ اگر او معاويه را هر چند به طور موقت در حكومت تثبيت مىكرد؟ اين همه گرفتارىها و جنگها پيش نمى آمد و اين تعداد از بزرگان اصحاب و از جمله خود او به شهادت نمىرسيدند و مسلمانان دچار اين مصيبت هاى هولناك نمى شدند.
انتقاد كنندگان معتقدند كه على (ع) در فن سياست وارد نبود وحتى شخصى چون ابن سينا على را داشمندتر از عمر ولى عمر را سياستمدارتر از على مىداند. (96) و يا حتى در زمان خود اميرالمؤمنين كسانى معاويه را زرنگتر از على مىدانستند و امام در پاسخ آنها فرمود:
و الله ما معاوية بادهى منى و لكنه يغدر و يفجر. (97)
به خدا سوگند كه معاويه زيركتر از من نيست بلكه او حيله مىكند و از راه گناه وارد مىشود.
همانگونه كه گفتيم، انتقاد كنندگان از سياست امام در عزل معاويه، به ژرفاى كار پى نبردهاند و ظاهر بينانه قضاوت مىكنند. اگر كسى درست بينديشد خواهد ديد كه عزل معاويه علاوه بر اين كه اقدامىمطابق با ارزشهاى اسلامى بود، از نظر سياست هم كارى درست و منطقى و عاقلانه بود. براى روشن شدن مطلب اين موضوع را در سه قسمت مورد بحث قرار مىدهيم:
1 ـ امام سخت پاى بند اسلام و آموزههاى دينى بود و در طول عمر خود هرگز حاضر نشد به خاطر مصلحت جويى حقيقت را فدا كند و از مسير اسلام خارج شود يك نمونه آن جريان شوراى پيشنهادى عمر بود كه جون عبدالرحمان بن عوف به او گفت كه با تو بيعت مىكنم مشروط بر اينكه به قرآن و سنت و روشن شيخين (ابوبكر و عمر) عمل كنى، امام عمل كردن به قرآن و سنت را پذيرفت ولى عمل به روشن شيخين را قول نداد و به همين جهت، از انتخاب به خلافت در آن شورا بازماند. (98)
اگر او يك وعده دروغ و بر خلاف حق مىداد و حتى بعدها هم به آن عمل نمىكرد عنان خلافت به
دست او بود؛ ولى او هرگز به خاطر رسيدن به قدرت حاضر به دروغ گفتن نبود.
در جريان عزل معاويه نيز چنين شد و او حاضر نبود به خاطر مصلحت، حكومت ستمگران را بر مسلمانان حتى به طور موقت امضا كند و لذا به طورى كه پيشتر نقل كرديم، او با تمسك به آيه شريفه: و ما كنت متخذ المضلين عضدا تكليف شرعى خود مىدانست كه دست ستمگران را از سرنوشت مسلمانان كوتاه كند. او مىفرمود: من يا بايد بامعاويه بجنگم و يا دين به محمد كافر شوم. (99)
او بارها از پاى بندى خود به حق و راستى سخن گفته و خاطر نشان كرده است كه او نيز راههاى حيله و نيرنگ را مىداند ولى پاى بندى به دين او را از اين كار باز مىدارد:
ـ و لقد اصبحنا في زمان قد اتخذ اكثراهله الغدر كيسا و نسبهم اهل الجهل فيه إلى حسن ا لحيلة، مالهم قاتلهم الله قد يرى الحول ا لقلب وجه الحيلة و دونها مانع من امر الله ونهيه فيدعها رأى عين بعد القدرة عليها و ينتهز فرصتها من لاحريجة له في الدين (100)
همانا در زمانى هستيم كه بيشتر مردم، حيله گرى را زرنگى مىشمارند و نادانان آنها را به حسن تدبير نسبت مىدهند آنان را چه شده است؟ خدا آنان را بكشد! چه بسا كسى كه در كوره حوادث بزرگ شده و به فراز و نشيبها آگاه است راه حيلهگرى را مىداند ولى امر و نهى الهى مانع او است و با اينكه توانايى انجام آن را دارد، آشكارا، آن را رها مىسازد، ولى كسى كه پروايى در دين ندارد از آن فرصت استفاده مىكند.
ـ والله ما معاوية بادهي منى و كلنه يغدر و يفجر و لولا كراهية الغدر لكنت من ادهى الناس و لكن كل غدرة فجرة و كل فجرة كفرة. (101)
به خدا سوگند كه معاويه زيركتر از من نيست بلكه او حيله مىكند و از راه گناه وارد مى شود اگر نبود كه نيرنگ را ناپسند مىدارم، من از زيركترين مردم بودم ولى هر نيرنگى گناه است و هر گناهى نوعى كفر است.
و بدين سان امام خط مشى كلى خود را مشخص مىسازد و با شفافيت تمام سياست م
بتنى بر ارزشها را اعلام مىدارد و عزل معاويه نيز در راستاى همين طرز فكر و شيوه حكومت امام بود.
2 ـ مطلب ديگر اين كه عزل معاويه حتى از نظر سياسى و مصالح حكومت نيز كارى واقع بينانه و درست بود. زيرا كسانى كه پس از قتل عثمان با امام بيعت كرده بودند؛ بزرگترين ايرادى كه بر عثمان داشتند به كار گماردن حاكمان ناشايست و به خصوص معاويه بود.
وقتى معاويه در دوران گرفتارى عثمان نزد او رفت، عثمان به او گفت: سپاه تو كجاست؟ معاويه گفت من فقط با سه نفر به مدينه آمدهام. عثمان گفت: خداوند خويشاوندى تو را پيوند ندهد و تو را يارى نكند و به تو جزاى خير ندهد، به خدا سوگند كه كشته نمى شوم مگر براى تو و مردم به من خشم نكردهاند مگر به جهت تو. (102)
او درست مىگفت و مردم به خاطر حاكمان ستمگرى كه عثمان به كار گمارده بود و به خصوص به خاطر معاويه بر او شوريده بود مسلمانان راجع به توليت معاويه بر شام و ظلم ستمى كه به مردم مىكند، باعثمان صحبت كردند و او عذر آورد كه پيش از من عمر هم او را والى شام كرده بود اما مسلمانان عذر او را نپذيرفتند و جز به بركنارى معاويه به چيزى قانع نشدند. (103)<o:p& gt;
همان كسانى كه به خاطر وجود امثال معاويه عثمان را كشتند، با اميرالمؤمنين بيعت كردند و پر واضح است كه على نمىتوانست و نبايد عمال عثمان و به خصوص معاويه را درمقام خود تثبيت كند و گر نه مورد خشم ياران خود قرار مىگرفت و همان اعتراضى را كه به عثمان داشتند به ا و هم وارد مىكردند.
ابن ابى الحديد از شخصى به نام «ابن سنان» نقل مىكند كه گفته است «اگر على خلافت خود را با توليت معاويه بر شام و تثبيت او شروع مىكرد، در آغاز كار به همان چيزى گرفتار مىشد كه عثمان در پايان كار به آن گرفتار شده بود و اين كار باعث خلع او و قتل او مىشد. حتى اگر از نظر شرعى اين كار روا بود و مسؤوليتى نداشت از نظر سياست نادرست و زشت بود و باعث شورش و مخالفت مىشد. (104)
در منابع تاريخى آمده است كه مردى از مصر به نام سودان بن حمران مرادى به امام گفت: ما با تو بيعت كرديم ولى اگر در ميان ما مانند عثمان عمل كنى، تو را نيز مىكشيم. (105)
3 ـ خود امام بارها در خصوص معاويه با عثمان صحبت كرده بود و او را به سبب توليت معاويه بر شام سرزنش كرده بود. او در گفتگويى با عثمان از ولايت معاويه به شدت انتقاد كرد و عذر عثمان را كه عمر هم او را والى كرده بود نپذيرفت و گفت: معاويه از عمر مىترسيد ولى اكنون كارهايى مىكند و آن را به تو نسبت مىدهد و تو بر او غضب نمى كنى. (106)
با اين وجود چگونه امام مىتوانست پس از رسيدن به قدرت لحظهاى به حكومت معاويه رضايت بدهد؟ به گفته طه حسين: «على نمى توانست حكام عثمان را سر كار باقى بگذارد زيرا وى بارها عثمان را در گماشتن آن حكام سرزنش كرده بود، چون كه رفتار آن حكام با مردم شرم آور بود. از اين رو على نمى توانست حكامى را كه ديروز خواهان بركنارى آنان بود، امرزو ابقايشان را خواستار شود». (107)
4 ـ معاويه دشمنى ديرينهاى با امام داشت و اين به دوران پيش از اسلام و نزاعى كه ميان بنى هاشم و بنى اميه بود بر مىگرد اين دو قبيله همواره با يكديگر دشمنى و رقابت داشتند. (108) و در عهد رسول الله ابوسفيان پدر معاويه جنگهاى خونينى بر ضد پيامبر و على راه انداخته بود و على (ع) در جنگ بدر تنها در يك روز سه تن از نزديكان معاويه را كشته بود و كينههاى مربوط به بدر و حنين و احد، مانند آتشى در دل معاويه زبانه مىكشيد و همواره در صد انتقامگيرى از على بود و ديديم كه چون
يزيد پسر معاويه، حسين (ع) پسر على را كشت، آرزو مىكرد كاش پدرانم كه در بدر كشته شدند زنده بودند و مىديدند كه چگونه انتقام آنان را گرفتهام. (109)
اين كينهها و دشمنىها همواره وجود داشت و گاه و بىگاه ظهور و بروز مىكرد و بارها ميان على و معاويه درگيرى هايى به وجود مىآمد از جمله در ايام عثمان وقتى معاويه مىخواست از مدينه به شام رود با تندى به على گفت: اگر پس از من يك مو از سر عثمان كم شود، تو را با صد هزار شمشير مىزنم! (110)
با توجه به اين سابقهها، امام چگونه مىتوانست با معاويه كنار بيايد و او را از سوى خود حاكم سرزمين پهناور شام كند و با او از در سازش و تفاهم در آيد؟
5 ـ مطلب ديگر اين كه اگر امام سخن مغيره وا بن عباس را مىپذيرفت و به طور موقت معاويه را در مقام خود تثبيت مىكرد تا پس از راست شدن كار او را بر كنار كند، بدون شك معاويه از قصد امام آگاه مىشد و او زيركتر از آن بود كه نفهمد او را فريب مىدهند و او هرگز به امام اعتماد نمى كرد و براى حفظ موقعيت خود در آينده نقشههاى خود را در جهت مخالفت با امام عملى مىساخت و حتى از اين فرصت بهره بردارى تبليغى مى
كرد و به مردم مىگفت : على مرا شايسته حكومت مىداند.
معاويه به خوبى مىدانست كه على با او بالاخره برخورد خواهد كرد و تفاهم ميان اين دو امكان ندارد اين مطلب را عمروعاص نيز طى نامهاى به معاويه تذكر داد و بلافاصله پس از بيعت مردم با على و بر گرداندن اموال عمومى از خانه عثمان به بيت المال، به معاويه نوشت : هر آنچه مىخواهى بكن چون پسر ابوطالب هر مالى را كه دارى از تو خواهد گرفت. (111)
6 ـ معاويه از اول در خلافت طمع داشت و از هنگامىكه معاويه به دعوت عثمان به مدينه آمد و در يك جلسه مشورتى در جهت تسلط بر اوضاع شركت كرد اين قصد او آشكار شد و به گفته طبرى، چون عثمان عمال خود را جمع كرد معاويه پس از آمدن به نزد او همواره طمع خلافت داشت (112) و حتى برخى از اطرافيان او نيز از قصد او آگاهى داشتند و لذا پس از تمام شدن آن جلسه كعب كه پشت سر عثمان حركت مىكرد گفت: به خدا سوگند امير پس از او كسى است كه سوار قاطر شده است واشاره به معاويه كرد (113) و مردى به نام حجاج بنخزيمه كه بلافاصله پس از كشته شدن عثمان به شام رفت و خبر قتل عثمان را به او رسانيد، به معاويه اميرالمؤمنين خطاب كرد و او را تشويق به مقاومت در برابر على نمود. او بعدها به مردم شام افتخار مىكرد و مىگفت: من (نخستين بار) به معاويه اميرالمؤمنين گفتم. (114) اساسا معاويه از مدتها پيش براى خلافت زمينه سازى مىكرد و به طورى كه خواهيم گفت، معاويه خود در قتل عثمان مؤثر بود و هيچ گونه كمكى به او نكرد، گويا مىخواست عثمان زودتر از ميان برود تا زمينه و بهانه براى او فراهم
شود.
البته معاويه جرئت آن را نداشت كه بلافاصله پس از قتل عثمان خود را خليفه مسلمين اعلام كند و مهمترين مانع او بيعت مردم با على بود و براى شكستن اين سد به چندين نفر از اصحاب پيامبر كه ميان مردم وجههاى داشتند مانند طلحه و زبير و عبدالله بن عمر نامه نوشت و از آنها خواست كه خلافت رابر عهده گيرند و قول داد كه با آنها بيعت خواهد كرد (115) و اين اقدام تنهابراى تضعيف على(ع) بود.
معاويه پيش از آن كه فرمان بر كنارى خود از حكومت شام را از امام دريافت كند، به وسيله نائله همسر عثمان از قتل او با خبر شد و نائله نامهاى همراه با پيراهن خون آلود عثمان به معاويه فرستاده بود (116) او كه هنوز نامهاى از امام دريافت نكرده بود، خونخواهى عثمان و انتقام از قاتلان او راعنوان كرده بود و آن را مقدمهاى براى دست اندازى به خلافت قرار داده بود. در همين راستا، معاويه به شرحبيل زاهد حمص نامه نوشت و از او خواست كه با معاويه به عنوان امير منطقه شام بيعت كند تا خون عثمان را بگيرد، شرحبيل نوشت: خون خليفه پيشين را كسى مىتواند بگيرد كه خليفه مسلمين باشد نه امير منطقه، از اين جهت من با تو به عنوان خليفه مسلمين بيعت مىكنم. وقتى نامه شرحبيل به معاويه رسيد سخت خوشحال شد و نامه را براى مردم شام خواند و از آنان به عنوان خليفه مسلمين بيعت گرفت سپس باب مكاتبه با على را گشود. (117)
بنابر اين معاويه از آغاز درطمع خلافت بود و به حكومت شام رضايت نمى داد و تثبيت او در اين مقام مانع توطئهها و مخالفتهاى او نمىشد. البته طبق بعضى از روايات تاريخى، معاويه به جرير بجلى فرستاده امام به شام پيشنهاد كرد كه امام شام و مصر را در اختيار من بگذارد و پس از خود كسى را تعيين نكند، دراين صورت من خلافت او را تأييد مىكنم. (118) ولى به طورى كه مشروحا به جريان مذاكره جرير بجلى با معاويه خواهيم پرداخت، هدف معاويه از اين پيشنهاد وقت گذرانى براى جمع آورى نيرو و آماده شدن به جنگ با اميرالمؤمنين بود و او در اين پيشنهاد خود صداقت نداشت.
با توجه به مجموع آنچه گفتيم، امام هم به خاطر پاسدارى از ارزشهاى دينى و هم به خاطر مصالح سياسى، معاويه را از حكومت عزل كرد و اين اقدام پى آمدهاى مهمى داشت كه از جمله آنها تبادل نامههاى گوناگون ميان امام و معاويه و تحريك افرادى چون طلحه و زبير توسط معاويه در جهت رودررويى با امام و خونخواهى عثمان و جنگ صفين بود.
تبادل نامه ميان امام و معاويه
پس از آنكه مردم با امام بيعت كردند، امام عاملان خود را به شهرها فرستاد و از جمله سهل بن حنيف را به عنوان والى شام به آن ديارگسيل داشت، در نزديكىهاى تبوك گروهى از سپاه شام راه را بر او بستند و گفتند: اگر تو را عثمان فرستاده است، مرحبا بر تو ولى اگر كسى ديگرى ف
رستاده است از همين جا بر گرد و سهل از آنجا برگشت. (119)
پس از اين جريان امام نامهاى به معاويه نوشت و آن را توسط سبرة الجهنى به شام فرستاد ولى معاويه به اين نامه پاسخ نداد و فرستاده امام را برگردانيد (120) البته طبرى كه اين جريان را نقل مىكند متن نامه را نمى آورد ولى ظاهر اين است كه اين همان نامهاى است كه در نهج البلاغه آمده و گفته شده كه امام اين نامه را پس از بيعت مردم با او به معاويه نوشت، متن نامه چنين است:
«از على اميرالمؤمنين به معاوية بن ابى سفيان، اما بعد، تو خود از معذور بودن من درباره شما و روى گردانى من از شما آگاهى دارى، تا اينكه شد آنچه بايد مىشد و باز داشتن از آن ممكن نبود، داستان دراز و سخن بسيار است، آنچه گذشت، گذشت و آنچه پيش آمد، پس از آنان كه نزد تو هستند بيعت بگير و با گروهى از ياران خود نزد من بيا. (121)
ظاهرا اين نخستين نامه امام به معاويه پس از بيعت مردم با او است و ابن ابى الحديد متن ديگرى را نقل مىكند كه تقريبا شبيه همين مضمون است. (122) امام طى اين نامه از معاويه خواست كه با او بيعت كند و به مدينه آيد و به طورى كه ملاحظه مى شود لحن ملاي
مى دارد. ولى معاويه كه هواى خلافت بر سر داشت مردم شام را جمع كرد و از آنها براى خونخواهى عثمان بيعت گرفت. (123)
معاويه كه پاسخ نامه نخستين على را نداده بود پس از سه ماه توسط شخصى به نام قبيصه طومار سفيدى به سوى امام فرستاد كه فقط در بالاى آن نوشته شده بود: ازمعاويه به على و زير آن مهر معاويه بود و هيچ مطلبى در آن درج نشده بود، وقتى فرستاده معاويه آن طومار را به امام داد و امام نوشتهاى در آن نديد به فرستاده گفت: چه چيزى پشت سر تو بود؟ او گفت: آيا در امان هستم؟ امام فرمود: آرى قاصدها در امانند و كشته نمى شوند. او گفت: من قومىرا ترك كردم كه جز قصاص به چيز ديگرى راضى نيستند. امام گفت: قصاص از چه كسى؟ او گفت: از خود تو، و من شصت هزار پيرمرد را ديدم كه زير پيراهن عثمان گريه مىكردند و آن را بر منبر دمشق نصب كرده بودند. (124)
پس از اين جريان و تا شروع جنگ صفين نامههاى متعددى ميان امام و معاويه رد و بدل شد و شايد تعداد آنها به سى نامه برسد و سيد رضى در نهج البلاغه شانزده نامه از امام به معاويه را نقل كرده است و ما لزومى نمى بينم كه همه آن نامهها را در اين جا نقل كنيم و فقط نكات برجسته آنها را مىآوريم:
1 ـ امام در نامههاى خود همواره معاويه را نصيحت كرده و او را از افتادن در دام شيطان بر حذر داشته و آخرت را به او ياد آورى كرده است. در نامه اى پس از نصيحتهايى خطاب به معاويه نوشته است:
«از خدا بترس و از كسانى نباش كه به خدا اميدى ندارند و شايسته كلمه عذاب خدا شدهاند، همانا خداوند در كمين است و بزودى دنيا به تو پشت مىكند و براى تو حسرتى باقى مىماند» (125)
و در نامهاى ديگر نوشته است:
«در مورد آنچه در اختيار دارى از خدا بترس و در حق خداوند بر تو نظر كن و به معرفت چيزى كه در ندانستن آن معذور نيستى، بر گرد، همانا اطاعت نشانههايى روشن و راه هايى نورانى و روشهايى آشكار دارد كه هوشمندان در آن گام مىنهد و نابخردان با آن مخالفت مىكنند.» (126)
و در نامهاى ديگر نوشته است:
«… (اى معاويه) از روزى بر حذر باش كه افرادى كه كارهاى پسنديده انجام دادهاند خوشحالند و كسانى كه شيطان را زمامدار خود قرار دادهاند سخت پشيمانند…» (127)
2 ـ در برخى از نامهها، معاويه به خاطر كارهاى خلافى كه كرده مورد سرزنش شديد امام قرار گرفته است از جمله در نامهاى مىنويسد:
«سبحان الله! چقدر به هوا و هوسهاى بدعتآميز و سرگردان كننده وابسته شدهاى، آنهم همراه با ضايع كردن حقيقتها و دور افكندن پيمان هايى كه مطلوب خداوند است و بر بندگانش حجت دارد…» (128)
و در نامه ديگرى خطاب به معاويه مىنويسد:&l t;/P>
«گروه بسيارى از مردم را تباه كردى و با گمراهى خود آنها رافريب دادى و آنها را در موج درياى خود انداختى به گونهاى كه تاريكىها آنان را فرا گرفت و شبههها به آنان روى آورد…» (129)
و نيز مىنويسد:
«چگونه خواهى بود هنگامىكه پرده از اين دنيايى كه تو در آن هستى فرو افتد؟ تو به آرايش اين دنيا خوشحال شدهاى و فريب لذت آن را خوردهاى، دنيا تو را خوانده و تو اجابت كردهاى و تو را با خود كشيده و تو از آن پيروى كردهاى و به تو فرمان داده و تو اطاعت نمودهاى، بزودى در جايى قرار مىدهد كه هيچ سپرى تو را از آن نجات نمى دهد…» (130)
3 ـ همچنين امام در نامه هايى، گذشته معاويه و خاندان او را يادآورى كرده است در نامهاى مىنويسد:</P&g t;
«… اى معاويه! از كى شما رهبران رعيت و زمامداران اين امت شديد؟ بدون آن كه سابقهاى در اسلام و شرافتى والا داشته باشيد…» (131)
و نيز مىنويسد:
«… همان شمشيرى كه با آن جد و دايى و برادرت را در يك مكان (ميدان بدر) زدم نزد من است… چقدر به عموها و دايىها شباهت دارى، همانان كه شقاوت و تمناى باطل آنان را وادار كرد كه محمد (ص) را انكار كنند و به طورى كه مىدانى به خاك و خون افتادند…» (132)
و نيز مىنويسد:
«… اسيران آزاد شده جاهليت و فرزندانشان را با امتيازات ميان مهاجران نخستين و ترتيب درجهها و تعريف طباقاتشان چه كار؟ هيهات كه پيكانى صدايى مىدهد كه از او نيست و محكوم قصد حكومت دارد، اى انسان چرا در جاى خود نمى نشينى…» (133)
و نيز مىنويسد:
«اينكه مىگويى ما از فرزندان عبد مناف هستيم. ما نيز چنانيم ولى اميه مانند هاشم و حرب مانند عبدالمطلب و ابوسفيان مانند ابوطالب نيستند و مهاجر مانند اسير آزاد شده و فرزندان صحيح النسب مانند منسوب به پدر، و حق جو مانند باطل خواه و مؤمن مانند مفسد نيست…» (134)
4 ـ در برخى از نامهها، امام سابقه خود را در اسلام و شخصيت والايى كه دارد، به معاويه ياد آور مى شود. از جمله در نامهاى مىنويسد:
«… شگفتا از اين روزگار! كه مرا هم سنگ كسى قرار داده كه چون من گام بر نداشته و سابقهاى چون سابقه من كه هيچ كس مانند آن را پيدا نكرده، ندارد…» (135)
و نيز در نامهاى پس از ذكر اينكه حمزه سيد الشهداء و جعفر طيار از ماست، مىنويسد:
«… اگر نبود كه خداوند نهى كرده كه انسان خود را بستايد، گويندهاى فضايل بسيارى را مىگفت كه دلهاى مؤمنان آن را مىشناسد و گوشهاى شنوندگان از شنيدن آن ناراحت نيست، كسى را كه تيرش به خطا رفته رها كن، ما ساخته شده پروردگار هستيم و مردم ساخته شده ما هستند. عزت و برترى و بخشش ما بر قوم تو، مارا از آن باز نداشت كه با شما اختلاط كنيم، همانند قبايل هم طراز ما از شما همسر گرفتيم و به شما همسر داديم در حالى كه شما در اين پايه نبوديد و چگونه چنين باشد در حالى كه پيامبر از ماست و تكذيب كننده از شما و شير خدا (حمزه) از ماست و شير پيمانها (ابوسفيان) از شما و دو سرور جوانان اهل بهشت (حسن و حسين) از ما هستند و كودكان آتش (مروان) از شما و بهترين زنان جهانيان (فاطمه) از ماست و حمال هيزم (زن ابولهب) از شما، و چيزهاى بسيارى كه درباره ما و شماست…» (136)
5 ـ در برخى از نامهها به تهمت و انتقادهاى معاويه پاسخهاى روشنى مىدهد. معاويه در نامههاى متعددى كه به امام فرستاد، ضمن بدگويىهاى وقيحانه انتقادها و تهمت هايى را عنوان كرد كه امام از همه آنها پاسخ داد كه از جمله آنها است:
الف. دخالت داشتن امام در قتل عثمان، معاويه در چندين نامه امام را متهم مىكند كه در كشته شدن عثمان دخالت داشته است و يا از او مىخواهد كه قاتلان عثمان را تحويل بدهد. در اين باره معاويه در نامهاى خطاب به امام مىنويسد:
«… تو بودى كه مهاجرين را بر عثمان تحريك كردى و انصار را از او دور ساختى پس نادان از تو تبعيت كرد و ناتوان با تو قوت گرفت و اهل شام چيزى جز جنگ با تو را نمى خواهند تا اينكه قاتلان عثمان را تحويل بدهى و پس از آن خلافت به مشورت مسلمانان گذارده شود…» (137)
و در نامه ديگرى خطاب به امام مىنويسد:
«… تو نزد ياران عثمان مورد تهمت هستى، به قاتلان عثمان پناه دادى و آنان بازوى تو و ياران تو و اطرافيان تو هستند. به من گفته شده كه تو از خون عثمان خود را كنار مىكشى اگر راست مىگويى قاتلان او را در اختيار ما قرار بده تا آنها را بكشيم…» (138)
امام در پاسخ اين تهمت معاويه و درخواست او در جهت تحويل قاتلان عثمان، طى نامههاى متعددى، مطالب روشن و آگاه كنندهاى را عنوان مىكند از جمله در نامهاى خطاب به معاويه مىنويسد.
«… اى معاويه به جانم سوگند كه اگر به ديده خرد بنگرى و تابع هوا و هوس نباشى مىبينى كه من نسبت به خون عثمان بيزارتر از مردم بودم و مىدانى كه من از آن به كنار بودم، مگر اينكه حقيقت را بپوشانى و آنچه را كه برايت آشكار است پوشيده بدارى.» (139)
و در نامه ديگرى اظهار مىدارد كه امام تا آنجا كه ممكن بوده به عثمان كمك رسانده ولى معاويه با دفع الوقت و كوتا
هى در كمك رسانى به عثمان به او خيانت كرده است، مىنويسد :
«… سپس كار مرا با عثمان ذكر كردى، بر توست كه درباره او كه خويشاوند تو بود، پاسخت دهند كه كدام يك از ما دشمنى اش با عثمان بيشتر و در كشته شدن او مؤثرتر بود؟ آيا كسى كه يارى خود را از وى دريغ نداشت و از او خواست كه بنشيند و از (كارهاى تحريك كننده) خود دارى كند يا كسى كه عثمان از او كمك خواست ولى او درنگ كرد و مرگ به سراغ او آمد…» (140)
و نيز مىنويسد:
«… و اما پرگويى تو درباره قاتلان عثمان و كشته شدن او، تو عثمان را هنگامىيارى كردى كه پيروزى را براى خود مىخواستى و آنگاه كه يارى تو به سود او بود اورا خوار كردى.» (141)
و در مورد تحويل قاتلان عثمان به معاويه چني
ن مىنويسد:
«… درباره قاتلان عثمان زياد سخن گفتى، پس آنچه را كه مردم قبول كردهاند تو هم بپذير، آنگاه داورى آنان را پيش من آر تا تو و آنان را بر كتاب خدا ملزم كنم ولى آنچه تو مىخواهى مانند فريب دادن كودك است هنگامىكه مىخواهند او را از شير باز دارند.» (142)
در نامه ديگرى در اين مورد خطاب به معاويه مىنويسد:
«… اينكه مىگويى: قاتلان عثمان را به من تحويل بده، تو را با عثمان چه كار؟ تو مردى از بنى اميه هستى و فرزندان عثمان به اين كار از تو سزاوار ترند. اگر گمان مىكنى كه تو نسبت به خون پدرشان از آنان قوىتر هستى، به اطاعت من در آى آنگاه داورى آنان پيش من آر تا تو و آنان را بر پيروى از حجت وادار كنم…» (143)
اينكه امام
معاويه را در قتل عثمان به نوعى شريك مىداند، اشاره به يك واقعيت مسلم تاريخى است كه معاويه در زمان محصور بودن عثمان عمدا از يارى كردن به او كوتاهى نمود و هدفش اين بود كه عثمان كشته شود و خون او را بهانه قرار دهد و به خلافت برسد.
به گفته يعقوبى، معاويه پس از كمك خواهى عثمان، دوازده هزار نفر را فرستاد و گفت در محلى منتظر باشيد تا خبرى ازعثمان برسد، او يك نفر را نزد عثمان فرستاد تا خبر بياورد، وقتى او نزد عثمان رفت عثمان به او گفت كه آيا كمك آورده است يا نه؟ او گفت: آمدهام تا از وضع تو آگاه شوم و بعد كمك بياورم، عثمان گفت: نه بلكه آمدهاى تا من كشته شوم. (144)
ابو ايوب انصارى نيز در نامهاى به معاويه نوشت: همانا كسى كه عثمان را منتظر گذاشت و اهل شام را از يارى كردن به او باز داشت تو بودى. (145) شبث بن ربعى نيز در نامهاى به معاويه نوشت: تو دوست داشتى كه عثمان كشته شود و آن را بهانه قرار دهى. (146)
همچنين ابن اعثم نقل مىكند كه عثمان كه خود را در خطر ديد به معاويه نامهاى نوشت و از او كمك خواست و اين نامه را توسط مسوربن مخرمه به او فرستاد، چون مسور نزد معاويه آمد و نام
ه عثمان را خواند، معاويه گفت: اى مسور من آشكارا مىگويم كه در آغاز كار به آنچه خدا دوست دارد عمل كرد ولى بعدا تغير داد و خدا نيز سرنوشت اورا تغيير داد آيا براى من سزاوار است كه آنچه خدا تغيير داده برگردانم. (147)
ب. مورد ديگرى كه معاويه در نامه هاى خود به امام ايراد گرفته اين بود كه او به ابوبكر و عمر و عثمان حسد ورزيده و آنها را بد مىدانسته است. معاويه اين موضوع را بدان جهت مطرح مىكرد كه تا از امام سخنى بر ضد شيخين صادر شود و او آن را دستاويز قرار دهد. اودر نامهاى به امام نوشت:
«… افضل مردم پس از پيامبر و خير خواهترين آنها براى خدا و رسولش خليفه پس پيامبر سپس جانشين او و سومى خليفه مظلوم عثمان بود و تو به همه آنها حسد ورزيدى و به همه آنها ظلم كردى…» (148)
امام در پاسخ آن نوشت:
«… و اينكه گفتى به خلفا حسد نمودم و از آنها دورى كردم و به آنها ستم روا داشتم، اما ستم كردن، به خدا پناه مىبرم كه چنين باشد و اما دورى كردن ودوست نداشتن كار آنها چيزى است كه من به سبب آن از مردم عذر خواهى نمى كنم….» (149)
و نيز در اين باره در نامهاى ديگر خطاب به معاويه نوشت:
«… اينكه گمان كردى كه برترين مردم در اسلام فلان و فلان است، چيزى را گفتى كه اگر هم درست باشد به تو ربطى ندارد و اگر نادرست باشد صدمهاى به تو وارد نمىشود، تو را با برتر و غير برتر چكار؟…» (150)
ج. مورد ديگر از انتقادهاى معاويه كه در نامههاى او پس از جنگ جمل منعكس است كشته شدن طلحه وزبير و ناراحتى عايشه و نيز انتقال امام از مدينه به كوفه بود، او در نامهاى خطاب به امام مىنويسد:
«… تو دو پيرمرد اسلام، ابو محمد طلحه و ابو عبدالله زبير را كه به بهشت وعده داده شدهاند و قاتل يكى از آنها در آتش است، كشتى و امالمؤمنين عايشه را راندى و او را خوار ساختى… ديگر اينكه تو دارالهجرة (مدينه) را ترك كردى…» (151)
امام در پاسخ او نوشت:
«اينكه درباره كشته شدن طلحه و زبير و رانده شدن عايشه و انتقال من به ميان دو شهر (بصره و كوفه) نوشتى، اينها كارهايى است كه تو از آن غايب بودى و عذر آن به تو نمى رسد.» (152)
و در نامه ديگر مىنويسد:
«… طلحه و زبير با من بيعت كردند سپس بيعت مرا شكستند و نقض آنان مانند رد
آنان بود و من براى همين با آنان جهاد كردم تا اينكه حق استوار شد و فرمان خدا آشكار گشت در حالى كه آنان ناپسند مىداشتند…» (153)
6 ـ از جمله مطالبى كه در نامههاى متبادل ميان امام و معاويه به چشم مىخورد تهديد به جنگ است كه از هر دو طرف واقع شده است. معاويه در چندين نامه امام را تهديد به جنگ كرده است از جمله در نامهاى مىنويسد:
«… تو بيعتى برگردن ما ندارى و تو را طاعتى بر ما نيست و تو نرد ما مقبوليت ندارى و براى تو و يارانت پيش ما جز شمشير نيست، سوگند به خدايى كه معبودى جز او نيست، قاتلان عثمان را هر كجا باشند دنبال مىكنيم و آنها را مىكشيم و يا روح ما به خدا ملحق شود…» (154)
و در نامه ديگرى مىنويسد:
«آماده جنگ و
تحمل ضربت باش، به خدا سوگند كه كار به آنجا كه مىدانى خواهدكشيد…» (155)
امام نيز پس از مأيوس شدن از به راه آمدن معاويه و پس از اتمام حجت، او را به جنگ تهديد نمود؛ از جمله در نامهاى خطاب به معاويه نوشت:
«… اينگه گفتى براى من و يارانم چيزى جز شمشير نزد تو نيست، پس از گرياندن خنداندى ! كى فرزندان عبدالمطلب را ديدهاى كه به دشمن پشت كنند و از شمشير بترسند؟ پس كمى صبر كن كه حريفت به ميدان خواهد آمد، بزودى آن كس كه تو او را طلب مىكنى تو را طلب خواهد كرد و آنچه از آن دورى مىكنى به تو نزديك خواهد شد و من در ميان سپاهى عظيم از مهاجران و انصار و تابعان به سوى تو خواهم آمد، سپاهى كه بسيار انبوه است و غبارش (به هنگام حركت) آسمان راتيره مىكند، آنها لباس مرگ پوشيدهاند و بهترين ملاقات براى آنها ملاقات با پروردگارشان است. فرزندان بدر و شمشيرهاى هاشمى همراه آنهاست كه فرود آمدن تيزى آنها را در برادر و دائى و جد و خاندانت به ياد دارى و آن از ستمگران دور نيست.» (156)
همچنين امام در نامه ديگرى نوشت:
«… گويا تو را مىبينم كه فردا مانند ناله كردن شتران از بارها، از جنگ ناله مىكنى و من و يارانم را به سوى كتابى مىخوانيد كه با زبان آن را گرامى مىداريد و در قلب آن را انكار مىكنيد.» (157)
جالب است كه امام در اين نامه، قرآن به نيزه كردن سپاه معاويه را پيش بينى مىكند.
اين بود قسمتى از مضامين نامه هايى كه ميان امام و معاويه رهبر گروه قاسطين رد و بدل شد. گاهى گفته مى شود كه چرا امام اين قدر با معاويه مكاتبه نمود و بهتر بود كه به او اعتنا نمىكرد، ولى اين كار براى اتمام حجت به معاويه و اهل شام لازم بود و لذا مىبينيم كه با وجود اين نامهها، باز هم گروهى از اصحاب امام پيش از آغاز جنگ صفين به امام پيشنهاد كردند كه باز هم به معاويه و ياران او نامه بنويسد و آنان را به اطاعت خود بخواند تا كاملا حجت بر آنان تمام شود و امام نيز پيشنهاد آنان را عملى كرد و نامهاى به معاويه و همراهان او نوشت و آنان را به حفظ خون مسلمانان دعوت كرد ولى معاويه در پاسخ آن شعرى نوشت و بر جنگ اصرار كرد. (158)
ادامه دارد…
منبع: پایگاه شناخت اسلام
برداشت از سایت http://parsidoc.ir