امید در قرآن/ بخش اول

امید در قرآن/ بخش اول

حفظ و ابقای امید، این راه‌کار، مراجع را ترغیب می‌کند که از طریق شناخت افکار هدف و افکار مانع، خود، عامل افزایش امید در خود باشد. عنصر کلیدی فرایند حفظ امید، توانایی شناخت افکار هدف و افکار مانع است.

امید در قرآن
مسئله امید و امیدواری به آینده، در قرآن به دفعات متعدد و به شیوه‌های مختلف، بیان گردیده است. به طور کلی، مفهوم امید در لایه مثبت و منفی، در قرآن کریم، از راه کلیدواژه‌هایی همچون رجاء (انتظار امری محبوب و پسندیده که اکثر اسباب آن محقق باشد)، طمع (تمایل نفس از روی حرص و آرزوی شدید، به چیزی خارج از دسترس)، أمل (آرزویی که انتظاری طولانی در آن وجود دارد) و تمنی (میل به حصول امری همراه با تقدیر و اندازه‌گیری آن) قابل پیگیری است.

امید در قرآن/ بخش اول

از میان واژگان فوق، تنها در واژه «رجاء» است که فرد امیدوار در راه رسیدن به امیدش، کار و تلاش می‌کند و موجبات رسیدن به امر محبوب را فراهم می‌آورد. با بررسی آیات مشتمل بر واژگان امید، می‌توان بدین نکته دست یافت که گرچه امید، ماهیتی مثبت و پسندیده دارد، اما از آن‌رو که عوامل پدیدآورنده آن و موانع به‌هم‌زننده آن، ممکن‌است ماهیتی حقیقی و یا کاذب داشته
باشند، می‌توان به تنویع و تقسیم آن به‌صورت‌زیر پرداخت:

الف امید مطلوب، صادق و حقیقی:
این نوع امید، مربوط به اموری است که در جهت رضای الهی و هماهنگ با واقعیت وجودی انسان است و به دو گونه در قرآن مطرح گردیده: امید به آخرت و برخورداری از رحمت الهی که عموم مؤمنان چنین امیدی دارند، و امید به لقای خدا که مؤمنان خاص و انسان‌های کامل، از آن برخوردارند. این نوع در قالب واژگانی همچون رجاء ممدوح و پسندیده، و طمع مثبت و پسندیده بیان شده است.

امید در قرآن/ بخش اول

ب امید نامطلوب، کاذب و مجازی:
این نوع، مربوط به اموری است که رضای الهی در آن لحاظ نمی‌گردد و حاصل وسوسه‌های نفس یا القائات شیطان است: «وَلأُمَنِّیَنَّهُمْ.»(نساء: 119) این نوع امید در قالب واژگان رجاء مذموم و ناپسند، طمع منفی و ناپسند، أمل، و تمنّی بیان‌گردیده است. بدون تردید، امید صادق و کاذب تأثیر بسیار زیادی در زندگی آدمی دارد و تنها امید صادق و حقیقی است که انسان را به یاد خداوند انداخته و همواره وجود او و حاضر و ناظر بودن او را به اندیشه آدمی مخاطره می‌نماید.

امید در قرآن/ بخش اول

به همین دلیل، در این قسمت، در پرتو معرفی محورهای امیدبخش قرآن کریم، به شرح و تفصیل سیمای الگوی پسندیده امید در قرآن پرداخته شده است. به طور کلی، مفهوم امید در قرآن کریم، در دو محور اعتقادی و رفتاری قابل بررسی و پیگیری است؛ چراکه قرآن افزون بر بیان راه‌کارهایی اعتقادی و فردی برای القای امید و رسیدن به آرامش نسبی در دنیا، به ارائه راه‌کارهای رفتاری و اجتماعی فراوانی برای تقویت و افزایش این نیاز اصیل بشری نیز پرداخته است.

امید در قرآن/ بخش اول

در بعد اعتقادی، به تقویت پایه‌های معرفتی و اعتقادی افراد پرداخته شده که مهم‌ترین اصول اعتقادی اسلام، ایمان و عقیده به توحید، نبوت و معاد می‌باشند؛ زیرا این سه اصل، پایه و اساس دریافت اسلام را تشکیل می‌دهند و سایر آموزه‌های اسلام، معنابخشی خود را از این سه اصل دریافت می‌نمایند و نیاز به این آموزه‌ها، برای ایجاد امید و روحیه امیدپروری در آدمی، از آن‌روست که چون انسان سالم و کامل، دارای شخصیتی می‌باشد که به طور طبیعی در زندگی فردی و اجتماعی خود را نشان می‌دهد، به همین دلیل، اگر از نظر شخصیتی نسبت به آینده امیدوار نباشد، به طور طبیعی، رفتاری بیرون از عرف طبیعت انسانی از خود بروز می‌دهد که درجهت دادن جامعه به سمت ناامیدی و افسردگی بی‌تأثیر نخواهد بود.

امید در قرآن/ بخش اول

در بعد رفتاری نیز، قرآن کریم برای افزایش امید آدمی در زندگانی دنیوی و نیز پرورش روح امید در جامعه، در قالب راه‌کارهای رفتاری به تقویت روح امید در جامعه پرداخته است. مهم‌ترین راه‌کارهای رفتاری قرآن در حوزه فردی عبارتند از: ذکر، تهجّد، نماز، و تلاوت قرآن، و در حوزه اجتماعی عبارتند از: انفاق، احسان، عفو و بخشش، امر به معروف و نهی از منکر و وفای به عهد.
بنابراین، همان‌گونه که گفته شد، در فرهنگ قرآن، مسئله امید و امیدواری از جهات مختلف و به زبان‌های گوناگون مورد تأکید و ترغیب واقع شده که در ادامه، تفصیل هریک بیان گشته است و اگر آدمی به مفهوم واقعی این محورها و زیرمجموعه‌های آن به صورت عمقی و نه سطحی پی ببرد، طبعا بخش عمده‌ای از چگونه زیستن را خواهد آموخت.

امید در قرآن/ بخش اول

راه‌کارهای اعتقادی (معرفتی) قرآن برای ایجاد و القای امید
مقصود از راه‌کارهای اعتقادی، روش‌های شناختی برای افزایش و تقویت امید در آدمی است که به دیدگاه و اعتقاد فرد نسبت به هستی، آغاز و فرجام جهان و نقش انبیا و اولیای الهی می‌پردازد و از سوی دیگر، تأثیر آن را در افزایش یا کاهش امید صادق و حقیقی در آدمی، مورد ارزیابی قرار می‌دهد.

امید در قرآن/ بخش اول

الف اعتقاد به توحید و تأثیر آن در ایجاد امید:
اعتقاد به توحید و یگانه بودن خداوند، موجب می‌شود به جای آنکه انسان پیوسته به عوامل متعدد مؤثر در زندگی خویش بیندیشد و از آن‌ها بیم به دل راه داده و یا به آن‌ها امید ببندد، به مرجع و ملجأی واحد چشم بدوزد. کمترین تأثیر چنین نگرشی، انسجام و تعادل بین شناخت‌ها، عواطف و اعمال در بسیاری از بخش‌های زندگی است.

امید در قرآن/ بخش اول

به دیگر بیان، توحید و یگانه‌پرستی است که عناصر نفس و روان آدمی را همبستگی بخشیده و روند قوای فکری او را برای دریافت و شناخت به طرف یک منبع، متحد و هماهنگ می‌سازد و از این رهگذر، یک اثر ترکیبی سازنده در شخصیت انسان بارور می‌گرداند. به عکس، تعدّد آلهه و شرک و یا به عبارت دیگر تعدّد منابع ترس و نفع و ضرر، منجر به تشتّت و ازهم پاشیدگی روان انسانی و تفرق و تقسیم قدرت آگاهی او به جهات متعدد می‌شود؛ و سرانجام نیز، به از هم‌گسیختگی پیوندهای شخصیت آدمی و ایجاد اختلالات روانی در او می‌انجامد.

امید در قرآن/ بخش اول

بنابراین، از مجرای توحید است که انسان مسئله پناه بردن به خداوند را درک می‌نماید. چنین انسانی همواره به یاد خدا بوده و قلبش کاملاً آرام است: «الَّذِینَ آمَنُواْ وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم به ذکرِ اللّه …» (رعد: 28) از این‌رو، در قرآن کریم، امید حقیقی در ارتباط با «اللّه» است؛ چراکه هیچ مفهوم عمده‌ای جدای از خدا، در قرآن وجود ندارد.

امید در قرآن/ بخش اول

به دیگر بیان، امید در راستای تکامل انسان است و تکامل انسان در قرآن، به سوی خلیفه‌اللّه: «وَإِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلاَئِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأَرْضِ خَلِیفَةً» (بقره: 30) و مظهر تجلّی اسمای الهی است. از این‌رو، امید نیز در راستای تجلّی صفات الهی نهادینه شده در وجود بشر می‌باشد و آدمی بدین وسیله می‌تواند از آشفتگی‌های روانی و نابسامانی‌های فکری رهایی یابد.

امید در قرآن/ بخش اول

2- اعتقاد به نبوت و تأثیر آن در تحکیم امید:
بشر برای داشتن زندگی سالم در این دنیا، به فرستادگانی از جانب خالق یکتا نیازمند است و امید به حیات اخروی نیز از همین رهگذر میسر است. به طور کلی، انبیا و ادیان الهی می‌توانند نویدبخش امید به آینده در سایه ایمان، پرهیزگاری، تزکیه روح و جسم و عمل صالح باشند و تنها ایشانند که می‌توانند به مؤمنان نوید آینده‌ای روشن در پرتو ایمان به خداوند بدهند.

امید در قرآن/ بخش اول

از سویی دیگر، همان‌گونه که پیش‌تر نیز بیان شد، امید در راستای تجلّی اسمای الهی است که این تجلّی طبق آیات قرآن کریم، از مسیر نبوت و ولایت اولیای الهی صورت می‌گیرد. به دیگر بیان، از آن‌رو که انسان مظهر خلیفه‌اللّه است،55 این آموزه در پرتو رهنمودهای انبیا به آدمی القا می‌گردد: «وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء» (بقره: 31) و از این طریق، تربیت اسمایی بشر تحقق می‌یابد.

امید در قرآن/ بخش اول

از این‌رو، اعتقاد به نبوت انبیا و اولیای الهی به آدمی این امید را بشارت می‌دهد که می‌تواند با پیروی از این الگوهای بشری و به خصوص از طریق اسوه حسنه، به طور کامل مظهر اسماء و تجلّی صفات پروردگاری قرار گیرد و به امید حقیقی خویش راه یابد: «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ.» (احزاب: 21) پس بر کسی که مدعی امید حقیقی است، واجب است از فرستادگان او پیروی کند تا این پیروی‌اش، به امید راستین منتهی شود:

«قُلْ إِن کُنتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّهُوَیَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُم» (آل‌عمران: 31) و تنها در این صورت است که امید به آینده، امیدی واقعی و سرشار از حقیقت جلوه می‌کند و آدمی می‌تواند از توابع آن، که همان دوری از انواع گناهان است و نتیجه‌ای جز پشیمانی، ناامیدی و نگرانی ندارد، مصون ماند:56 «ثُمَّ جَعَلْنَاکَ عَلَی شَرِیعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاء الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ إِنَّهُمْ لَن یُغْنُوا عَنکَ مِنَ اللَّهِ شَیئا وإِنَّ الظَّالِمِینَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ وَاللَّهُ وَلِیُّ الْمُتَّقِینَ» (جاثیه: 18ـ19)

امید در قرآن/ بخش اول

بعد از انبیا نیز، آدمی به پیروی از امامان و ائمّه معصوم علیهم‌السلام که حضوری نبی‌گونه دارند، سفارش شده که این پیروی از امام علی علیه‌السلامآغاز و به وجود مبارک خاتم‌الانبیا حجه‌بن الحسن عجل‌اللّه تعالی فرجه ادامه می‌یابد. در عصر حاضر نیز، شناخت وجود مبارک امام زمان علیه‌السلام و آشنایی با سیره و رفتار او، بی‌تردید معبر و گذر از جاهلیت به سوی حیاتی معقول و باوری امیدبخش است و هیچ‌گاه نخواهد گذاشت بارقه امید در دل‌های شیعیان خاموش گردد.

3- اعتقاد به معاد و تأثیر آن در تحکیم امید:

ایمان به معاد، ریشه یأس‌ها و ناامیدی‌ها را که آفت جان انسان‌هاست، می‌سوزاند و انسان را امیدوار می‌سازد که هیچ‌یک از اعمال نیک او از صفحه هستی پاک نمی‌شود و مصائب و ناکامی‌هایش در این دنیا، بی‌پاسخ نخواهند ماند. شخص معتقد به معاد عقیده دارد که زندگی به این جهان ماده خلاصه نمی‌گردد، بلکه انسان پس از مرگ، زندگی دیگری در پیش دارد و در آنجا به بسیاری از خواسته‌ها و آرزوهای مناسب خود نایل می‌شود.

از نظر قرآن نیز، حیات باقیه و زندگانی جاوید و سعادت ابدی در آخرت است و در آنجا آسایش، آرامش و امنیت مطلق وجود دارد. از این‌رو، هیچ‌گونه کمبودی احساس نمی‌گردد و اگر هم انسان در این دنیا محرومیتی احساس می‌کند، با یادآوری نعمت‌های عالم آخرت بر طرف می‌گردد؛ چراکه شخص مؤمن، امیدوار است که در آن جهان از نعمت‌های الهی برخوردار شود.

امید در قرآن/ بخش اول

راه‌کارهای رفتاری قرآن برای افزایش و تقویت امید در آدمی
مقصود از راه‌کارهای رفتاری، روش‌های عملی برای افزایش و تقویت امید در آدمی است؛ راه‌کارهایی که به رفتار و عملکرد آدمی برای افزایش امید صادق و حقیقی می
‌پردازد.

این راه‌کارها در فرهنگ قرآن، در دو قالب فردی و اجتماعی مطرح گردیده‌اند تا آدمی علاوه بر غنی ساختن امید در درون خویش، به افزایش امید در جامعه نیز کمک نماید؛

چراکه یکی از ویژگی‌های دین اسلام این است که آیین تک روی و تک مسئولیتی نیست و جامعه‌ای که در آن، اصول اجتماعی و پیوندهایی نظیر انفاق، احسان و امثال آن وارد شوند و اجرا گردند، بدون شک می‌تواند تضمین‌گر آرامش و امنیت و همچنین تقویت‌کننده روحیه امید و امیدواری در تمامی انسان‌ها باشد. لازم به ذکر است کلیه عبادات و اعمال دینی در فروزانی و تقویت چراغ امید در دل، نقش دارند، اما نقش راه‌کارهای زیر، به عنوان اساسی‌ترین و فراگیرترین آموزه‌ها، به مراتب اثربخش‌تر و جاودانه‌تر است:

راه‌کارهای فردی:

1-ذکر خداوند: علت اصلی اضطراب‌ها و آشفتگی‌های روانی و روحی انسان معاصر، غفلت از یاد خداست. به طور کلی روح انسان، ربّانی است 59 و تا با خدا پیوند نداشته باشد، آرام و قرار نمی‌گیرد. پیوند روح و دل انسان با خدا، به وسیله ذکر خدا پدید می‌آید و برقرار می‌ماند؛ پیوندی ناگسستنی و استوار: «فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ.» (بقره: 152)

امید در قرآن/ بخش اول

در سایه این پیوند، آدمی شیرینی و گوارایی اتصال خود را با خداوند، حس می‌کند و توانایی آن را می‌یابد که از عادات نامأنوس و خلق وخوی‌های نادرست برهد و قوانین طبیعت و خواسته‌های نفسانی را مقهور خود سازد: «إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَواْ إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّیْطَانِ تَذَکَّرُواْ فَإِذَا هُم مُبْصِرُونَ.» (اعراف: 201) به همین دلیل، برای آرامش دل باید به ذکر و یاد خدا روی آورد: «أَلاَ به ذکرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ.» (رعد: 28)

2- ترس از خدا (ترس امیدآفرین) : خداوند در آیات بسیاری تأکید می‌ورزد که آدمی باید تنها از او بترسد و این ترس همواره باید در او موجود باشد: «فَلاَ تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ إِن کُنتُم مُؤْمِنِینَ» (آل‌عمران: 175)؛ چراکه این نوع ترس، در صورت نفوذ در ژرفای درونِ انسان، او را از ارتکاب اعمال مهلک باز داشته و به کار نیک و پیشتازی در عرصه فضیلت وامی‌دارد و در حقیقت، ترسی است امیدآفرین که سبب تحکیم پایه‌های امید در آدمی می‌گردد. به همین دلیل، در بسیاری از آیات مربوط به امید، این نوع ترس در کنار واژه طمع استفاده شده است.

امید در قرآن/ بخش اول

3- توبه و انابه به سوی خداوند: توبه و انابه به سوی پروردگار، راهی است که خدا در برابر انسان‌ها قرار داده است تا از یأس و ناامیدی بپرهیزند و بدانند آفریدگارشان پذیرنده افراد عاصی است: «وَهُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَیَعْفُو عَنِ السَّیِّئَاتِ.» (شوری: 25) از این‌رو، انسان گنهکار که با انجام گناه دچار عصیان گردیده و امیدش را در زندگی از دست داده، با انابه می‌تواند آرامش خود را باز یابد و امید خویش را تحکیم نماید: «یَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ أَنَابَ الَّذِینَ آمَنُواْ وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم به ذکرِ اللّهِ.» (رعد: 27ـ28)

امید در قرآن/ بخش اول

4- تهجّد و شب‌زنده‌داری: خداوند در سوره «زمر»، شب زنده‌داران و متهجّدان را «امیدوار» خوانده و نماز شب و شب‌زنده‌داری را از عوامل امیدبخش معرفی کرده است: «أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاء اللَّیْلِ سَاجِدا وَقَائِما یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَیَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ» (زمر: 9)؛ چراکه در دل شب و به هنگام فرو نشستن غوغای زندگی مادی و آرامش روح و جسم انسان پس از قدری استراحت، حالت توجه و نشاط خاصی به انسان دست می‌دهد که در عین بی‌نظیر بودن، فوق‌العاده روح‌پرور، تکامل‌آفرین و امیدبخش است. در چنین زمانی، امیدواران حقیقی با تمام وجود، رو به درگاه معبود می‌آورند و سر بر آستان معشوق می‌سایند و با بیم و امید او را می‌خوانند.

امید در قرآن/ بخش اول

5-هجرت و جهاد در راه خدا: طبق آیه «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ وَالَّذِینَ هَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ أُوْلَـئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللّهِ» (بقره: 218)، امید به لطف و رحمت پروردگار، مشروط به ایمان، هجرت و جهاد است و مکلفی که بر پایه معرفت دینی، از ایمان به خدا و روز قیامت برخوردار شده و برای حفظ دین و تبلیغ آن و مصونیت دادن به سلامت معنوی خود و خانواده‌اش، از دیار کفر به سرزمین ایمان، هجرت نموده است و با مال و جان به جهاد در راه خدا برخاسته، شایسته رحمت خدا، مغفرت و آمرزش اوست. از این‌رو، هجرت و جهاد در راه خداوند، سرچشمه‌های امیدی پایدار و پویا هستند و در پرتو افزایش روح امید و امیدواری در آدمی، زمینه‌ساز طلوع رحمت و مغفرت از افق زندگی انسان می‌باشند.

راه‌کارهای اجتماعی:
1-انفاق: یکی از مهم‌ترین آثار انفاق، از بین بردن تنش‌های اجتماعی و افسردگی‌های ناشی ازفقر است؛ چراکه انفاق خالصانه سبب تطهیر و تزکیه نفس است: «خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم بِهَا» (توبه: 103) و نه تنها نفس انسان را از پلیدی بخل و خودخواهی نسبت به فقرا پاک می‌گرداند، بلکه سبب رشد آن و اعتلا بخشیدن خیرات و برکات اخلاقی و فضایل انسانی در درون آدمی می‌شود.

تا جایی این صفات در درون جان تثبیت می‌گردد: «الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَتَثْبِیتا مِنْ أَنفُسِهِمْ» (بقره: 265) و آرامش حقیقی و ثبات روحی بر آدمی حاکم می‌شود. اما افرادی که انفاقشان، همراه با اذیت و یا از روی ریا و خودنمایی است، دایم در حال بی‌ثباتی، ناآرامی، نگرانی، اضطراب و تضاد روحی به سر می‌برند.

امید در قرآن/ بخش اول

2- امر به معروف و نهی از منکر: امر به معروف و نهی از منکر، نشانه علاقه به سلامتی جامعه و وجود روح نشاط و امیدواری میان مردم جامعه است. به واسطه امر به معروف و نهی از منکر، اجتماع از صورت یک جامعه مُرده و فاقد تحرک بیرون آمده، به یک جامعه زنده و پویا تبدیل می‌گردد.

همچنین ترک امر به معروف، زمینه‌ساز کفر است 62 و کفر نیز یکی از علل ناامیدی و یأس می‌باشد: «وَالَّذِینَ کَفَرُوا به آیاتِ اللَّهِ وَلِقَائِهِ أُوْلَئِکَ یَئِسُوا مِن رَّحْمَتِی.» (عنکبوت: 23) بنابراین، برای افزایش و تقویت روحیه امید در خود و سایر افراد، باید به این فریضه مهم پرداخت تا یأس و ناامیدی را ریشه‌کن نمود.

امید در قرآن/ بخش اول

3-احسان: از نظر قرآن، شخص محسن و نیکوکار، انسانی است امیدوار به لطف و عنایت خداوند و معتقد به وعده‌های او. از این‌رو، هر کس امیدوار به رحمت الهی می‌باشد، باید نیکوکار گردد.

4-عفو و گذشت: عفو و صفح، از مصادیق احسان است: «فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِین» (مائده: 13) و رحمت خداوند که مؤمنان همواره در امید و انتظار آن به سر می‌برند و آرزوی رسیدن به آن را در دل می‌پرورانند، به محسنین و نیکوکاران نزدیک است: «إِنَّ رَحْمَتَ اللّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ.» (اعراف: 56) بنابراین، مؤمنان و امیدواران به رحمت الهی از طریق عفو و بخشش دیگران، می‌توانند به امید و آرزوی خود، که همان دریافت رحمت الهی و پاداش‌های او می‌باشد، دست یابند و به آرامش حقیقی نایل شوند.

5- وفای به عهد: قرآن کریم، یکی دیگر از ویژگی‌ها وخصوصیات افراد باایمان را، که در پرتو امید به لقای الهی، بهشت را به ارث می‌برند، وفای به عهد می‌داند.65 بدیهی است انسانی که به وقوع روز جزا امید دارد و فرارسیدن آن را در دل آرزو می‌کند، همواره به این مهم توجه دارد و آن را در سرلوحه زندگانی خویش قرار خواهد داد.
ادامه دارد…

منبع: www.beytolahzan.ir

www.etghannews.org

کانال جامع دو نور در ایتا:
https://eitaa.com/twonoor
کانال جامع دو نور در تلگرام:
https://t.me/twonoor

صفحه اصلی – موسسه قرآن و نهج البلاغه

امید در قرآن/ بخش اول. امید در قرآن/ بخش اول. امید در قرآن/ بخش اول. امید در قرآن/ بخش اول. امید در قرآن/ بخش اول. امید در قرآن/ بخش اول. امید در قرآن/ بخش اول. امید در قرآن/ بخش اول. امید در قرآن/ بخش اول. امید در قرآن/ بخش اول