هرگاه نام حضرت علی علیه السلام برده می شود، یکی از ویژگی های بارز او که نظر دوست و دشمن را به خود جلب کرده، به ذهن می آید و آن، انفاق و دستگیری امیرمؤمنان علیه السلا
م از افراد است و در این باره، فراوان نوشته و سخن گفته شده است. ولی برخی خفاش صفتان که تاب و توان دیدن خورشید وجود علی علیه السلام را ندارند و زیبایی های او را انکار می کنند، گفته اند: انفاقات علی علیه السلام زمانی بود که تازه اسلام ظهور کرده و پیامبر مبعوث شده بود و آیات قرآن یکی پس از دیگری نزول می یافت و مردم تحت تأثیر شور ایمان، به آیات مربوط به جهاد و انفاق و دیگر آیات بی محابا عمل می کردند.
در واقع، همه مردم در قبال وعده بهشت، به آسانی به فقرا و نیازمندان کمک و انفاق می کردند و از این رو، ویژگی انفاق و گره گشایی در صدر اسلام به امام علی علیه السلام منحصر نبود و همه اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اهل انفاق بودند. بنابراین نقل انفاقات علی علیه السلام که آن را به عنوان یکی از فضایل او یاد کنیم، بدون توجه و ذکر انفاق دیگران، به دور از انصاف است.
بررسی این موضوع را با ذکر داستانی آغاز می کنیم. روزی حضرت علی علیه السلام مقداری خرما در میان فقرا تقسیم می کرد و مقدار قابل توجهی از آن را نیز برای شخصی فرستاد که هیچ گاه نیاز خود را اظهار نمی داشت و آن روز نیز به روال همان اخلاق نیکویش، اظهار نیازی نکرده بود.
این اقدام امیرمؤمنان علیه السلام اعتراض یکی از افراد را برانگیخت که چرا به کسی که هیچ گونه درخواست و اظهار نیازی نکرده است، انفاق کنیم؟ الآن باید به کسانی که درخواست کرده اند کمک کنیم، اگر او آمد و درخواست کرد به او نیز کمک خواهیم کرد.
حضرت علی علیه السلام در پاسخ فرمود: «خدا امثال تو را در میان مسلمانان زیاد نکند! من می بخشم، تو بخل می ورزی! اگر من فقط به کسانی که تمنا و درخواست دارند کمک کنم، دیگر انفاق نکرده ام؛ بلکه «معامله» کرده ام!»
مرد با تعجب گفت: چه معامله ای؟! شما که چیزی در قبال خرما از آنها نمی گیری! امام علیه السلام فرمود: اگر من صبر کنم تا آنها اظهار نیاز کنند، من عزت و آبروی آنها را گرفته و در برابرش به آنها خرما داده ام و این معامله است نه انفاق. زیرا، من آنها را واداشته ام تا چهره شان را که به هنگام سجده برای خدا به خاک می نهند و رو سوی او می کنند و از او درخواست می کنند، متوجه من گردانند. آن گاه امیر مؤمنان علیه السلام ادامه داد: اگر کسی چنین تفکری داشته باشد که محتاجان به درِ خانه اش بیایند و یا در کوچه و بازار از او درخواست کنند تا او به آنها کمک کند، او در دعای خود که می گوید:
«اللهم اغفر للمؤمنین و المؤمنات» دروغ گو است؛ زیرا کسی که از بخشش متاع کوچک دنیوی به دیگران بخل می ورزد چگونه برای دیگران سعادت ابدی و بهشت را درخواست خواهد کرد1؟!
نتیجه گیری
بیان شد که برخی گفته اند در صدر اسلام به خاطر شور ایمان و وعده های پی در پی بهشت همه اصحاب اهل بخشش بودند و این کار مخصوص حضرت علی علیه السلام نبود. اولاً مگر الآن وعده های بهشت در قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام موجود نیست پس چرا همه، اهل انفاق نیستند؟ ثانیاً تاریخ، موارد نقض فراوانی نقل کرده است که امیرمؤمنان علیه السلام در انفاق، گوی سبقت را از همه اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ربوده بود. در این باره کافی است به شأن نزول آیه انفاق حضرت علی علیه السلام در حال رکوع2 نگاهی کنیم که سائل بعد از درخواست از تک تک اهل مسجد -که در میان آنها مدعیان خلافت هم بودند- و بعد از مأیوس شدن از آنان به اشارت دست عده ای به سوی حضرت علی علیه السلام، نزد آن حضرت رفت. و حتی بسیار نقل شده که سائل را دست خالی از مسجد به در خانه امیرمومنان و حضرت زهرا علیها السلام می فرستادند.
ثالثاً آنچه مهم تر است، کیفیت انفاق و رعایت نکات بسیار لطیف و دقیق اخلاقی و روحی روانی در انفاق است که به آن ارزش و بها می دهد. به عنوان نمونه در این داستان دیدیم که آنچه این انفاق را از انفاق دیگران ممتاز می کند تفکر عمیقی است که پشتوانه این انفاق است. اگر قرآن کریم می فرماید: «یا ایها الذین امنوا لاتبطلوا صدقاتکم بالمنّ و الاذی کالذی یُنفِق مالَه رئاءالناس3…؛ صدقات خود را با منت نهادن و اذیت کردن باطل نکنید…»، امام علی علیه السلام نه تنها به مرز این آیه نزدیک نمی شود بلکه حاضر نمی شود، تا عزت نفس سائل با درخواست او لکه دار شود و در واقع، علاوه بر نیاز مادی، نیاز روحی و آبروی او نیز مد نظر حضرت قرار می گیرد.
ابر با چهر عرق آلود می بارد به خاک / شرم ارباب کرم باشد ز سایل بیشتر
به تعبیر دیگر هم نیاز مادی سائل را پاسخ می گوید و هم به نیازهای معنوی او توجه دارد و در انفاق خود از حریم شخصیت فردی و اجتماعی افراد نیز پاسداری می کند. به این بُعد اجتماعی نیز توجه دارد که اگر دست نیاز دراز کردن برای افراد عادی شود، این نه تنها یک آفت اخلاقی فردی است؛ بلکه به معضل اجتماعی نیز تبدیل خواهد شد.
بنابراین هر چند همه انفاق ها ظاهری یک سان دارند، ولی یکی از وجوه تمایز آنها تفکر همراه عمل و نیت افراد است، دیگران انفاق می کردند و حضرت علی علیه السلام نیز انفاق می کردند ولی نیت و عیار نیت هاست که انفاق اهل بیت علیهم السلام را از دیگر انفاق ها متفاوت می کند و دربارة آن آیات الهی نازل می شود و عیار نیت آنها را برای همه واگویه می کند: «و یطعمون الطعام علی حُبه مسکیناً ویتیماً واسیراً انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء و لا شکوراً؛4 و غذای (خود) را با اینکه به آن علاقه (و نیاز) دارند، به مستمند و یتیم و اسیر اطعام می کنند (و می گویند:) ما شما را به خاطر خدا اطعام می کنیم و هیچ پاداش و سپاسی از شما نمی خواهیم».
از این رو، فقط می توان گفت: که انفاق امیرمؤمنان و اهل بیت علیهم السلام نسبت به دیگر انفاق ها انفاق برتر است و عیار این برتری را نیز فقط خدا می داند و بس.
پی نوشت ها
1. حکمت ها و اندرزها، مرتضی مطهری، ص231
2. سوره مائده: 55.
3. سوره بقره: 264.
4. سوره انسان:7-8.
www.hawzah.net
