اهل بیت و امامت

گرامى‏ترين مردم نزد خدا پرهيزكارترين آنهاست، منافاتى ندارد. توضيح اين كه برترى دادن خداوند به اين خاندان كاشف از فضيلت آنان و شايستگى ايشان براى چنين برتر شمردن است و هم اين كه آنان در بالاترين درجات تقوايند. و بحق اعمالشان با اين نتيجه گيرى هماهنگى دارد، و شهادتهاى پيامبر در مورد آنان اين شايستگى را آشكار مى‏كند.
در تاريخ نبوت وجود بندگان عاليقدر در ميان خاندان پيامبر مطلب تازه‏اى نبوده است. قرآن ما را آگاه مى‏سازد كه نبوتهاى پيشين در همين راستا حركت كرده‏اند، آن جا كه خداوند، خاندان ابراهيم و خاندان عمران را برگزيد و آنان را بر جهانيان برترى بخشيد، و آنگاه كه خداوند، هارون را در رسالت برادرش موسى شريك ساخت و خداوند دعاى زكريا را مستجاب كرد و به او، جانشينى مرحمت فرمود تا وارث او و وارث خاندان يعقوب باشد.

على بن ابى طالب و همسرش فاطمه زهرا و فرزندانش حسن و حسين (ع) اعضاى اين خاندان گرامى هستند.

آنچه در اين مورد، شايسته اعتماد است، همان احاديثى است كه از پيامبر خدا روايت شده است و در آنها ذكر «آل محمد» يا «اهل بيت او» و يا «عترت او» آمده است. در اين جا مقصود از همه اين عبارات يك چيز است. روايتهاى صريحى را كه از پيامبر (ص) در اين باره نقل شده است مى‏توان به دو دسته تقسيم كرد:

(1) احاديثى كه در بردارنده اوصاف اين خانواده گرامى است، و ما به وسيله آن اوصاف مى‏توانيم از كلمه «آل محمد» خروج افرادى را كه داراى آن اوصاف نيستند، و هم ورود كسانى را كه متصف به آن اوصافند، در آن مفهوم بشناسيم.

(2) احاديثى كه متضمن گواهيى است كه بروشنى دلالت دارند بر اين كه اشخاص معينى در زمره «آل محمد» يا «اهل بيت محمد» و يا «عترت او»يند.

احاديث، بيانگر اوصاف‏[اهل البيت‏]

از جمله روايتهاى صريح نبوى كه بيانگر اوصاف است، احاديث ذيل است:

از جابر بن عبد الله نقل شده است كه رسول خدا فرمود: «اى مردم!من در ميان شما، چيزهايى را بر جاى گذاشتم، اگر آنها را بپذيريد، هرگز گمراه نخواهيد شد: كتاب خدا، و عترتم، خاندانم» ^(1).&lt ;/SPAN>

و از زيد بن ارقم است كه رسول خدا فرمود: «براستى كه در ميان شما چيزهايى بر جاى گذاشتم كه اگر بدانها چنگ زنيد، هرگز بعد از من گمراه نخواهيد شد: كتاب خدا ـ رشته كشيده شده ميان آسمان و زمينـو عترتم، خاندانم؛ و آن دو هرگز از هم جدا نمى‏شوند تا كنار حوض‏[كوثر]به سوى من باز گردند. پس مواظب باشيد،
بعد از من‏ چگونه درباره آن دو جاى مرا خواهيد گرفت» ^(2).

و از زيد بن ثابت است كه پيامبر خدا گفت: «من پس از خود در ميان شما دو جانشين مى‏گذارم : كتاب خداـرشته امتداد يافته بين آسمان و زمين (يا ما بين آسمان تا زمين) ـو عترتم، اهل بيتم و آن دو هرگز جدا نگردند تا كنار حوض‏[كوثر]به سوى من باز گردند» ^(3).

و از زيد بن ارقم است كه رسول خدا در روز غدير خم فرمود: «گويا من‏[به لقاء الله‏]دعوت شدم و اجابت كردم‏ [كنايه از اين كه: پس از رحلتم از دنيا]در ميان شما دو شئ گرانقدر گذاشته‏ام ـ يكى از آنها بزرگتر از ديگرى است: كتاب خداى بزرگ و عترتم. پس مواظب باشيد كه چگونه نسبت ب
ه آنها جاى مرا پر خواهيد كرد، چه آنها هرگز از يكديگر جدا نشوند تا كنار حوض‏ [كوثر]بر من باز گردند.» و بعد فرمود: «براستى كه خداى بزرگ صاحب اختيار من است، و من صاحب اختيار هر مؤمنى هستم.» آن گاه دست على را گرفت و گفت: «هر كه را من صاحب اختيارم، اين‏[على‏]صاحب اختيار اوست. پروردگارا دوست بدار هر كس او را دوست بدارد و دشمن بدار هر آن كس را كه با او دشمنى كند» ^(4).

البته اين احاديث و بسيارى از احاديث مشابه آنها دلالت دارند بر اين كه اهل بيت پيامبر منحصر به كسانى هستند كه به فراوانى از صفات زير برخوردارند:

(1) آنان عترت پيامبرند، و عترت مرد، نزديكترين خويشاوندان او از گذشتگان و باقى ماندگان خاندان و نسل اوست. و به اين ترتيب از محدوده اهل بيت پيامبر، زنان و ياران پيامبر و اصحاب غير هاشمى خارج مى‏شوند ^{(5).&lt ;/SUP>}

(2) آنان در بالاترين درجات تقوا و شايستگى‏اند، زيرا كه ايشان از قرآن جدايى ناپذيرند، در صورتى كه ناپرهيزكاران در جهت خلاف قرآنند. و از آن رو هاشميان گناهكار كه از خدا نافرمانى مى‏كنند و هم به طريق اولى گناهكاران غير هاشمى از شمار اينان خارج مى‏شوند.

(3) آنان در بالاترين درجات از بينش دينى و داناترين مردم به زبان قرآنى‏اند هاشميانى كه نادانند و از بينش دينى محدودى برخوردارندـ هر چند شرف خويشاوندى پيامبر (ص) را دارندـاز فرزندان معنوى او نيستند، زيرا شخص نادان و آن كه بينش محدودى دارد ـ دانسته يا ندانسته ـ در معرض مخالفت با قرآن است. و هيچ گونه ضمانتى براى موافقت در گفتار و رفتار او با قرآن وجود ندارد. تبعيت مردم از مثل او و پيروى او ـ گاهى ـ منجر به مخالفت با كتاب خدا خواهد شد.

(4) موافقت بعضى از خاندان پيامبر با بعضى ضرورى است تا بتوانند با قرآن متفق شوند، چه، به يقين يك طرف از آن دو گروه كه آموزشهاى آنها با هم متناقض است، بر خطايند. زيرا كه دو گروه بر حق، با يكديگر تضادى ندارند. و چه بسا كه همگى بر خطايند، زيرا خطا همانطورى كه بار است، تناقض دارد، ممكن است با خطاى ديگر هم متناقض باشد. حال اگر تعليمات گروهى از دانشمندان با هم در تناقض باشند، امكان ندارد كه همه آنان موافق با قرآن باشند!

(5) معرفت دينى آنان يقينى است. و بدان جهت، همه مجتهدان هاشمى، اصحاب، تابعين و ديگران ـ از دايره اهل بيت پيامبر به لحاظ معنى و حقيقتـخارج مى‏شوند. سر مطلب اين است كه معرفت يك مجتهد در بيشتر موارد غير يقينى و بلكه ظنى است.

ما بر آنيم كه معرفت اهل بيت پيامبر (ص) بايد يقينى باشد، زيرا مجتهدى كه به گمان خود برترين احتمالها را مى‏پذيرد، گاهى ناخودآگاه نظر او با قرآن مخالفت دارد!

تا وقتى كه معرفت يك مجتهد بر اساس ظن باشد، نه پيش او ضمانتى براى موافقت با قرآن وجود دارد و نه نزد پيروانش. و از آن روست كه مى‏بينيم مجتهدان بايكديگر اختلاف نظر دارند و در آرايشان تناقض وجود دارد.

احاديثى كه گذشت بوضوح دلالت دارند بر اين كه معرفت دينى خاندان پيامبر، معرفتى است يقينى نه اجتهادى، و گرنه مى‏بايست در اكثر اوقات از قرآن جدا مى‏بودند. به همين دليل مجتهدى، چون ابن عباس ـ با وجود علو مقام و اين كه پسر عموى پيامبر استـاز محدوده اهل بيت پيامبر ـ به حسب معنا ـ خارج است، تا چه رسد به ديگر اصحاب كه از بستگان پيامبر نبوده‏اند و به مقامى چون مقام ابن عباس نايل نشده‏اند. پس هيچ يك از مجتهدان ـ هر چند براى اجتهاد خالصانه خود ـ چه به حق رسيده باشند و يا خطا كنند داراى پاداش و اجرند، از خاندان پيامبر ـ بر طبق روايات صريح قبلى&lt ;SPAN style=”LINE-HEIGHT: 200%; FONT-FAMILY: ‘Tahoma’,’sans-serif’; FONT-SIZE: 9pt; mso-fareast-font-family: ‘Times New Roman'” dir=ltr lang=AR-SA> ـ نيستند.

چگونه همه دانستنيهاى آنان يقينى است؟

گاهى اين پرسش براى خواننده پيش مى‏آيد كه؛<SPAN dir=ltr&g t; چگونه ممكن است براى اعضاى خاندان پيامبر در تمام آيات قرآن و جميع احكام شرعى و سنتهاى نبوى، معرفت يقينى حاصل شود؟

پاسخ اين است كه، دستيابى آنان بر معرفت يقينى به طور قطع امكان دارد. البته براى پيامبر اين امكان بوده است كه به شاگرد زيرك و برجسته‏اى چون على بن ابى‏طالب ـ تمام مفاهيم آيات قرآن و تمامى آنچه را كه به بينش اسلامى مربوط است و همه قوانين اسلامى را كه تعدادشان از چند هزار تجاوز نمى‏كند ـ تعليم دهد. بديهى است كه على به دو پسرش ـ حسن و حسينـتمام آنچه را كه پيامبر به او آموخته است، تعليم مى‏دهد. بدين گونه، براى ما امكان اين تصور پيدا مى‏شود كه على و دو فرزندش بر معرفت يقينى كامل رسيده‏اند.

البته اين فرضـبه طور قطعـبا واقع، مطابقت دارد، چه على از كودكى تا روز وفات پيامبر با او بود؛نيز او شاگردى امين و مراقب بود، پيوسته در جلسات عمومى پيامبر حاضر مى‏شد و در خلوتهاى ويژه او نيز با وى همرا
ه بود. و او در آشكار و نهان در راه خدابيدار دل و صميمى بود. و فرزندانش ـ حسن و حسين ـ <SPAN style="LINE-HEIGHT: 200%; FONT-FAMILY: 'Tahoma','sans-serif'; FONT-SIZE: 9pt; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman'" lang=AR-SA& gt;سالهاى دراز با وى زندگى كردند، و آن دو نيز، همانند نيا و پدر خود راستانى پاك بودند. آنچه را مى‏دانستند به برترين فرزندان پيامبر و على، تعليم دادند.

چگونه گروهى را مشخص كنيم؟

گاهى خواننده مى‏پرسد: با توجه به اين كه دو گروه از دانشمندان وجود دارند كه هر دو انتساب به پيامبر دارند و از طرفى اعضاى هر يك از دو گروه با خودشان متفقند و با اعضاى گروه ديگر اختلاف نظر دارند، چگونه براى ما امكان دارد كه تشخيص دهيم كدام يك از دو گروه، همان عترتى است كه پيامبر به پيروى از آن ارشاد كرده است؟

اما خواننده خود ـ در صورت پيشامد چنين اشتباهى ـ مى‏تواند رفع شبهه كند، به اين ترتيب كه يك بار ديگر به حديث زيد بن ارقم ـ كه پيشتر گذشت ـ باز گردد و آن را بخواند. همان حديثى كه حاكم در جزء سوم از صحيح خود «المستدرك» آورده است، آن كه به نام يكى از اعضاى عترت تصريح مى‏فرمايد و او امام على است.

پس گروه حقى كه با اين فرد برجسته هماهنگ است، همان عترت است. و گروهى كه مخالف اوست از عترت نيست، هر چند كه همه افراد آن به پيامبر خدا انتساب داشته باشند.

صرف نظر از آنچه گفته شد اين شبهه يا شبهه‏هاى همانند آن ـ موقعى كه به اين احاديث بيانگر اوصاف ـ احاديث تسميه را نيز بيفزاييم، به تمامى از بين مى‏روند.

احاديث تسميه

از جمله احاديثى كه از اعضاى خانواده پيامبر به نام، ياد كرده، احاديث ذيل است: مسلم در صحيح خود
از سعد بن ابى وقاص روايت كرده است كه او گفت: «… و هنگامى كه اين آيه نازل شد: پس بگو: بياييد تا فرزندانمان و فرزندانتان، زنانمان و زنانتان… را بخوانيم… ، پيامبر خدا، على، فاطمه، حسن و حسين را طلبيد، پس فرمود: بار خدايا اينان خاندان منند» ^(6).&lt ;SPAN dir=rtl>

ترمذى در صحيح خود از عمر بن ابى سلمه روايت كرده است كه او گفت: «اين آيه در خانه ام سلمه بر پيامبر (ص) نازل شد: «اراده خداوند تعلق گرفته است تا از شماـخاندان پيامبر (ص) ـ ناپاكى را دور كند، و شما را به طور كامل پاك دارد. ». پس پيامبر، فاطمه، حسن و حسين را طلبيد، و آنان را
با كسا پوشانيد و على را نيز كه پشت سرش بود با عبايى پوشاند، سپس فرمود: بار خدايا اينان اهل بيت منند پس، پليدى را از آنان بزداى و آنان را به طور كامل پاك بدار. ام سلمه گفت: يا رسول الله آيا من هم با آنان هستم؟ فرمود: تو بر جايگاه خود هستى و روى به سوى خير و سعادت دارى.». ترمذى گويد: و در همين باب از ام سلمه، معقل بن يسار، ابى الحمراء و انس بن مالك، روايت شده است ^(7).

امام احمد در مسند خود از ام سلمه همسر پيامبر (ص) روايت كرده است كه او گفت: «اين آيه در خانه من نازل گرديد: خداوند اراده فرموده است تا از شما خانواده& lt;/SPAN> پليدى را دور سازد و شما را به طور كامل پاك دارد، و در آن خانه، فاطمه، على، حسن و حسين بودند، پس پيامبر آنان را با عبايى كه روى خود داشت پوشانيد، سپس گفت: (بار خدايا) اينان خاندان منند، پس از آنان پليدى را دور كن و آنان را كاملا پاك گردان.» ^(8).

و مسلم از عايشه همسر پيامبر روايت كرده است كه او گفت: پيامبر خدا بيرون آمد در حالى كه عبايى بافته از موى سياه بر دوش او بود، پس حسن آمد، او را داخل عبا كرد، بعد حسين آمد، او را نيز داخل كرد، و بعد فاطمه آمد، او را هم به زير عبا جاى داد، سپس على<SPAN dir=ltr& gt; آمد و او را هم با عبا پوشاند، آن گاه فرمود: «خداوند اراده فرموده است تا از شما خانواده پليدى را دور سازد و شما را كاملا پاك گرداند» ^(9).

در در المنثور سيوطى (در تفسير قرآن) به دو روايت زير برمى‏خوريم:

ابو الحمراء (از اصحاب پيامبر) مى‏گويد: مدت هشت ماه در مدينه مراقب پيامبر بودم هيچ گاه براى نماز بيرون نيامد، مگر اينكه اول به در خانه على مى‏آمد، دستش را دو طرف در قرار مى‏داد و مى‏گفت: «نماز! نماز! خداوند اراده كرده است فقط از شما خانواده پليدى را دور كند و شما را به تمام پاك دارد» ^(10).

و از ابن عباس است كه گفت: نه ماه پيامبر خدا را مى‏ديديم كه هر روز موقع نماز در خانه على بن ابى طالب مى‏آمد و مى‏گفت: «درود و رحمت خدا بر شما خانواده، خداوند اراده كرده است تا از شما خانواده پليدى را دور سازد و شما را كاملا پاك دارد» ^(11).

و انس بن مالك روايت كرده است كه پيامبر خدا شش ماه به طور مداوم آن جمله را مى‏گفت ^(12).

البته اين احاديث بوضوح دلالت دارد كه هر يك از اين چهار تن فردى از افراد خاندان پيامبرند، همچنان كه عضويت هر شخص ديگرى را ـ از كسانى كه در زمان پيامبر در قيد حيات بودند، چه از هاشميان و يا از زنان پيامبر ـ منتفى مى‏داند. اين قول پيامبر (ص): بار خدايا اينان خاندان منند، دلالت روشنى دارد بر اين كه عضويت خاندان پيامبر در دوران زندگانى آن بزرگوار منحصر بر آن چهار تن بوده است. بنابراين، همه افراد ديگر ـ حتى عمويش عباس، جعفر بن ابى طالب و ساير افراد حاضر در زمان بيان اين مطلبـاز دايره عترت مورد نظر خارجند، هر چند كه همگى از خويشان نزديك او بودند. <o:p& gt;

با اين همه، اين انحصار همه بنى هاشم را كه پس از وفات آن حضرت، به دنيا آمده‏اندـاز جرگه اهل بيت خارج نمى‏كند. آنچه در احاديث نوع اول آمده است دلالت دارد بر اين كه اعضايى از خانواده و عترت اوـپس از حيات او در ضمن چند قرن به وجودخواهند آمد. پيامبر در آن احاديث به صراحت گفته است كه قرآن و اهل بيتش از يكديگر جدا نشوند تا در كنار حوض كوثر بر او باز گردند.

اما چگونه عضويت افرادى را كه پس از پيامبر به دنيا مى‏آيند، بشناسيم، اين مطلبى است كه به اعضاى همعصر آن حضرت مربوط مى‏شود و اين كه كدام يك از اينان را مى‏توان خلف آن حضرت ناميد و اگر خلف او بود از اعضاى عترت او نيز هست. مردم خود گواه شايستگى و علو مقام او در تقوا و درستى و علم و حكمت اويند، و خلف آن حضرت در زمان او همان كسى است كه وى را خليفه خود مى‏نامد.

اكنون كه مقام اهل بيت را در اسلام و نيز اعضاى خاندان محترمى را كه در زمان پيامبر بودند، شناختيم سزاوار است كه در صفحه‏هاى آينده از شاخص‏ترين فرد اين خانواده سخن بگوييم. آن فرد، امام على (ع) پسر عموى پيامبر است كه پيامبر او را به بالاترين مراتب بزرگداشت، گرامى داشته است.

پى‏نوشتها:

1ـ ترمذى در صحيح خود ج 5 ص 328 آورده است. شماره حديث 3874
است.

2ـ ترمذى در صحيح خود ج 5 ص 329 روايت كرده است شماره حديث. 3876

3ـ امام احمد در جزء پنجم از مسند خود ص 181 آورده است. البته از دو طريق صحيح روايت كرده است.

4ـ حاكم در صحيح خود«مستدرك»ج 3 ص 109 آن حديث را آورده است.

5ـ در«فاكهة البستان»آمده است: عترتـبه كسرعـفرزندان و نسل او و همچنين نزديكترين وابستگان او، از گذشتگان و غير آنها مى‏باشند.

6ـ ج 15 ص 176. البته ترمذى، حاكم و بيهقى نيز آن را نقل كرده‏اند.

7ـ ج 5 ص 328 (شماره حديث 3875).

8ـ ج 6 ص 292 سيد تقى حكيم در كتاب«اصول فقه»مقارن ص 155ـ156 به نقل از كتاب در المنثور سيوطى ج 5 ص 198 آورده است كه حاكم و بيهقى اين حديث را روايت كرده‏اند.

9ـ صحيح مسلم ج 15 ص 192ـ. 195

10 و 11ـ ج 5 ص 198 (الفقه المقارن از حكيم ص 155).

12ـ احمد در مسند خود ج 3 ص 286 آن را نقل كرده است.

اميرالمؤمنين اسوه وحدت – صفحه 56

http://www.aviny.com