منبع:
روزنامه كيهان
نویسنده: سیدمحمد ابراهیم حسنی
از جمله مفاهیم ارزشمندی كه به عنوان یكی از اصول مورد توجه همه شریعت‌ها و سنت‌ها به ویژه اسلام در طول تاریخ بوده و در آموزه‌های دین اسلام ن
یز بسیار مورد توجه قرار گرفته و به آن سفارش شده است احسان و نیكوكاری در جامعه است.
احسان و نیكوكاری به جهت برانگیختن احساسات انسانی و لذات روحانی و رضای ربانی امریست شایسته و ارزشی كه فطرت انسانها نیز با آن عجین و نسبت به آن تحسین كننده است. و لذا بررسی مفهوم احسان در كاربردهای متعدد آن، تصویر ارزش و جایگاه آنرا در نظام فكری و ارزشی اسلام به خوبی تبیین می‌سازد كه چرا و چگونه این همه مورد اقبال اسلام و فرهنگ اسلامی قرار گرفته است.
احسان و نیكوكاری كاركردهای زیادی در عرصه‌های فردی، اجتماعی، فرهنگی، معنوی و… افراد دارد كه مادر این مقاله درصدد پرداختن به آنها تحت موضوع و محور ضرورت و قانون حیات اجتماعی بشرهستیم.
الف- نیكوكاری چیست؟
واژه «احسان» به معنای انجام دادن كار نیك است كه خداوند متعال مردم را به انجام دادن آن تشویق و ترغیب می‌كند و به طور عمده در آیاتی غالبا از نیكوكاران با واژه «محسنین» یاد می‌كند و به خوبی می‌ستاید و نیز به تبیین ویژگی‌های خاصشان می‌پردازد و آنها را در صراط هدایت و رستگاری می‌خواند و می‌فرماید:
«اولئك علی هدی من ربهم و اولئك هم المفلحون»
بطور كلی احسان و نیكوكاری در آموزه‌های دینی به معنای انجام دادن كار نیك در ارتباط تنگاتنگ میان انسان با خدا و خدمت به دیگران بدون چشم داشت و انجام هرگونه كار شایسته است به طوریكه رضای خدا و خلق را در پی داشته باشد. و بنابر آنچه كه از آیات قرآن كریم استفاده می‌شود. احسان و نیكوكاری، مصادیق فراوانی داشته و در شكل‌های مختلفی ظهور و بروز می‌كند كه از جمله آنها: تحمل سختی‌ها و مشكلات، عفو و گذشت خیرخواهی، اجتناب از گناه، پرداخت زكات، و نیز هدیه دادن و انفاق به دیگران و بالاخره از همه مهمتر دستگیری و یاری نسبت به دیگران را از مصادیق نیكوكاری بر می‌شمرد
.(4) علاوه بر این برخی از مسایل را تحت عنوان موانع احسان مورد بررسی قرار می‌دهد تا همگان با شناخت آن موارد سعی در ساخت و ساز درونشان بپردازند تا بتوانند به مقام و جایگاه محسنین دست پیدا كنند.
ب- نیكوكاران واقعی چه كسانی‌اند؟
یكی از فضایل بزرگ انسانی، نیكوكاریست. نیكوكاران انسانهای مومن، دانا و شریفی هستند كه توانستند موفق شوند بر موانع نفسانی از جمله حرص و بخل و كبر فائق آیند و با ایثار و از خودگذشتگی بستر همگرایی را در جامعه فراهم سازند. بی گمان احسان و نیكوكاری ویژه انسانهایی است كه در مسیر هدایت قرار گرفته و كمال را از جانب خداوند می‌جویند. آیات بسیاری از قرآن، ایمان و عبودیت انسان را به عنوان عامل اصلی نیكوكاری و احسان در انسانها و از طرفی جزو تكالیف یك فرد مسلمان در قبال نوع بشر برشمرده تا در راه رفع حاجاتش بكوشد كه از آن جمله می‌توان به آیات 83 و 85 سوره مائده و آیات 80 تا 122 سوره صافات اشاره كرد. در این باره روایت معروفی را با هم مرور می‌كنیم كه:
«ایما مسلم سمع رجلا ینادی یاللمسلمین و لایجبه فلیس بمسلم…»
بنابراین ریشه و منشأ نیكوكاری را باید در ایمان حقیقی افراد جستجو كرد. زیرا تنها مومنان‌اند كه با پذیرش خالقیت و ربوبیت الهی و نیز باور به روز رستاخیز و مسئله پاداش و كیفر در آخرت به احسان روی می‌آورند و به عنوان بنده خاص الهی در خدمت به دیگران می‌كوشند و از هیچ كوشش و تلاشی برای رفع نیازهای دیگران دست نمی‌كشند. و لذا مولاعلی(ع) از آن بعنوان راس ایمان یاد می‌كند و می‌فرماید:
«راس الایمان الاحسان الی الناس»
و نیز آن را یكی از اوصاف متقین می‌شمرد و می‌فرماید:
«خاص علی كل حسن»
یعنی مومن بسوی هركار خیر و نیكی شائق و شتابان است.
و همچنین رسول مكرم اسلام(ص) دستگیری و یاری نسبت به دیگران و رفع حاجات مومنین را بعنوان شرط ایمان به خدا معرفی می‌كند و می‌فرماید:
«ما آمن بالله و لابمحمد و لابعلی من اذاتاه اخوه المومن فی حاجه لم یضحك فی وجهه فان كا
نت حاجته عنده سارع الی قضائها و ان لم یكن عنده تكلف من عند غیره حتی یقتضی له»
ایمان نیاورده به خدا و محمد و علی(ع) كسی كه برادر مومنش از او كمك بخواهد و در توانش باشد اما با لبخند از او استقبال و اجابت نكند و یا اگر از عهده اش خارج است از طریق دیگران رفعش ننماید.
بی‌گمان احسان و نیكوكاری خصلت انسانهای مومنی است كه در مسیر هدایت قرار گرفته و كمال را از ناحیه خداوند می‌جوید. چرا كه انسان مومن همه مردم را از آن جهت كه آفریده‌های الهی هستند برخوردار از كرامت و شرافت می‌داند و به حكم وظیفه شرعی و اخلاقی برخود فرض می‌داند كه به خلق خدا نیكی نماید تا بدینوسیله شرایط مناسبی برای دست یابی به هدایت الهی و رشد و تكامل از برای خود و دیگران و ایجاد مسیر جهت سعادت جامعه فراهم سازد و دست كمك و یاری دیگرانی كه به سوی ایشان دراز شده را بفشارد و به آنان یاری و مدد رساند و از نعمت‌های به دست آمده و خدادادی در راه خدا انفاق كند و از هر توان و نیرویی كه خداوند عطایش نمود در راستای تكامل فردی و اجتماعی بهره گیرد و در نتیجه به آرامش و سكونت واقعی و ذاتی خود كه امر معهود الهی است دست یابد. چنانكه مولاعلی(ع) فرمود:
«البر ما سكنت الیه نفسك و اطمان الیه قلبك»
نیكوكاری آن است كه نفست با انجام آن آرام گیرد و قلبت بدان اطمینان یابد.
بنابراین شرط دستیابی به توفیق خدمت به خلق و نیكوكاری درحق انسانها ایمان واقعی و دوری از خصلت‌های ناپسند همچون خود برتربینی است. كه به حكم قرآن مانع اصلی نیكوكاری بشر محسوب می‌شود .
ج- نیكوكاری یك ضرورت و قانون حیات اجتماعی
انسان موجودی همگراست. ارسطو همگرایی انسان را در طبیعت اجتماع گرایش جست وجو می‌كند و او را موجودی مدنی باطبع می‌داند و علامه طباطبایی(ره) با توجه به آیات و آموزه‌های قرآنی، ریشه و خاستگاه گرایش به اجتماع را در روح همگرایی انسان در استخدام بشر می‌داند و با استناد به آیه 32 سوره زخرف كه می‌فرماید: «ورفعنا بعضهم فوق بعض درجات لیتخذ بعضهم بعضا سخریا»
براین باور است كه ملاك همگرایی و اجتماعی بودن بشر در به خدمت گرفتن و به تسخیر درآوردن دیگران است كه این لازمه قرار گرفتن در گروه‌های اجتماعی افراد است.
بنابراین اجتماع گرایی جز و طبیعت بشر است كه مستلزماتی را هم دربرمی گیرد در بیان ارزش و اعتبار و اهمیت احسان و نیكوكاری از نظر اجتماعی همین بس كه پایه‌های استوار خانواده‌ها به عنوان بنیادی ترین حوزه اجتماعی بر آن بنا نهاده شده اجتماع هم برای استقرار و استحكام خود به احسان و نیكوكاری وابسته و نیازمند است. چنانكه مولی علی(ع) آن را میزان ارزشگذاری فرد می‌داند و می‌فرماید:
«قدر كل امری ما یحسنه»
یعنی: منزلت هر شخص باندازه كارهای خیریست كه انجام می‌دهد.
بنابراین اجتماع بدون ایجاد عناصر و مولفه‌های همگرایی، نوع دوستی، كمك و تعاون، گذشت و عفو، رعایت قوانین و محافظت بر آن نه پدیدار می‌شود و نه پایدار می‌ماند و لذا اگر بیشتر مردم از این خصوصیات بهره مند و برخوردار نباشند، نه تنها واگرایی اجتماعی رخ می‌دهد بلكه موجبات فروپاشی اجتماعی، تضاد و جنگ و در نهایت نابودی جامعه فراهم می‌آید.
در همه شرایع آسمانی، قوانینی در اجتماع به دو شكل اخلاقی و حقوقی در جهت تقویت بنیادهای اجتماعی صادر ش
ده كه عموما برپایه اصول ارزشی و گرایش روحی و عاطفی افراد آن جامعه وضع و پایه گذاری شده است. بیش از همه در منابع اسلامی احسان حوزه بسیار وسیع و گسترده‌ای دارد كه آیات و روایات فراوانی را بعنوان شاهد بیان ومعیار كلام در این خصوص می‌توان ذكر نمود و در چارچوب مباحث فقهی، عرفانی و كلامی مورد بررسی قرار داد. در مجموع احسان بصورت یك مفهوم بنیادین و پردامنه‌ای در بعد اخلاق اسلامی بكار رفته كه به جای خود در بعد حقوقی هم اجمالا جای بحث و بررسی دارد. اسلام عزیز در راستای تحقق بخشیدن به آرمانهای اجتماعی و انسانی برنامه‌هایی را در ابعاد حقوقی و اخلاقی ارائه كرده كه نیاز جامعه بشریت در استمرار حیات در بعد مادی و معنوی به آنها بسته است. و درست به همین جهت و در همین راستا قوانین اجتماعی را وضع نموده تا ابعاد ارتباطی و نیاز افراد جامعه را نسبت به یكدیگر تعریف كند بر این اساس قوانین حقوقی را بعنوان وظیفه بر عهده افراد جامعه گذاشته و قوانین اخلاقی مثل یاری كردن به دیگران و یا محبت و گذشت نسبت به افراد و… را بعنوان شرط بقاء و دوام اجتماع قرار داده كه هر كدامشان از جهاتی مورد نیاز و لازمه اجتماع محسوب می‌شوند و هیچ نظام اجتماعی از آن فارغ و بی نیاز نتواند بود. زیرا اگر افراد جامعه تابع این قوانین نباشند یعنی صرفا قوانین وضعی اجتماع را مورد توجه قرار دهند اما مثلا به یكدیگر احسان و نیكی نكنند دیگر نیرو و قوت و یا انگیزه و رمقی برای حفظ و پیشرفت جامعه باقی نمی ماند و در نتیجه موجبات نابودی جامعه فراهم می‌آید. از حیث همین وابستگی كه بین افراد اجتماع وجود دارد و بنابر دیدگاه قرآن احسان به دیگران در حقیقت احسان به خود است كه خداوند متعال فرمود:
«ان احسنتم احسنتم لانفسكم»
زیرا انسان در این فرآیند به نیازهای روحی و معنوی خود پاسخ می‌دهد و در واقع خود را در كنار اجتماع و تالیف با قلوب از نقص به كمال می‌رساند و در كنار آن به خواسته‌های حیاتی و مادی خود نیز دست می‌یابد.
اهمیت این موضوع یعنی همان احسان و نیكوكاری چندانست كه مولی علی(ع) آنرا از برای مردم عادی جامعه در كنار تكلیف عدالت پروری حاكمان در جامعه تعریف و مورد تاكید قرار می‌دهد و می‌فرماید:
«علیكم بالاحسان الی العباد و العدل فی البلاد»
یعنی: بر شما باد احسان كردن به بندگان و دادگستری در بلاد.
د- آثار نیكوكاری
همانطور كه در مباحث مطرح شده و آیات مذكور از اهمیت و ابعاد گسترده موضوع احسان و نیكوكاری در جامعه بیان شد این خصلت مهم اخلاقی اجتماعی از آثار و نتایج فراوانی برخوردار است كه در كنار همه مطالب فوق به گوشه‌های دیگری از آن با ذكر روایات مربوطه اشاره می‌كنیم:
& lt;B>1- رضایت خدا و پیغمبر(ص)
پیامبر(ص) فرمود:
«هر كه شاد كند دل مومنی را مرا شاد كرده و هر كه مرا شاد كند خدا را شاد كرد و محبوبترین اعمال نزد خدا شاد كردن دل مومن است.»
2- رستگاری در آخرت
قال علی(ع): «طوبی لمن احسن الی العباد و تزود للمعاد»(15) خوشا به حال كسی كه به بندگان خدا نیكی كند و برای روز قیامت توشه بردارد.
3- نجات از بلایا و رفع حوائج دنیایی
قال الصادق(ع):
«ایما مومن نفس عن مومن كربه نفس الله عنه سبعین كربه من كرب الدنیا و كرب یوم القیامه»
هر مومنی گره از كار مومنی بگشاید خداوند هفتاد مشكل از دنیا و آخرتش می‌گشاید.
و قال(ع):… و من یسر علی مومن و هو معسر یسرالله له حوائج الدنیا و الآخره»
و فرمود:…
چنانچه مومنی در سختی و فشار زندگی باشد و شخصی به آسانی از او گره گشائی می‌كند خداوند سختیهای دنیا و آخرتش را آسان می‌گرداند.
4- طول عمر و سلامت
قال الصادق(ع):
«البر و حسن الخلق یعمران الدیار و یزیدان فی الاعمار»
ترجمه: نیكوكاری و خوش اخلاقی، خانه‌ها را آباد و عمرها را طولانی می‌كند.
5- جلب محبت افراد
قال علی علیه السلام:
«سبب المحبه الاحسان»
احسان و نیكوكاری سبب ایجاد محبت و دوستی در دل انسان‌هاست. بنا بر فرموده مولا(ع) باید یادآوری نمود كه یكی از روش‌های مورد تاكید خدا و رسول و ائمه اطهار(ع) برای رسیدن اشخاص و جوامع به كمال تقویت روحیه نیكوكاری و احسان در افراد جامعه است. تا با آن نوع دوستی و برادری بواقع معنی و در عمل ایجاد شود. چنانكه اهل بیت پیامبر(ص) خود بعنوان مصادیق كامل ابرار و نیكان، بدون هیچ چشم داشتی از بشر در این عرصه پیشتاز بودند و به تبع آنها مومنان واقعی و انسانهای صاحب خرد و اندیشه نیز در هر عصر و نسلی، همواره سعی و تلاش داشتند تا خود را به این ویژگی بیارایند و مایه الگو و حركت برای دیگران باشند.
6- ثواب و حسنه افزون و آمرزش گناه
قال الصادق(ع):
«من مشی لامری مسلم فی حاجته فنصحه فیها كتب الله له بكل خطوه حسنه و محاعنه سیئه»
هر مسلمانی كه صادقانه و با خلوص برای رفع مشكلات و خواسته‌های مومن دیگر قدم قدم بردارد خداوند متعال برای هر قدم یك حسنه برایش ثبت و یك گناه از او پاك می‌سازد.
قال امیرالمومنین علی(ع):
«علیك بالاحسان فانه افضل زراعه و اربح بضاعه »
بر شما باد به احسان و نیكوكاری در حق دیگران كه آن برترین و پرمنفعت‌ترین كشت و زرع و مال آخرت برای شما خواهد بود.
www.pajoohe.com
