خدمات اسلام به ایران(بخش دوم)

پاورقی : ( ۱ ) همان کتاب ، صفحه . ۲۴

اردشیر بابکان سر سلسله ساسانیان . خود از یک خاندان روحانی بود که به سلطنت‏ رسید ، اردشیر از یک طرف به خاطر علائق مذهبی و از طرف دیگر به خاطر سیاست کشورداری که نیازمند به یک مبنای اعتقادی بود به احیاء و اشاعه و تحکیم مذهب زردشتی پرداخت . وی دستور داد کتاب مقدس زردشتیان : ” اوستا ” را تدوین کنند و مرتب سازند ، تشکیلات منظم روحانی به وجود آورد و در نتیجه روحانیان زردشتی صاحب قدرت فوق العاده شدند
آقای دکتر محمد معین در کتاب ” مزدیسنا و ادب پارسی ” می‏گوید : پس از انقراض سلسله اشکانی ، نوبت پادشاهی به اردشیر بابکان ( ۲۲۶ – ۲۴۱ میلادی ) سر دودمان ساسانی رسید ، ظهور وی دیباچه کتاب سعادت ایران‏ به شمار می‏رود . ملت ایران از پرتو کوششهای او رونقی مخصوص یافت ! این‏ پادشاه اساس سلطنت خویش و اخلاف را بر آیین ” مزدیسنا ” بنیاد نهاد وی علاقه به دین را به ارث برده بود : ساسان پدر بزرگش در استخر متولی‏ معبد ناهید ( آناهیت ) بود . از اینرو اردشیر با همتی مخصوص در احیای‏ آیین باستانی کوشید . در روی سکه ها آتشکده به عنوان علامت ملی معرفی‏ گردید . او خود را در کتیبه ها ” مزدیسنا ” یعنی ستاینده مزدا خوانده‏ آنچه مورخان در خصوص دینداری و ارتباط پادشاهی با روحانیت بدو نسبت‏ داده اند فردوسی در شاهنامه ضمن اندرزهای وی به پسرش شاپور تلخیص کرده‏ گوید :

چنان دین و دولت به یکدیگرند تو گویی که در زیر یک چادرند

نه بی تخت شاهی ، بود دین به پای   نه بی دین بود شهریاری به جای

خواند و وی را فرمود تا ” اوستا ” را مرتب سازد ( ۱ )
آقای دکتر معین سپس چنین می‏گوید : بطور کلی عهد ساسانیان بزرگترین دوره رونق آیین مزدیسنا بود روحانیت‏ زردشتی در این عصر به کمال اقتدار رسید چنانکه گاهی موبدان و اشراف ضد شاه متحد می‏شدند . نفوذ موبدان در جامعه
به حدی مسلم بود که حتی در زندگانی فردی شهریان ( شهریاران ، ظ ) نیز دخالت می‏کردند تقریبا همه‏ مسائل می‏بایست توسط همین طبقه قطع و فصل شود . آنگاه از کریستن سن ایران‏ شناس معروف و معتبر چنین نقل می‏کند : نفوذ موبدان فقط بر پایه قدرت روحانی ایشان و همچنین داوریهای عرفی که‏ از طرف دولت موافقت شده بود ، و نیز قدرت آنان در تبرک بخشیدن‏ ولادتها ، ازدواجها و غیره . . . و اقدام به تطهیر و قربانیها متکی نبود ، بلکه دارا بودن املاک ارضی و منابع سرشاری که از طریق جرایم دینی و عشریه‏ و صدقات و هدایا وصول می‏شد مؤید نفوذ آنان بود . بعلاوه ، روحانیت‏ زرتشتی دارای نوعی استقلال وسیع بود و می‏توان گفت که موبدان تقریبا دولتی‏ در میان دولت ایجاد کرده بودند ( ۲ )

آیین زرتشتی دین رسمی کشور

ساسانیان چون سیاست کشور را بر اساس مذهب نهاده بودند و آیین زرتشتی‏ را مذهب رسمی اعلام کردند و به روحانیون زرتشتی قدرت فوق العاده دادند ، با پیروان سایر مذاهب غالبا حسن سلوک نداشتند و احیانا تحت تأثیر روحانیون زرتشتی مردم را مجبور به ترک مذهب خود و پیروی از مذهب زرتشتی می‏کردند و این‏ مذهب را با زور شمشیر به مردم تحمیل می‏نمودند

پاورقی : ( ۱ ) مزدیسنا و ادب پارسی ، چاپ دوم ، صفحه . ۹ ( ۲ ) مزدیسنا و ادب پارسی ، چاپ دوم ، صفحه ۱۱ و ۱۲ ایضا رجوع شود به کریستن سن ، ایران در زمان ساسانیان ، ترجمه رشید یا سمی ، صفحه ۱۳۸

کریستن سن می‏گوید : روحانیان زردشتی بسیار متعصب بودند ، و هیچ دیانتی را در داخل کشور تجویز نمی کردند ، لیکن این تعصب بیشتر مبتنی بر علل سیاسی بود ، دین‏ زردشت دیانت تبلیغی نبود و رؤساء آن داعیه نجات و رستگاری کلیه ابناء بشر را نداشتند ، اما در داخل کشور مدعی تسلط تام و مطلق بودند ، پیروان‏ سایر دیانات را که رعیت ایران به شمار می‏آمدند محل اطمینان قرار نمی‏ دادند . خاصه اگر همکیشان آنها در یکی از ممالک خارجه دارای عظمتی بودند ( ۱ )
سعید نفیسی می‏گوید : مهمترین سبب آشفتگی اوضاع ایران در دوره ساسانیان این بوده است که‏ پیش از پادشاهی این خاندان ، همه مردم ایران پیرو دین زردشت نبودند و اردشیر بابکان چون موبد زاده بود و به یاری روحانیان دین زردشت به‏ سلطنت رسید به هر وسیله که بود دین نیاکان خود را در ایران انتشار داد و چون پایه تخت ساسانیان بر پشتیبانی موبدان قرار گرفت از آغاز ، روحانیان نیروی بسیاری در ایران یافتند و مقتدرترین طبقه ایران را تشکیل‏ دادند و حتی بر پادشاهان برتری یافتند ، چنانکه پس از مرگ هر پادشاهی‏ تا از میان کسانی که حق سلطنت داشتند کسی را بر نمی گزیدند و به دست‏ خود تاج بر سرش نمی گذاشتند به پادشاهی نمی رسید .

پاورقی : ( ۱ ) ایران در زمان ساسانیان ، ترجمه رشید یاسمی ، صفحه . ۲۹۰

به همین جهت است که‏ از میان پادشاهان این سلسله تنها اردشیر بابکان پسرش شاپور را به‏ ولیعهدی برگزیده است و دیگران هیچیک جانشین خود را اختیار نکرده و ولیعهد نداشته‏اند . زیرا اگر پس از مرگشان‏ ” موبدان موبد ” به پادشاهی وی تن در نمی‏داد به سلطنت نمی‏رسید در تمام‏ این دوره پادشاهان همه دست نشانده ” موبدان موبد ” بودند و هر یک از ایشان که فرمانبردار نبود دچار مخالفت موبدان می‏شد و او را بد نام‏ می‏کردند ، چنانکه یزدگرد دوم که با ترسایان بدرفتاری نکرد و به دستور موبدان به کشتار ایشان تن در نداد او را ” بزهکار ” و ” بزهگر ” نامیدند و همین کلمه است که تازیان ” اثیم ” ترجمه کردند و وی پس از هشت سال پادشاهی ناچار شد مانند پدران خود با ترسایان ایران بدرفتاری‏ کند ( ۱ )
ایضا م
ی‏گوید : در ارمنستان که از زمان تشکیل دولت ” ماد ” چه در دوره هخامنشی و چه‏ در دوره اشکانی و ساسانی همیشه از ایالات مسلم ایران بوده و مدتهای مدید شاهزادگان اشکانی در آنجا پادشاهی کرده‏اند ، ساسانیان سیاست خشنی پیش‏ گرفته بودند و به زور شمشیر می‏خواستند دین زرتشتی را در آنجا رواج دهند

پاورقی : ( ۱ ) تاریخ اجتماعی ایران ، جلد دوم ، صفحه . ۱۹

ارمنیان در نتیجه همین خونریزیها قرنها پایداری و لجاجت کرده نخست در مذهب بت پرستی خود پا فشرده و سپس در حدود سال ۳۰۲ میلادی اندک اندک‏ بنای گرویدن به دین عیسوی را گذاشتند و طریقه مخصوصی اختیار کردند که به‏ کلیسای ارمنی معروف است ، و در نتیجه همین اختلاف مذهبی در تمام دوره‏ ساسانیان کشمکش بر سر ارمنستان در میان ایران و روم باقی بود ، و این‏ اختلاف نیز نه تنها ایران را در برابر امپراتوران رم و بیزنتیه یا بوزنتیه ( بیزانس ) و رومیه الصغری یا روم غربی و شرقی ضعیف می‏کرد ، بلکه کار بیگانگان دیگر و از آن جمله تازیانی را که به ایران حمله بردند آسان کرد ( ۱ )
ایضا می‏گوید : از کریتر ، موبدان موبد زمان شاپور اول که پس از او نیز مدتی بر سر کار بوده سه کتیبه در نقش رجب و سر مشهد و کعبه زردشت باقی است و جزئیات اقداماتی را که به زور شمشیر برای انتشار دین زرتشت در نواحی‏ مختلف به کار برده است بیان می کند ( ۲ )
در کتا
ب ” تمدن ایرانی ” فصل پنجم درباره کتیبه موبد سابق الذکر چنین می نویسد : در سال ۱۹۳۹ میلادی در نقش رستم ، نزدیک تخت جمشید ، هیئت حفاری‏ بنگاه خاوری شیکاگو ، در سمت مشرق بنایی که ” کعبه زرتشت ” نام دارد ، کتیبه طویلی به دست آورد که در آن موبد ” کریتر ” شرح می‏دهد که‏ چگونه از ۲۴۲ تا ۲۹۳ بعد از میلاد کم کم ریاست روحانیون مذهب زرتشت را اشغال کرده است . یکی از این کتیبه ها ح
کایت می‏کند که چگونه عده ای از مبلغان مذاهب خارجی ( ۳ ) را که ماندن آنها در ایران صلاح نبود از این‏ کشور بیرون کردند مانند یهودیها ، ” سمناها ” یا رهبانان بودایی ، برهماییها ، ناصریها ، مسیحیان ، ” موکتکاها ” یا نجات یافته گان ( که‏ احتمالا از هندیها بوده اند ) و بالاخره زندیقها یعنی پیروان مانی ( ۴ )

پاورقی : ( ۱ ) همان کتاب ، صفحه ۲۱ ایضا رجوع شود به کریستن سن ، ایران در زمان ساسانیان ، صفحه . ۳۰۸ ( ۲ ) همان کتاب ، صفحه . ۲۷ ( ۳ ) یعنی مذهب غیر رسمی و غیر دولتی آن وقت . ( ۴ ) تمدن ایرانی ، به قلم جمعی از خاورشناسان ، ترجمه دکتر بهنام ، صفحه . ۱۷۸

البته همه دوره ساسانی از نظر سختگیریهای مذهبی یکسان نبوده است ، همچنانکه قدرت روحانیون زردشتی همه وقت یکسان نبوده و همه سلاطین ایران‏ تحت نفوذ مطلق آنان نبوده‏اند شاپور اول ، یزدگرد اول ، خسرو انوشیروان‏ لااقل در قسمتی از دوران زمامداری خود روش نسبه آزاد منشانه‏ای نسبت به‏ اتباع سایر مذاهب داشته‏اند .
در کتاب ” تمدن ایرانی ” مقاله ” وضع مذهب در ایران غربی در زمان‏ ساسانیان ” پس از نقل کتیبه موبد ” کریتر ” و سختگیریهایی که در زمان‏ او می‏شده است ، می‏گوید : از طرف دیگر وقایع نگار ارمنی ” الیزه و ارداپت ” از دستخطی یاد می‏کند که مربوط به شاپور است و در آن امر داده شده که مغها و یهودیها و پیروان مانی و طرفداران تمام مذاهب دیگر را در هر نقطه از ایران که‏ باشند آزاد بگذارند و مانع انجام مراسم مذهبی آنها نگردند کتیبه اول‏ مربوط به آزاری است که در زمان پادشاهی بهرام دوم بین ۲۷۷ و ۲۹۳ میلادی‏ نسبت به اقلیتها انجام گرفته و دستور دوم راجع به آزادی مذاهب است که‏ افتخار آنرا باید به شاپور اول ( ۲۴۲ – ۲۷۳ ) نسبت داد ( ۱ )
کریستن سن در فصل ششم کتاب خویش که راجع به عیسویان ایران بحث می‏کند وضع کلی عیسویان را در آن عهد چنین شرح می‏دهد
برای توضیح روابط بین عیسویت و دیانت رسمی ایران در قرون چهارم و پنجم به ذکر عباراتی چند از ” زاخو ” مبادرت می‏ورزیم : عیسویت در عهد ساسانی همیشه حتی در سختترین دوره های زجر و تعدی ، مجاز بوده است . اگر چه گاهی بعضی مجامع عیسوی در شهرها و دهات دستخوش آزار عمال ایرانی می‏شده‏اند .

پاورقی : ( ۱ ) تمدن ایرانی ، صفحه ۱۷۸ – . ۱۷۹

عیسویان اصول دینی خود را در انجمنهایی که در سنوات ۴۱۰ و ۴۲۰ در پایتخت کشور ایران تشکیل یافت با حضور دو نفر نماینده دولت امپراطوری بیزانس برقرار نمودند که یکی ” ماروثا ” اسقف میافارقین بود و دیگر ” آکاس ” اسقف آمیدا . ” فرعت ” خطب‏ و مواعظ خود را در سختترین ایام جور و تعدی ، که نسبت به عیسویان در زمان شاهپور دوم جاری بود ، نوشته است و معذلک اثری در این رسالات دیده‏ نمی‏شود حاکی از اینکه اجرای مراسم دیانت عیسوی در آن عهد به طور عادی و بدون مانع جریان نداشته باشد . فشار همیشه متوجه علمای دین مسیح بوده اما هیچ گفته نشده است که عامه مسیحیان را زجر یا مجبور به ارتداد نموده‏ باشند ظاهرا عیسویان چه در کشور ایران ، چه در دولت امپراطوری روم ، در روابط حقوقی بین خود تابع قانون سریانی و رومی بودند که ظاهرا آن را با عرف محل وفق می‏داده‏اند کشتارهای بزرگ ندرتا اتفاق می‏افتاد و غالبا عیسویان می‏توانستند به آرامی تحت هدایت معنوی جاثلیقان و اسقفان خود زیست کنند ( ۱ )
بطور کلی مذهب مسیح به عنوان یک اقلیت مذهبی آزاد بوده است و در عین حال مکرر از آزار مسیحیان در فواصل مختلف تاریخ یاد میشود ، و ظاهرا بیشتر ریشه سیاسی داشته است یعنی اقلیت مسیحی ایران غالبا در کشمکشهای‏ ایران و امپراطوری روم به حکم وابستگی مذهبی جانب هم مذهبان خود را نگاه‏ می‏داشته‏اند و به همین جهت مورد خشم سلاطین ایران قرار می‏گرفته‏اند<SPAN dir=ltr&g t;
کریستن سن درباره یزد گرد اول می‏گوید :

پاورقی : ( ۱ ) ایران در زمان ساسانیان ، صفحه . ۳۲۱

. . . مسالمتی که یزدگرد اول در روابط خود با عیسویان اظهار می‏کرد بلاشک معلول جهات سیاسی بود ، زیرا با استوار کردن بنیان صلح ایران و روم می‏توانست مساعی جمیله در تحکیم اقتدار سلطنت خویش به‏ کار برد ولی علاوه بر این ضرورت سیاسی می‏توان گفت که طبعا یزد گرد مایل‏ به مسامحه در امور دیانتی بوده است ( ۱ )
درباره خسرو انوشیروان می‏گوید : خسرو با روحانیان زردشتی متحد شد تا مزدکیان را چاره کند ، لکن نه طبقه‏ روحانیان و نه طبقه اشراف در عهد او به قدرت سابق خود دست نمی‏یافتند
خسرو اول ، بلاشک زردشتی بوده و از سایر پادشاهان ساسانی این امتیاز را دارد که در مسائل مذهبی جمود و تعصب نداشته و نسبت به عقائد مختلفه‏ دینی و مذاهب فلسفی وسعت مشربی نشان می‏داده است ، عیسویان را در مؤسسات عام المنفعه استخدام می‏کرد و در این کا
ر تردیدی به خویش راه‏ نمی‏داد ( ۲ )

پاورقی : ( ۱ ) همان کتاب ، صفحه . ۲۹۵ ( ۲ ) همان کتاب ، صفحه . ۴۴۷

ghadeer.org