خدمات اسلام به ایران(بخش دوم)

پاورقی : ( 1 ) همان كتاب ، صفحه . 24

اردشير بابكان سر سلسله ساسانيان . خود از يك خاندان روحانی بود كه به سلطنت‏ رسيد ، اردشير از يك طرف به خاطر علائق مذهبی و از طرف ديگر به خاطر سياست كشورداری كه نيازمند به يك مبنای اعتقادی بود به احياء و اشاعه و تحكيم مذهب زردشتی پرداخت . وی دستور داد كتاب مقدس زردشتيان : ” اوستا ” را تدوين كنند و مرتب سازند ، تشكيلات منظم روحانی به وجود آورد و در نتيجه روحانيان زردشتی صاحب قدرت فوق العاده شدند
آقای دكتر محمد معين در كتاب ” مزديسنا و ادب پارسی ” می‏گويد : پس از انقراض سلسله اشكانی ، نوبت پادشاهی به اردشير بابكان ( 226 – 241 ميلادی ) سر دودمان ساسانی رسيد ، ظهور وی ديباچه كتاب سعادت ايران‏ به شمار می‏رود . ملت ايران از پرتو كوششهای او رونقی مخصوص يافت ! اين‏ پادشاه اساس سلطنت خويش و اخلاف را بر آيين ” مزديسنا ” بنياد نهاد وی علاقه به دين را به ارث برده بود : ساسان پدر بزرگش در استخر متولی‏ معبد ناهيد ( آناهيت ) بود . از اينرو اردشير با همتی مخصوص در احيای‏ آيين باستانی كوشيد . در روی سكه ها آتشكده به عنوان علامت ملی معرفی‏ گرديد . او خود را در كتيبه ها ” مزديسنا ” يعنی ستاينده مزدا خوانده‏ آنچه مورخان در خصوص دينداری و ارتباط پادشاهی با روحانيت بدو نسبت‏ داده اند فردوسی در شاهنامه ضمن اندرزهای وی به پسرش شاپور تلخيص كرده‏ گويد :

چنان دين و دولت به يكديگرند تو گويی كه در زير يك چادرند

نه بی تخت شاهی ، بود دين به پای   نه بی دين بود شهرياری به جای

خواند و وی را فرمود تا ” اوستا ” را مرتب سازد ( 1 )
آقای دكتر معين سپس چنين می‏گويد : بطور كلی عهد ساسانيان بزرگترين دوره رونق آيين مزديسنا بود روحانيت‏ زردشتی در اين عصر به كمال اقتدار رسيد چنانكه گاهی موبدان و اشراف ضد شاه متحد می‏شدند . نفوذ موبدان در جامعه
به حدی مسلم بود كه حتی در زندگانی فردی شهريان ( شهرياران ، ظ ) نيز دخالت می‏كردند تقريبا همه‏ مسائل می‏بايست توسط همين طبقه قطع و فصل شود . آنگاه از كريستن سن ايران‏ شناس معروف و معتبر چنين نقل می‏كند : نفوذ موبدان فقط بر پايه قدرت روحانی ايشان و همچنين داوريهای عرفی كه‏ از طرف دولت موافقت شده بود ، و نيز قدرت آنان در تبرك بخشيدن‏ ولادتها ، ازدواجها و غيره . . . و اقدام به تطهير و قربانيها متكی نبود ، بلكه دارا بودن املاك ارضی و منابع سرشاری كه از طريق جرايم دينی و عشريه‏ و صدقات و هدايا وصول می‏شد مؤيد نفوذ آنان بود . بعلاوه ، روحانيت‏ زرتشتی دارای نوعی استقلال وسيع بود و می‏توان گفت كه موبدان تقريبا دولتی‏ در ميان دولت ايجاد كرده بودند ( 2 )

آيين زرتشتی دين رسمی كشور

ساسانيان چون سياست كشور را بر اساس مذهب نهاده بودند و آيين زرتشتی‏ را مذهب رسمی اعلام كردند و به روحانيون زرتشتی قدرت فوق العاده دادند ، با پيروان ساير مذاهب غالبا حسن سلوك نداشتند و احيانا تحت تأثير روحانيون زرتشتی مردم را مجبور به ترك مذهب خود و پيروی از مذهب زرتشتی می‏كردند و اين‏ مذهب را با زور شمشير به مردم تحميل می‏نمودند

پاورقی : ( 1 ) مزديسنا و ادب پارسی ، چاپ دوم ، صفحه . 9 ( 2 ) مزديسنا و ادب پارسی ، چاپ دوم ، صفحه 11 و 12 ايضا رجوع شود به كريستن سن ، ايران در زمان ساسانيان ، ترجمه رشيد يا سمی ، صفحه 138

كريستن سن می‏گويد : روحانيان زردشتی بسيار متعصب بودند ، و هيچ ديانتی را در داخل كشور تجويز نمی كردند ، ليكن اين تعصب بيشتر مبتنی بر علل سياسی بود ، دين‏ زردشت ديانت تبليغی نبود و رؤساء آن داعيه نجات و رستگاری كليه ابناء بشر را نداشتند ، اما در داخل كشور مدعی تسلط تام و مطلق بودند ، پيروان‏ ساير ديانات را كه رعيت ايران به شمار می‏آمدند محل اطمينان قرار نمی‏ دادند . خاصه اگر همكيشان آنها در يكی از ممالك خارجه دارای عظمتی بودند ( 1 )
سعيد نفيسی می‏گويد : مهمترين سبب آشفتگی اوضاع ايران در دوره ساسانيان اين بوده است كه‏ پيش از پادشاهی اين خاندان ، همه مردم ايران پيرو دين زردشت نبودند و اردشير بابكان چون موبد زاده بود و به ياری روحانيان دين زردشت به‏ سلطنت رسيد به هر وسيله كه بود دين نياكان خود را در ايران انتشار داد و چون پايه تخت ساسانيان بر پشتيبانی موبدان قرار گرفت از آغاز ، روحانيان نيروی بسياری در ايران يافتند و مقتدرترين طبقه ايران را تشكيل‏ دادند و حتی بر پادشاهان برتری يافتند ، چنانكه پس از مرگ هر پادشاهی‏ تا از ميان كسانی كه حق سلطنت داشتند كسی را بر نمی گزيدند و به دست‏ خود تاج بر سرش نمی گذاشتند به پادشاهی نمی رسيد .

پاورقی : ( 1 ) ايران در زمان ساسانيان ، ترجمه رشيد ياسمی ، صفحه . 290

به همين جهت است كه‏ از ميان پادشاهان اين سلسله تنها اردشير بابكان پسرش شاپور را به‏ وليعهدی برگزيده است و ديگران هيچيك جانشين خود را اختيار نكرده و وليعهد نداشته‏اند . زيرا اگر پس از مرگشان‏ ” موبدان موبد ” به پادشاهی وی تن در نمی‏داد به سلطنت نمی‏رسيد در تمام‏ اين دوره پادشاهان همه دست نشانده ” موبدان موبد ” بودند و هر يك از ايشان كه فرمانبردار نبود دچار مخالفت موبدان می‏شد و او را بد نام‏ می‏كردند ، چنانكه يزدگرد دوم كه با ترسايان بدرفتاری نكرد و به دستور موبدان به كشتار ايشان تن در نداد او را ” بزهكار ” و ” بزهگر ” ناميدند و همين كلمه است كه تازيان ” اثيم ” ترجمه كردند و وی پس از هشت سال پادشاهی ناچار شد مانند پدران خود با ترسايان ايران بدرفتاری‏ كند ( 1 )
ايضا م
ی‏گويد : در ارمنستان كه از زمان تشكيل دولت ” ماد ” چه در دوره هخامنشی و چه‏ در دوره اشكانی و ساسانی هميشه از ايالات مسلم ايران بوده و مدتهای مديد شاهزادگان اشكانی در آنجا پادشاهی كرده‏اند ، ساسانيان سياست خشنی پيش‏ گرفته بودند و به زور شمشير می‏خواستند دين زرتشتی را در آنجا رواج دهند

پاورقی : ( 1 ) تاريخ اجتماعی ايران ، جلد دوم ، صفحه . 19

ارمنيان در نتيجه همين خونريزيها قرنها پايداری و لجاجت كرده نخست در مذهب بت پرستی خود پا فشرده و سپس در حدود سال 302 ميلادی اندك اندك‏ بنای گرويدن به دين عيسوی را گذاشتند و طريقه مخصوصی اختيار كردند كه به‏ كليسای ارمنی معروف است ، و در نتيجه همين اختلاف مذهبی در تمام دوره‏ ساسانيان كشمكش بر سر ارمنستان در ميان ايران و روم باقی بود ، و اين‏ اختلاف نيز نه تنها ايران را در برابر امپراتوران رم و بيزنتيه يا بوزنتيه ( بيزانس ) و رومية الصغری يا روم غربی و شرقی ضعيف می‏كرد ، بلكه كار بيگانگان ديگر و از آن جمله تازيانی را كه به ايران حمله بردند آسان كرد ( 1 )
ايضا می‏گويد : از كريتر ، موبدان موبد زمان شاپور اول كه پس از او نيز مدتی بر سر كار بوده سه كتيبه در نقش رجب و سر مشهد و كعبه زردشت باقی است و جزئيات اقداماتی را كه به زور شمشير برای انتشار دين زرتشت در نواحی‏ مختلف به كار برده است بيان می كند ( 2 )
در كتا
ب ” تمدن ايرانی ” فصل پنجم درباره كتيبه موبد سابق الذكر چنين می نويسد : در سال 1939 ميلادی در نقش رستم ، نزديك تخت جمشيد ، هيئت حفاری‏ بنگاه خاوری شيكاگو ، در سمت مشرق بنايی كه ” كعبه زرتشت ” نام دارد ، كتيبه طويلی به دست آورد كه در آن موبد ” كريتر ” شرح می‏دهد كه‏ چگونه از 242 تا 293 بعد از ميلاد كم كم رياست روحانيون مذهب زرتشت را اشغال كرده است . يكی از اين كتيبه ها ح
كايت می‏كند كه چگونه عده ای از مبلغان مذاهب خارجی ( 3 ) را كه ماندن آنها در ايران صلاح نبود از اين‏ كشور بيرون كردند مانند يهوديها ، ” سمناها ” يا رهبانان بودايی ، برهماييها ، ناصريها ، مسيحيان ، ” موكتكاها ” يا نجات يافته گان ( كه‏ احتمالا از هنديها بوده اند ) و بالاخره زنديقها يعنی پيروان مانی ( 4 )

پاورقی : ( 1 ) همان كتاب ، صفحه 21 ايضا رجوع شود به كريستن سن ، ايران در زمان ساسانيان ، صفحه . 308 ( 2 ) همان كتاب ، صفحه . 27 ( 3 ) يعنی مذهب غير رسمی و غير دولتی آن وقت . ( 4 ) تمدن ايرانی ، به قلم جمعی از خاورشناسان ، ترجمه دكتر بهنام ، صفحه . 178

البته همه دوره ساسانی از نظر سختگيريهای مذهبی يكسان نبوده است ، همچنانكه قدرت روحانيون زردشتی همه وقت يكسان نبوده و همه سلاطين ايران‏ تحت نفوذ مطلق آنان نبوده‏اند شاپور اول ، يزدگرد اول ، خسرو انوشيروان‏ لااقل در قسمتی از دوران زمامداری خود روش نسبه آزاد منشانه‏ای نسبت به‏ اتباع ساير مذاهب داشته‏اند .
در كتاب ” تمدن ايرانی ” مقاله ” وضع مذهب در ايران غربی در زمان‏ ساسانيان ” پس از نقل كتيبه موبد ” كريتر ” و سختگيريهايی كه در زمان‏ او می‏شده است ، می‏گويد : از طرف ديگر وقايع نگار ارمنی ” اليزه و ارداپت ” از دستخطی ياد می‏كند كه مربوط به شاپور است و در آن امر داده شده كه مغها و يهوديها و پيروان مانی و طرفداران تمام مذاهب ديگر را در هر نقطه از ايران كه‏ باشند آزاد بگذارند و مانع انجام مراسم مذهبی آنها نگردند كتيبه اول‏ مربوط به آزاری است كه در زمان پادشاهی بهرام دوم بين 277 و 293 ميلادی‏ نسبت به اقليتها انجام گرفته و دستور دوم راجع به آزادی مذاهب است كه‏ افتخار آنرا بايد به شاپور اول ( 242 – 273 ) نسبت داد ( 1 )
كريستن سن در فصل ششم كتاب خويش كه راجع به عيسويان ايران بحث می‏كند وضع كلی عيسويان را در آن عهد چنين شرح می‏دهد
برای توضيح روابط بين عيسويت و ديانت رسمی ايران در قرون چهارم و پنجم به ذكر عباراتی چند از ” زاخو ” مبادرت می‏ورزيم : عيسويت در عهد ساسانی هميشه حتی در سختترين دوره های زجر و تعدی ، مجاز بوده است . اگر چه گاهی بعضی مجامع عيسوی در شهرها و دهات دستخوش آزار عمال ايرانی می‏شده‏اند .

پاورقی : ( 1 ) تمدن ايرانی ، صفحه 178 – . 179

عيسويان اصول دينی خود را در انجمنهايی كه در سنوات 410 و 420 در پايتخت كشور ايران تشكيل يافت با حضور دو نفر نماينده دولت امپراطوری بيزانس برقرار نمودند كه يكی ” ماروثا ” اسقف ميافارقين بود و ديگر ” آكاس ” اسقف آميدا . ” فرعت ” خطب‏ و مواعظ خود را در سختترين ايام جور و تعدی ، كه نسبت به عيسويان در زمان شاهپور دوم جاری بود ، نوشته است و معذلك اثری در اين رسالات ديده‏ نمی‏شود حاكی از اينكه اجرای مراسم ديانت عيسوی در آن عهد به طور عادی و بدون مانع جريان نداشته باشد . فشار هميشه متوجه علمای دين مسيح بوده اما هيچ گفته نشده است كه عامه مسيحيان را زجر يا مجبور به ارتداد نموده‏ باشند ظاهرا عيسويان چه در كشور ايران ، چه در دولت امپراطوری روم ، در روابط حقوقی بين خود تابع قانون سريانی و رومی بودند كه ظاهرا آن را با عرف محل وفق می‏داده‏اند كشتارهای بزرگ ندرتا اتفاق می‏افتاد و غالبا عيسويان می‏توانستند به آرامی تحت هدايت معنوی جاثليقان و اسقفان خود زيست كنند ( 1 )
بطور كلی مذهب مسيح به عنوان يك اقليت مذهبی آزاد بوده است و در عين حال مكرر از آزار مسيحيان در فواصل مختلف تاريخ ياد ميشود ، و ظاهرا بيشتر ريشه سياسی داشته است يعنی اقليت مسيحی ايران غالبا در كشمكشهای‏ ايران و امپراطوری روم به حكم وابستگی مذهبی جانب هم مذهبان خود را نگاه‏ می‏داشته‏اند و به همين جهت مورد خشم سلاطين ايران قرار می‏گرفته‏اند<SPAN dir=ltr&g t;
كريستن سن درباره يزد گرد اول می‏گويد :

پاورقی : ( 1 ) ايران در زمان ساسانيان ، صفحه . 321

. . . مسالمتی كه يزدگرد اول در روابط خود با عيسويان اظهار می‏كرد بلاشك معلول جهات سياسی بود ، زيرا با استوار كردن بنيان صلح ايران و روم می‏توانست مساعی جميله در تحكيم اقتدار سلطنت خويش به‏ كار برد ولی علاوه بر اين ضرورت سياسی می‏توان گفت كه طبعا يزد گرد مايل‏ به مسامحه در امور ديانتی بوده است ( 1 )
درباره خسرو انوشيروان می‏گويد : خسرو با روحانيان زردشتی متحد شد تا مزدكيان را چاره كند ، لكن نه طبقه‏ روحانيان و نه طبقه اشراف در عهد او به قدرت سابق خود دست نمی‏يافتند
خسرو اول ، بلاشك زردشتی بوده و از ساير پادشاهان ساسانی اين امتياز را دارد كه در مسائل مذهبی جمود و تعصب نداشته و نسبت به عقائد مختلفه‏ دينی و مذاهب فلسفی وسعت مشربی نشان می‏داده است ، عيسويان را در مؤسسات عام المنفعه استخدام می‏كرد و در اين كا
ر ترديدی به خويش راه‏ نمی‏داد ( 2 )

پاورقی : ( 1 ) همان كتاب ، صفحه . 295 ( 2 ) همان كتاب ، صفحه . 447

ghadeer.org