همه ما ایرانیان افسانه عاشقانه فرهاد و شیرین را شنیده ایم، بر اساس آن افسانه خسروپرویز به فرهاد دستور می دهد که دور کوه بیستون را برش بزند تا به آب برسد و اگر موفق شد می تواند با شیرین ازدواج کند. پس از سالها و حذف نیمی از کوه آب پیدا میشود و در این بین خسرو به فرهاد خبر میدهد که شیرین فوت کرده است. فرهاد دلشکسته می شود و تبر را به بالا می اندازد و در اثر ضربه تبر در جا میمیرد.
برطبق این روایت، محل این حادثه کوه بیستون است که در نزدیکی شهر بیستون و 32 کیلومتری شهر کرمانشاه و در شهرستان هرسین قرار دارد. یسُتون،
بیسِتون، بیسْتون، بهیسْتون، نام امروزی یک صخره برافراشته در شمال یک راه باستانیِ پر رفت و آمد که محل عبور کاروانها و نظامیان از بابل و بغداد به سوی کوههای زاگرس و همدان (اکباتان) بوده است. نام پارسی باستان این کوه بَغستانَ و بگستانَ به معنی جایگاه خدایان و در نوشته های یونانی بگیستانُن (اُروس) است. در آثار جغرافیدانان عرب سده های میانی مثل ابن حَوقل، اصطخری و یاقوت هم این کوه بَهِستون، بِهِستون (ستونهای خوب) و بهیستان آمده است. در مجموع دگرگونی این واژه بدین گونه است: بَغستانَ – بگستانَ – بهستون – بهستان – بیستون.
این آثار عبارتند از:
1- غار شکارچیان 2- غار مرخرل 3- غار مر تاریک 4– غار مَر آفتاب 5- غار مَر دودر 6- تپه نادری 7- سراب بیستون 8- جاده تاریخی حاشیه سراب 9- بقایای گورستان قدیمی10- دژ تاریخی مدفون 11- نیایشگاه مادی 12- نقش برجسته و کتیبه داریوش بزرگ 13- مجسمه هرکول 41- نقش برجسته متریدات دوم 15- نقش برجسته گودرز 16- سنگ بلاش 17- پرستشگاه پارتی 18- بقایای شهر پارتی 19- بقایای بنای ساسانی 20- فرهاد تراش 21- بقایای پل ساسانی 22- بقایای سد ساسانی 23- سنگهای تراشخورده ساسانی 24- کاروانسرای ایلخانی 25- بقایای بنای ایلخانی 26- کاروانسرای صفوی 27- وقف نامه شیخ علی خان زنگنه 28- پل بیستون.
اما اکثر ایرانیان کوه بیستون را تنها به نقش برجسته بیستون اثر دوران داریوش هخامنشی می شناسند.
در این مقاله قصد داریم به موارد تاریخی و هنری دیگر از این کوه افسانه ای
بپردازیم. مواردی که شاید تاکنون از وجود آنها در این محل بی خبر بودید.
سراب بیستون
سراب بیستون، چشمهای است که از دل زمین میجوشد و آب آن در برکهای نه چندان بزرگ جمع میشود. وجود این سراب یکی از دلایل اصلی استقرارهای انسانی از دوره پارینه سنگی تا عصر حاضر در این نقطه بوده است. در دوران تاریخی نیز به عنوان محل اتراق مسافران و کاروانیان در مسیر مرکز و غرب ایران به بینالنهرین مورد استفاده قرار میگرفته است. بیشتر آثار تاریخی بیستون پیرامون این سراب قرار دارند.
غارهای بیستون
در دامنه کوه بیستون چند غار به نامهای مرتاریک، مر دو در، مرخِر و شکارچیان وجود دارد که همگی مربوط به دوره پارینه سنگی میانی هستند و موادی چون استخوانهای انسانی و جانوری و ابزارها و تراشندههای سنگی و استخوانی در آنها کشف شده است. برای نمونه، در غار شکارچیان استخوان حیواناتی مانند گوزن، غزال، گاو وحشی و گراز به دست آمده است. گمان میرود که شکارچیان از این غار به عنوان پناهگاه موقت استفاده میکردهاند و پس از قصابی شکارها، آنها را به اقامتگاه اصلی میبردهاند. غار شکارچیان تا دوران تاریخی مورد استفاده بوده و سفالهایی از دوره آشوری و هخامنشی در آن کشف شده است.
< ;w:wrap type=”square” anchory=”line”>کتیبه بیستون
کتیبه و نقش برجسته بیستون، معروفترین اثر تاریخی بیستون و از نخستین اسناد مکتوب تاریخ ایران است. این کتیبه به سه زبان عیلامی، بابلی و پارسی باستان و به خط میخی نوشته شده است و پیروزی داریوش اول هخامنشی بر شورشیان را شرح داده و به تصویر میکشد. اینان، پس از مرگ کمبوجیه، با رهبری فردی به نام گئومات مغ (بردیای دروغین) دست به شورش زدند اما داریوش موفق شد که همگیشان را شکست دهد و مجازات کند.
گوردخمه برناج</SPAN&g t;
این گوردخمه کوچک که از دوره مادها تا دوره ساسانی تاریخ گذاری شده است، با فاصله زیادی در سمت راست کتیبه داریوش اول و در ارتفاعی پایینتر از آن قرار دارد.
مجسمه هرکول
مجسمه هرکول در پایین کوه بیستون و در سمت راست کتیبه داریوش قرار دارد. این مجسمه که هرکولس، خدای جنگ یونانیان را نشان میدهد، در سال 153 پیش از میلاد و در دوران موسوم به یونانی مآبی که خدایان یونانی در ایران پرستش میشدند، ساخته شده است. این مجسمه در سال 1337 خورشیدی و هنگام ساخت جاده همدان به کرمانشاه کشف شد.
نقش بلاش
در دامنه کوه بیستون، یک تخته سنگ چهارضلعی به بلندای 2،5 متر وجود دارد که در سه طرف آن نقش سه مرد دیده میشود. نقش اصلی مربوط به بلاش اشکانی است که به علت مخدوش شدن نوشتهها مشخص نشده کدامین بلاش است. دو نقش دیگر نیز از آنِ مردانی ناشناس است که گویی به سمت بلاش حرکت میکنند. گمان میرود نقش بلاش، صحنه نیایش مذهبی را به تصویر کشیده است.
نقش برجسته بهرام دوم و گودرز دوم و کتیبه شیخعلیخان
در دامنه کوه بیستون و در پایین کتیبه داریوش، نقش برجستهای از بهرام دوم و گودرز دوم اشکانی وجود دارد که به علت قرار گرفتن کتیبهای از دوره صفویه در میانه آن به شدت مخدوش شده است. این کتیبه متعلق به شیخعلیخان زنگنه، حاکم کرمانشاه در دوره صفویه است که وقف املاکی برای کاروانسرای بیستون را شرح میدهد.
پل خسرو
این پل با حدود 150 متر طول و 7 متر عرض در جنوب غربی
شهر بیستون و روی رودخانه گاماسیاب قرار دارد. نام و سبک معماری آن نشان میدهد که در اواخر دوره ساسانی و احتمالا در دوره خسرو دوم، پرویز ساخته شده است
فرهاد تراش
فرهاد تراش که نام خود را از فرهاد کوهکن و عاشق دلباخته شیرین سریانی گرفته، دیواره بزرگی به طول 200 و بلندای 36 متر است که در دامنه کوه بیستون و در غرب کتیبه داریوش تراشیده شده است. اگرچه عدهای بر این باورند که این دیواره متعلق به دوران هخامنشی است اما نظریات جدید حاکی از آن است که احتمالا در دوره خسروپرویز ساسانی برای ایجاد کتیبهیا نقش برجسته آماده شده اما با سقوط و مرگ خسرو ناتمام مانده است.
کاخ ناتمام ساسانی و کاروانسرای ایلخانی</H2& gt;
این کاخ، پایین کوه بیستون و مقابل فرهاد تراش جای دارد. سبک معماری و شواهد پیرامونی آن نشان میدهد که از آثار اواخر دوره ساسانی است که به علل نامعلوم، نیمه کاره رها شده است. روی بقایای این کاخ در دوره ایلخانان مغول، کاروانسرایی ساخته شده که بقایایش همچنان باقی است.
کاروانسرای بیستون
این کاروانسرا از آثار دوره صفوی است و ساختمان آن در دوره شاه سلیمان و به همت شیخعلیخان زنگنه به پایان رسیده است. این بنا در دهههای اخیر به عنوان پاسگاه و زندان مورد استفاده بود اما به منظور ثبت جهانی آثار تاریخی بیستون، تخلیه و مرمت شد.
بخش هنری تبیان
منابع:
ایران ویجل
ایرانشناسی: استان کرمانشاه: کرمانشاه