منبع: عرفان اسلامى جلد ششم، نوشته ی حضرت آیت الله حسین انصاریان
قرآن مجيد مسئله با عظمت سجود را در چند مرحله متذكر شده است:
1– سجود موجودات.
2- سجود اهل طاعت و عبادت.
3- تكبر ابليس از سجود و عاقبت شوم او.
4- تكبر انسانهاى بىمعرفت از سجود به حق و عاقبت آنها.
5- نهى از سجود به غير خدا.
بخواست حضرت حق، تا آنجا كه توفيق او رفيق راه باشد و مانعى در اين مسير دقيق و راه لطيف ايجاد نگردد به بررسى هر پنج قسمت به همان معنايى كه ذكر شد پرداخته مىشود.
1– سجود موجودات
قرآن كريم در آيات متعددى تمام موجودات عالم را در حال سجده
بر حضرت حق معرفى مىكند و نظام احسن و اتقن عالم و گردش تمام موجودات را در مدار مخصوص به خود و پخش منافع بىشمار و عظيم را از موجودات عالم، اعم از سماوى و ارضى و بحرى و برى معلول سجود آنان در برابر حضرت رب العزه مىداند.
[أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ وَ كَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ وَ كَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذابُ وَ مَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ ما يَشاءُ] «1».
آيا ندانستهاى كه هر كه در آسمانها و هر كه در زمين است و خورشيد و ماه و ستارگان و كوهها و درختان و جنبندگان و بسيارى از مردم براى او سجده مىكنند؟ و بر بسيارى [كه از سجده امتناع دارند] عذاب، لازم و مقرّر شده است و كسى را كه خدا خوار كند، گرامى دارندهاى براى او نيست؛ به يقين خدا هر چه را بخواهد انجام مىدهد.
خداوند عزيز در پايان اين آيه، تمرد از سجود يعنى سرپيچى از اطاعت و عبادت خودش را، سبك انگاشتن حق حساب كرده و سبك انگارى حق، سبك كردن شخصيت انسان به دست خويش است و هر كس به خفت و خوارى و سبكى كه معلول سرپيچى از فرمان خداست گرفتار شود، راهى براى مكرمت و بزرگوارى و شخصيت ندارد.
آرى، عزت و نظم و منفعت دهى و تداوم حيات موجودات غير انسانى عالم، گرچه خالى از ارادهاند در پرتو سجده آنان به حضرت دوست است.
و چه زشت و قبيح و بدكردار و بدسيرت و شقى و پست و دنى و بدبختاند آن دستهاى كه در پايان آيه شريفه مىفرمايد: به خاطر عدم سجده و اطاعتشان عذاب بر آنان حتمى گشته.
بياييد از باب شكر در برابر احسانها و نعمتهاى او سر ذلت و انقياد در برابر حضرتش به خاك عبادت و مذلت بگذاريم.</FON T>
و باز در قرآن مجيد درباره سجود موجودات مىفرمايد:
[أَوَ لَمْ يَرَوْا إِلى ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَيْءٍ يَتَفَيَّؤُا ظِلالُهُ عَنِ الْيَمِينِ وَ الشَّمائِلِ سُجَّداً لِلَّهِ وَ هُمْ داخِرُونَ* وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ مِنْ دابَّةٍ وَ الْمَلائِكَةُ وَ هُمْ لا يَسْتَكْبِرُونَ* يَخافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ] «2».
آيا به سوى آنچه خدا آفريده ننگريستند كه سايههاى آنان در حالى كه فروتنانه براى خدا سجده مىكنند، از راست و چپ برمىگردد؟* و آنچه در آسمانها و زمين از جنبندگان و فرشتگان وجود دارد، فقط براى خدا سجده مىكنند و تكبّر و سركشى نمىورزند.* از پروردگارشان كه بر فراز آنان است، مىترسند و آنچه را به آن مأمور مىشوند، انجام مىدهند.
و نيز در قرآن مجيد مىفرمايد:
[وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ] «3».
كسانى كه در آسمانها و زمين هستند، از روى ميل و رغبت يا بىميلى و كراهت و نيز سايههايشان بامداد و شام گاه براى خدا سجده مىكنند.
[وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ يَسْجُدانِ] «4».
و گياه و درخت همواره [براى او] سجده مىكنند.
2– سجود اهل طاعت و عبادت
آنان كه به وادى با عظمت معرفت قدم گذاشته و از نور بصيرت بهرهمند شدهاند و در نتيجه به الوهيت حضرت حق و به بندگى و مملوكيت خويش، با تمام وجود به اقرار و اعتراف برخاستهاند،
بر خود لازم و حتم مىبينند كه از پى اوامر انبيا و امامان عليهم السلام به عبادت قيام كرده و از حضرت حق اطاعت نمايند و به پيشگاه او سجده به معناى حقيقى برند، يعنى كمال انقياد و خضوع و تذلل را نسبت به عظمت و فرامين او رعايت كنند، قرآن مجيد ياد آنان را گرامى داشته و از وجود مبارك آنان به عنوان بندگان با كرامت حق ياد مىكند و آنان را عباد شايسته و سارع در خيرات مىداند:
[لَيْسُوا سَواءً مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ أُمَّةٌ قائِمَةٌ يَتْلُونَ آياتِ اللَّهِ آناءَ اللَّيْلِ وَ هُمْ يَسْجُدُونَ* يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ وَ أُولئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ] «5».
[همه اهل كتاب] يكسان نيستند، از اهل كتاب گروهى درستكار [و رعايت كننده حقّ خدا و مردم] هستند، آيات خدا را در ساعاتى از شب مىخوانند و [به پيشگاه حق از روى تواضع و فروتنى] سجده مىكنند.* [در سايه قرآن و نبوّت پيامبر] به خدا و روز قيامت ايمان مىآورند و به كار ش
ايسته و پسنديده فرمان مىدهند و از كار ناپسند و زشت بازمىدارند و در كارهاى خير مىشتابند و اينان از شايستگانند.
از اين دو آيه استفاده مىشود كه گروهى از اهل كتاب مانند دوستان و همكيشان خود پافشارى بر باطل نكرده، بلكه تسليم پيامبر صلى الله عليه و آله و قرآن شدند و به راه راست و صراط الهى آمدند.
در قرآن مجيد درباره بندگان واقعى خود مىفرمايد:
[سِيماهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ] «6».
نشانه آنان در چهرهشان از اثر سجود پيداست.
و نيز در قرآن مجيد درباره عباد مورد رضايت خود مىفرمايد:
[أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّيْلِ ساجِداً وَ قائِماً يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ يَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ] «7».
[آيا چنين انسان كفرانكنندهاى بهتر است] يا كسى كه در ساعات شب به سجده و قيام و عبادتى خالصانه مشغول است، از آخرت مىترسد و به رحمت پروردگارش اميد دارد؟
و نيز در نشانههاى عباد واقعى مىفرمايد:
[وَ الَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِياماً] «8».
و آنان كه شب را براى پروردگارشان با سجده و قيام به صبح مىرسانند.
و باز در قرآن مجيد مىفرمايد:
[إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذا يُتْلى عَلَيْهِمْ يَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً] «9».
همانا كسانى كه پيش از [نزول] آن معرفت و دانش يافتهاند، زمانى كه بر آنان مىخوانند، سجدهكنان به رو در مىافتند.
و در آيهاى ديگر مىفرمايد:
[إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِيًّا] «10».
هنگامى كه آيات [خداىِ] رحمان بر آنان خوانده مىشد، سجده كنان و گريان به رو مىافتادند.
آرى، لذتى كه اينان از معرفت به حق و عظمت او و از معرفت به خود و كوچكى خويش مىيابند و از پى مستى اين لذت، كمال تواضع و خضوع و نهايت تذلل و سجده در پيشگاه او برند، براى غير اينان قابل وصف و درك نيست.
خصوصيت علمى و عملى سجده
و نيز در قرآن مجيد، سجده و بعضى از حقايق عالى الهى را از نشانههاى بندگان حقيقى خود دانسته مىفرمايد:
[إِنَّما يُؤْمِنُ بِآياتِنَا الَّذِينَ إِذا ذُكِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لا يَسْتَكْبِرُونَ* تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ] «11».
فقط كسانى به آيات ما ايمان مىآورند كه وقتى به وسيله آن آيات به آنان تذكر داده شود، سجده كنان به رو در مىافتند و همراه با سپاس، پروردگارشان را از هر عيب و نقصى تنزيه مىكنند در حالى كه [از سجده و سپاس و تنزيه] تكبّر و سركشى نمىورزند؛* [ملازم بستر استراحت و خواب نيستند، بلكه] پهلوهايشان از خوابگاههايشان دور مىشود در حالى كه همواره پروردگارشان را به علت بيم [از عذاب] و اميد [به رحمت و پاداش] مىخوانند و از آنچه آنان را روزى دادهايم، انفاق مىكنند.
فيلسوف بزرگ اسلامى مرحوم صدر المتألهين شيرازى در توضيح اين دو آيه مىفرمايد:
در اين دو آيه سه خصوصيت علمى قلبى و سه خصوصيت عملى جسمى براى مؤمن ذكر شده، تا در پرتو اين شش برنامه روشن شود كه كلمه شهادت بدون معرفت برهانى يا كشفى موجب آزادى از شقاوت ذاتى علمى نيست و به عبارت ديگر علم تنها كه محصول يادگرفتن يك سلسله الفاظ است بدون تعمق برهانى يا كشفى در مفهوم و حقيقت آن علت نجات نيست و مجرد اعمال بدنى بدون تهذيب و تزكيه باطن موجب نجات از عذاب اليم نيست.
اما سه صفت علمى قلبى كه صاحبش به حقيقت آن رسيده عبارت است از:
1- ذكر خدا.
2- تسبيح و حمد به حقيقت.
3- آزادى از تكبر و در برابر حق.
اما سه صفت و سه خصوصيت عملى جسمى عبارت است از:
1- بيرون آمدن از رختخواب به وقت نيمه شب جهت عبادت.
2- دعا در دل تاريك شب.
3- انفاق از آنچه روزى شده در راه خدا.
اما شرح هر يك از اين سه خصوصيت علمى قلبى و عملى جسمى:
1- ذكر حقيقى باعث سجده واقعى است، به اين صورت كه عبد با درك معارف الهيه و فايده گرفتن از حقايق ايمانيه و موعظه شدن به تقوا و زهد حقيقى، داراى حالت تذكر دائم مىگردد و به طور مرتب نور مواعظ و امثال در دلش تجلى مىكند و در حقيقت عقل و روح او با معارف وحدت پيدا مىكند، در اين حال از مواعظ و نصايح و قرآن و تقوا فايدهها گرفته و به اين نتيجه مىرسد كه ظاهر دنيا بىارزش و راه فقط راه خدا و صراط مستقيم است و در اين نقطهاى است كه بر اثر برخورد قلب صافش به معارف و فطرت پاكش به حقايق، با تمام هستى در برابر حضرت دوست به سجده افتاده و سر تواضع و انقياد و ذلت بر خاك پيشگاه ربوبى مىسايد و از نقشه حيوانيت، با كمك اين سجود به مقام انسانيت سفر مىكند.
و اين نتيجه دل دادن به معارف الهيه و حقايق ربانيه است و براى لقلقه زبان و علم بدون برهان و مكاشفه اين همه اثر نيست، اين مراتب از آثار و خواص علم عارفان باللّه و آيات خداست و اين علم اساس دين و ريشه بقيه حسنات و نيكىهاست.
2- پس از تجلى اين علم و آراسته شدن عبد به معرفت برهانى يا كشفى، در مقام تسبيح و تقديس و تحميد حضرت حق برخواهد آمد، چرا كه از طريق اين معرفت به اين حقيقت مىرسد كه وجود اقدس حق منزه از هر عيب و نقص و داراى كمال بىنهايت در بىنهايت است، پس فقط ذات او استحقاق تسبيح و تحميد دارد.</SPAN >
اين تسبيح و حمد در حقيقت عبارت از تنها نمودن ذات از اوصاف مادى و اتصاف به صفات ملائكة اللّه و تشبه و تخلق به اخلاق اللّه است و به حقيقت اين است تسبيح و حمد مؤمنان، چنانچه بزرگان از علم و عرفان اشاره فرمودهاند.
آرى، كثرت تمرين تسبيح و حمد بر اساس معرفت و رسوخ در اتصاف به صفت كمال، آدمى را حقيقت آن تسبيح و جنس آن صفت مىكند.
آيا نديدى كثرت آتشگيرى آهن در مجاورت آتش او را به صورت يك پارچه شعله و آتش در مىآورد، پس تعجب ندارد كه مؤمن بر اثر معرفت و تسبيح و تحميد حق موجودى خالص از عوارض ظاهر دنيا شود و همانند ملائكه مقرب كه شأنى جز تسبيح و تقديس ندارند مسبح و حامد گردد!
و اين اخلاق عرفا و حكماست كه حقايق را از زوايد و مشخصات خالص كنند و به تنقيح مقاصد از فضول و زوايد اقدام نمايند و بين ذاتى و عرضى را در هر باب جداسازى كنند.
چگونه با ذكر و معرفت و تسبيح و حمد اين عمل را نسبت به خود روا ندارند و خويشتن را از عوارض غير الهى و از فضول دنيا و زوايد مادى خالص ننمايند؟
اينان بر اثر كثرت برنامه تجريد و توحيد به مرتبه تجرد از خلائق مىرسند، تا جايى كه حقيقت را با نور بصيرت مىبينند و آنجاست كه با تمام هستى مسبح و منزه و حمدگو مىكردند.
الهى واقعى و متصفان به حقايق و معارف زبانيه اينانند، به قول عارف زندهدل، الهى قمشهاى:
گر پسندى غير او يارى الهى نيستى ور كشى جز عشق او بارى الهى نيستى
غير آن زيباى مطلق غير آن معشوق كل گر ببازى دل به ديارى الهى نيستى
چون نشينى طرف گلزارى به ياد گلرخى خاطرت گر رنجد از خارى الهى نيستى
گر به گنجى دهى آن اشكى كه از شوقش شبى ريزى از چشم گهربارى الهى نيستى
سينهاى بىكينه گر دارى تو از اهل دلى ور دلى از خود بيازارى الهى نيستى
چون خليل عشقى اندر آتش نمروديان آتشت گر نيست گلزارى الهى نيستى
زآتش نمرود كسى ترسد خليل پاك جان نورى ار بگريزى از نارى الهى نيستى
3- محصول معرفت برهانى و كشفى اينان و تسبيح و حمدشان خلاصى از تكبر در برابر حق و شؤون حق است.
اينان در برابر خلق هم به صفات نفس و ظهور انانيت تكبر نمىكنند، چرا كه وقتى انسان در مقام فناى ذات و صفت نسبت به مولا باشد و غرق در شهود حضرت رب و صفات او، چگونه تكبر كند، در برابر چشم دل اينان وجود، منحصر به حق و صفات و افعال اوست، پس بر كه تكبر كنند، در حقيقت با اين معرفت و تسبيح و حمد بر مقام نيستى رسيدهاند و آن كسى كه به نيستى رسيده و هر چه غير حق را نيست مىداند، در برابر كه تكبر نمايد؟!
اين بزرگواران در اخلاق خود آنقدر متواضعاند كه در ميان هر جمعيت يا در هر شهرى كه زندگى مىكنند، خود را از همه بدتر و از مقام انسانيت دورتر مىدانند.
4- تجافى از مضاجع در ظاهر، خالى گذاشتن رختخواب از بدن و رها كردن خواب براى نماز شب است، چرا كه مردم مؤمن و اهل معرفت داراى تهجد شبانه و قائم به صلاة در تاريكى شبند.
و در باطن آزاد كردن ارواح است، به حسب قواى عمليه از تاريكىهاى ماديت و شواغل جسمى پست و قيام از رختخواب بدن و خروج از عالم اجسام به قطع تعلقات غير الهى و محو آثار غير ربانى است، يا خروج از عالم امكان به محو صفات امكانى و منور شدن به نور الهى و فيض ربوبى است.
معاذ بن جبل مىگويد:
در غزوه تبوك خدمت رسول اللّه صلى الله عليه و آله بوديم، گرماى سختى بود، در حدى كه مردم از هم جدا شده بودند، من از همه به پيامبر نزديكتر بودم، نزديكتر شدم و گفتم: يا رسول اللّه! عملى به من بياموز كه داخل بهشت شوم و از آتش دوزخ دور گردم، فرمود: مسئله بزرگى پرسيدى، ولى آسان است در صورتى كه خداوند بر بندهاش آسان كند، آن گاه فرمود: خدا را عبادت كن و به او شرك نورز، نماز واجب را ادا
كن و زكات مفروضه را بپرداز و روزه ماه رمضان را بگير.
آن گاه فرمود: تو را به درهاى بهشت آگاهى دهم؟ عرضه داشتم: آرى، فرمود:
روزه سپر است، صدقه كفاره عطا است و برخاستن مرد در دل تاريك شب جهت كسب رضايت حق، سپس آيه شريفه [تَتَجافى جُنُوبُهُمْ] «12» را قرائت كرد «13».
5- و اما دعاى آنان توجه قلب ايشان است به توحيد حقيقى يعنى ليس فى الدار غيره ديّار و نظر به مقام عنديّت است و عبادت و دعاى آنان به مقتضاى خوف از سخط ربّ و بُعد از جناب دوست و طمع به عنايت و لطف و محبت و اجر و ثواب اوست.
6- و اما انفاق آنان مربوط به تمام نعمتهايى است كه حضرت رب العزه در اختيار آنان گذاشته از مال، علم، آبرو، قدرت، شخصيت.
پی نوشت ها:
(1)- حج (22): 18.
(2)- نحل (16): 48- 50.
(3)- رعد (13): 15.
(4)- الرحمن (55): 6.
(5)- آل عمران (3): 113- 114.
(6)- فتح (48): 29.
(7)- زمر (39): 9.
(8)- فرقان (25): 64.
(9)- اسرا (17): 107.
(10)- مريم (19): 58.
(11)- سجده (32): 15- 16 اين آيه شريفه حاوى سجده واجبه است.
(12)- سجده (32): 16.
(13)- بحار الأنوار: 84/ 123، باب 6.</o: p>
ادامه دارد…
پایگاه عرفان
صفحه اصلی – موسسه قرآن و نهج البلاغه
کانال جامع دو نور در ایتا:
https://eitaa.com/twonoor
کانال جامع دو نور در تلگرام:
https://t.me/twonoor
