مرز اخلاقي تجسس و كنجكاوي
نویسنده: مصطفی یاسینی
قرآن كریم در ارتباط با تحصیل علم بر نكته دقیقی اشاره كرده و آن اینكه، علم گرچه ذاتاً از ارزش والایی برخوردار است، اما در ارزشیابی علم نباید به ارزش ذاتی آن اكتفا كنیم و عوامل و ارزشهای دیگر را مورد غفلت قرار دهیم.
مرز اخلاقي تجسس و كنجكاوي
یكی از عواملی كه میتواند ارزش علم را تحت تاثیر قرار دهد و یا در بالابردن یا پایین آوردن آن، ارزش چشمگیری داشته باشد، متعلق آن؛ یعنی «معلوم» است. بعضی از اشیا به گونهای هستند كه نه تنها بر درك آنها فایدهای مترتب نمی شود؛ بلكه، علم به آنها برای انسان، زیان بار نیز خواهد.
مرز اخلاقي تجسس و كنجكاوي
بود؛ یعنی، ارزش منفی شیء معلوم در حدی است كه قابل مقایسه با ارزش ذاتی علم نیست و نه تنها به كلی ارزش مثبت علم را منتفی میسازد، بلكه، در مجموع، علم به چنین معلومی در زندگی برای انسان، شر و بد و زیانبار به شمار میرود و كمترین زیانش این است كه كار را بر انسان مشكل میسازد.
مرز اخلاقي تجسس و كنجكاوي
این درست است كه انسان بر اساس حس حقیقت جویی و تجسس میخواهد همه چیز را بفهمد، اما باید توجه داشت كه دانستن هر چیزی به نفع او تمام نمیشود، بلكه درك بعضی از مطالب، مضر است و سبب پشیمانی او خواهد شد.
مرز اخلاقي تجسس و كنجكاوي
البته، میل به دانستن مانند هر میل دیگری خود به خود حد ندارد و دایره وسیعی را شامل میشود و انسان مایل است هر چیزی را بفهمد؛ اما راه فطری هر میل و از آن جمله میل به دانستن، این است كه با توجه به سایر ابعاد وجودی انسان و سایر میلها و خواستهها و گرایشاتی كه خداوند در نهاد انسان قرار داده است، جهت صحیح خود را پیدا كند، در واقع باید بگوییم میلها و خواستههای انسان در مسیر فطرت یكدیگر را تعدیل میكنند.
مرز اخلاقي تجسس و كنجكاوي
عامل این تعدیل كه همه میلها و گرایشات انسان را در بزرگراه كمال انسانی و به اصطلاح قرآنی در صراط مستقیم قرار خواهد داد، عبارت است از میل به كمال انسانی، از آنجا كه انسان، میل فطری به كمال همه جانبه خود دارد باید تلاشهای علمی و همه تلاشهای دیگر او نیز در همین مسیر قرار گیرد.
حقیقت جویی یك گرایش فطری و لذت طلبی هم یك میل فطری است، اما همان طور كه التذاذات ما باید به گونهای باشد كه به سایر ابعاد نفس، زیاد نرساند و اگر بردن بعضی لذتها، آلام و دردهای بیشتری را به دنبال داشت یا انسان را از وصول به بعضی كمالات نفسانی و انسانی محروم كرد، دیگر نمیتواند مطلوب باشد، همچنین اگر كسب یك علم، مزاحم با كمالات دیگر انسانی شود، مانند علومی كه در شرع انور تحریم شده است ارزش چنین علمی در مجموع، منفی خواهد بود.
مرز اخلاقي تجسس و كنجكاوي
فی المثل، انسان به حسب طبع اولیه اش روح تجسس و پرس و جو دارد و مایل است از محیط خصوصی زندگی و خلوت دیگران نیز آگاه شود؛ ولی، این آگاهی نه تنها نفعی به انسان نمی رساند كه احیاناً زیانهایی نیز به دنبال خود دارد و اگر این كار در بین مردم رایج بشود مشكلاتی در زندگی اجتماعی به وجود خواهد آورد. پس علومی از این دست كه از راه تجسس از اسرار زندگی دیگران حاصل میشود برای ما مفید نیستند و حس كنجكاوی و حقیقت طلبی خویش را نسبت به آن باید محدود كنیم.
مرز اخلاقي تجسس و كنجكاوي
قرآن ما را از این نوع كنجكاوی و تجسس از اسرار دیگران باز میدارد و آن را در زمره رذایل اخلاقی انسان به شمار آورده و میگوید:
«یا اَیهَا الَذینَ امَنُوا اِجْتَنِبُوا كَثیراً مِنَ الظَنِ اِنَ بَعْضَ الظَنِ اِثْمٌ وَلاتَجَسَسُوا وَلایغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً»؛
[ای كسانی كه ایمان آورده اید از بسیاری از گمانها برحذر باشید كه بعضی از گمانها گناه است و (در اسرار و محیط خصوصی زندگی دیگران كنجكاوی نكنید و پشت سر یكدیگر حرف نزنید)(حجرات: 12).
مرز اخلاقي تجسس و كنجكاوي
در آیه فوق این گونه كنجكاوی در خصوصیات زندگی دیگران را در كنار غیبت و بدگمانی، از رذایل اخلاقی به شمار آورده است و هر چند كه كنجكاوی و حقیقت طلبی ذاتاً ارزشمند است.
ولی در این گونه موارد نه تنها ارزش مثبت خود را از دست میدهد؛ بلكه به دلیل مفاسدی كه در چنین مواردی به ظهور خواهد پیوست از ارزش منفی نیز برخوردار خواهد بود و مورد نهی و تحریم الهی قرار گرفته است.
در آیه دیگری میفرماید:
«یا اَیهَا الَذینَ آمَنُوا لاتَسْئَلُوا عَنْ اَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُوْكُمْ وَاِنْ تَسْئَلُوا عَنْها حینَ ینَزِلُ القُرآنُ تُبْدَ لَكُمْ عَفَا اللهُ عَنْها وَاللهُ غَفُورٌ حَلیمٌ قَدْ سَاَلَها قَومٌ مِنْ قَبْلِكُمْ ثُمَ اَصْبَحُوا بِها كافِرینَ»
مرز اخلاقي تجسس و كنجكاوي
ای كسانی كه ایمان آورده اید از چیزهایی كه هرگاه برایتان آشكار شود شما را ناراحت و محزون خواهد كرد و (برایتان مشكل به بار میآورد) پرس و جو نكنید و هرگاه به هنگام نزول قرآن درباره آنها بپرسید برایتان آشكار شود و خداوند بخشنده و بردبار است. این چیزها را كسانی قبل از شما نیز سئوال كردند. (و پاسخ آن را شنیدند) و سپس نسبت به آن كافر گردیدند.(مائده: 101 و 102).
مرز اخلاقي تجسس و كنجكاوي
اگر هنگامی كه قرآن نازل میشود از پیامبر اكرم(ص) بپرسید او پاسخ شما را میدهد؛ ولی، این به نفع شما نیست. كسی كه قرآن را برای شما فرو فرستاده آگاه تر است كه چه چیزی را به شما تعلیم دهد. پس سئوالی نكنید كه اگر جوابش روشن بشود به زیان شما باشد.
مرز اخلاقي تجسس و كنجكاوي
پرسش و سئوال، راه كسب علم و گرفتن اطلاعات است و از آنجا كه هر علمی مفید نیست هر سئوالی نیز درست و بجا نمی تواند باشد و ارزش مثبت یا منفی هر علمی به سئوالات مربوط به آن نیز سرایت خواهد كرد و از اینجاست كه قرآن در مواردی امر میكند به اینكه درباره آنچه را كه نمی دانید بپرسید:
«فَسْئَلُوا اَهلَ الذِكْرِ إنْ كُنتُمْ لاتَعْلَمُونَ؛
پس سئوال كنید از اهل ذكر اگر نمی دانید.»
مرز اخلاقي تجسس و كنجكاوي
و در مواردی از پرس و جو ما را منع میكند. كنجكاوی و پرس و جو درباره آنچه كه دانستنش حرام است و یا برای انسان مشكل میآفریند و تكلیف او را سنگین و طاقت فرسا میكند تا جایی كه ممكن است منشا كفر و الحاد او بشود. از این رو در تعدادی از آیات به مومنین دستور میدهد كه
مرز اخلاقي تجسس و كنجكاوي
«لاتسئلوا عن اشیاء» یا «و لاتجسسوا».
قرآن، داستان بنی اسرائیل را نقل میكند كه با پرسشهای بیجا و بی مورد خود از موسی، كار را بر خود مشكل میساختند و این كمترین زیانی است كه بر این سئوالهای بنی اسرائیلی بار میشود. بنابراین، حد و مرز كنجكاوی و پرس و جوی خود را باید رعایت كنیم تا درگیر نتایج سوء آن نشویم.
مرز اخلاقي تجسس و كنجكاوي
منابع :روزنامه رسالت، شماره 7563
کانال جامع دو نور در ایتا:
https://eitaa.com/twonoor
کانال جامع دو نور در تلگرام:
https://t.me/twonoor
صفحه اصلی – موسسه قرآن و نهج البلاغه