نشانه های عاقل/1

 منبع مقاله: عرفان اسلامى ج
لد نهم؛ نوشته حضرت آیت الله حسین انصاریان

 نشانه شخص عاقل دو حقيقت است:

 راستگويى و درست كردارى.

و عاقل سخنى نمى‏گويد كه در پيشگاه عقل منكر و مردود افتد و كارى نمى‏كند كه در معرض تهمت قرار بگيرد و مداراى با افراد ناباب و ناجور را از دست نمى‏دهد.

عاقل پيوسته در كنار روشنايى علم حركت مى‏كند و در تمام احوال حلم را قرين و رفيق خود مى‏دهد و در مسئله مذهب و سلوك و سير و عمل از روى معرفت و بينش قدم برمى‏دارد.

سودمندترين قوم براى انسان قوم با معرفت است، از بركت روشنايى معرفت، منافع حقيقى و مضار واقعى تميز داده مى‏شود.

&lt ;SPAN style=”LINE-HEIGHT: 200%; FONT-FAMILY: ‘Tahoma’,’sans-serif’; FONT-SIZE: 9pt; mso-fareast-font-family: ‘Times New Roman’; mso-bidi-language: FA” lang=FA>بعثت انبيا و تجلى كتب آسمانى در حيات انسانى و امامت امامان عليهم السلام، محض تحقق معرفت در زندگى انسان بود.

به غقلت و نادانى زيستن، ره سپردن به سوى ايجاد مشكلات در دنيا و قدم برداشتن به سوى دوزخ در جهان آخرت است.

اگر همه اهل دنيا اهل معرفت بودند، اين همه مشكلات و رنج‏ها و ناامنى‏ها، نادرستى‏ها و نامردمى‏ها، فرزندان آدم را دچار تلخكامى نمى‏كرد.

 

شكوه كارل از بى‏معرفتى انسان‏

كارل كه از دانشمندان به نام غرب است از بى‏معرفتى انسان نسبت به حقايق و واقعيت‏هاى زندگى و شخصيت والاى انسانى در كتاب «انسان موجود ناشناخته» اين چنين شكوه مى‏كند:

به طور خلاصه، علوم مواد بى‏جان، ترقيات وسيع و پيشرفت‏هاى پردامنه‏اى كرده‏اند، در حالى كه علوم موجودات زنده هنوز در مراحل مقدماتى باقى مانده‏اند.

عقب افتادگى بيولوژى معلول شرايط خاص زندگى گذشتگان و پيچدگى و دشوارى فهم كيفيات زندگى و ساختمان خاص فكر آدمى است كه به ساختمان‏هاى مكانيك و انتزاعات رياضى اقبال مى‏كند.

استفاده عملى از اكتشافات علمى در زندگى روزانه، وضع دنياى مادى و روانى ما را به كلى دگرگون ساخته و اين تحولات در موجوديت ما نفوذ عميقى كرده است.

بدين جهت براى ما زيان‏بخش گشته كه بدون توجّه به احتياجات حقيقى آدمى به كار رفته است.

علوم مكانيك و شيمى و فيزيك به علت جهل ما از خود، توانسته‏اند به طور اتفاقى اصول قديمى زندگى ما را دگرگون كند.

در صورتى كه بايستى انسان مقياس هر چيز قرار گرفته باشد، عملًا او در دنيايى‏ كه ايجاد كرده است بيگانه به نظر مى‏رسد، چون نتوانسته آن را در خور خود بسازد، بدان جهت كه طبيعت خود را نشناخته است.

بنابراين سبقت زياد و بى‏تناسب علوم مادى بر علوم زيستى را بايد يكى از حوادث ناگوار تاريخ بشريت دانست!!

محيطى كه به كمك فكر و اكتشافات علمى ما ايجاد شده است و با قد و شكل ما تناسبى ندارد و به ما نمى‏آيد.

در آن تيره بختيم و اخلاقاً تحليل مى‏رويم، محقّقاً جماعات و ملكى كه تمدن صنعتى در آن‏ها به اوج كمال خود رسيده است زودتر مضمحل مى‏شوند و بازگشت آنان به سوى بربريت آسان‏تر انجام مى‏گيرد؛ زيرا بدون دفاع در برابر محيط نامساعدى كه علم براى آنان ايجاد كرده است زندگى مى‏كنند.

در حقيقت تمدن امروزى ما نيز مانند اسلاف خود، به خاطر دلايلى كه هنوز به خوبى نمى‏شناسيم محيطى ايجاد كرده است كه ادامه زندگى در آن غير ممكن مى‏نمايد، اضطراب و تيره‏روزى ساكنان شهرهاى بزرگ، معلول تشكيلات سياسى و اقتصادى و
اجتماعى و مخصوصاً انحطاط شخصى آن‏هاست و در واقع قربانى عقب افتادگى علوم زيستى از علوم مادى گشته‏اند.

اين بود نظر يك دانشمند غربى درباره انسان‏هايى كه از معرفت نسبت به شخصيت خود و راه صحيح زندگى، تهى هستند.

انسان اگر به خدا برگردد و دست به دامن وحى بزند و به حلال و حرام حق و مسائل عالى اخلاقى و عملى آشنا شود، موجود با معرفتى گشته و از زندگى خويش بهره دنيايى و آخرتى خواهد برد كه معرفت، ريشه سعادت دارين و منشأ خوشبختى و بهروزى در تمام زواياى حيات است.

<SPAN style="LINE-HEIGHT: 200%; FONT-FAMILY: 'Tahoma','sans-serif'; FONT-SIZE: 9pt; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman'; mso-bidi-language: FA" lang=FA&g t;اهل معرفت، حضرت حق جل و علا را همه كاره و مالك و ربّ الارباب دانند و جز به آن جناب و شؤون آن محبوب ازل و ابد نظر نداشته و دل نبندند.

اهل معرفت، دنيا را سراى فانى و آخرت را خانه باقى و ابدى دانند و خويش را مسافرى براى رسيدن به مقام لقا و وصل خوانند.

اهل معرفت، دين و تعليمات پر فروغ انبيا و امامان عليهم السلام را از هر چيزى بالاتر دانسته و تمام سعى آنان بر اين است كه همآهنگ با حقايق، زندگى كنند.

اهل معرفت، دل را خانه دلدار حقيقى مى‏دانند و خود را ج
ز مملوكى مطيع در كف مالكى مهربان و سعادت‏خواه نمى‏بينند.

اهل معرفت، سعى دارند به هيچ شرى آلوده نگردند و از هيچ خيرى غافل نماند كه عبادت اهل معرفت رعايت حق حضرت حق و حقوق مردم است.

اهل معرفت، آراسته به فضايل و پيراسته از رذايل و منوّر به نور عشق و محقّق به حقيقت و مجسمه فضيلت و منبع جود و سخاوت و مظهر لطف و كرامتند.

اينان از دنيا براى آخرت توشه برمى‏دارند و از روز و شب كسب كمال مى‏نمايند، و براى مردم چراغ هدايت و نور طريقند.

اهل معرفت، شمع شبستان حيات، ظهور دهنده بركات و قارى آيات و عامل به واقعيت‏ها و در يك كلمه عاشق حضرت يارند و اين حركت در مسير اين عشق را تا رسيدن به مقام قرب با هيچ چيز معامله نمى‏كنند.

عارف عاشق، شيخ بهايى در اين زمينه مى‏گويد:

 

هوا، دشمن عقل‏

امام صادق عليه السلام در پايان اين فصل مى‏فرمايد:

عقل با تمام منفعتى كه براى دنيا و آخرت انسان دارد، در برابر دشمنى چون هواست.

هوا مجموعه اميال و غرايز و خواسته‏ها و شهواتى است كه از حدود طبيعى و شرعى خارج است.

هوا در وجود انسان به طور صد در صد مخالف حق است و همنشين باطل، قدرت و قوت هوا ناشى از شهوهت‏هاست، يعنى از خواسته‏هايى كه جانب حق در آن رعايت نشده و حلال و حرام در آن ملحوظ نگشته است.

 

عوامل پيدايش هواى نفس‏

سبب پيدايش هوا سه چيز است:

1- خوردن مال حرام.

2- مسامحه و غفلت از واجبات بدنى، مالى و روحى و سبك انگاشتن سنن الهى.

3- فرو رفتن در ملاهى و مناهى و كارهاى بيهوده.

انسان اگر با توجه به آيات حق به دنيا و اهل دنيا بنگرد، به اين نتيجه مى‏رسد كه دنيا براى انسان، خانه به دست آوردن كمال و اهل دنيا هم بندگان و عباد حضرت حقّند، بايد دنيا را سرمايه كمال و رشد قرار داد و براى مخلوق خدا هم منبع خير و بركت بود.

با اين ديد، انسان نه گرفتار مال حرام مى‏شود، نه از فرايض و سنن غافل مى‏ماند، نه دچار خوض در ملاهى و مناهى مى‏شود.

آيا دنياى از دست رفتنى ارزش دارد كه به حرام نزد انسان جمع شود و به خاطر آن فرايض و سنن ترك شود و براى لذت بردن از آن، آدمى دچار محرّمات الهى و امور ناپسند شود؟!

 

چهره‏هاى درخشان مبارزه با هواى نفس‏

بازگو كردن حيات پاك اولياى الهى و عاشقان صادق حق كه پاكى در زندگى و نورانيت باطن را از طريق مبارزه با هوا به دست آوردند فرصت و مجالى بسيار وسيع لازم دارد و در اين باب كتاب‏هاى مستقلى بايد نوشت ولى از باب اين كه:

تا جايى كه امكان باشد به نمونه‏هايى اشاره مى‏رود، باشد كه توجّه در زندگى اين پاك‏مردان پاك باخته درسى براى زندگى ما باشد.

 

آخوند ملا ابراهيم نجم آبادى‏

حضرت آخوند، از نجم آباد بدون اين كه كسى او را بشناسد به تهران آمده و از طلبه‏اى ساكن در يكى از حجره‏هاى مدرسه مى‏پرسد: هم حجره مى‏خواهى؟

آن مرد كه ظاهرى بى‏پيرايه و افتاده‏وار مى‏ديد، گمان آن كه با فردى از بزرگان علما روبروست نبرده، گفت: اگر كسى باشد كه به خدمت حجره مدد نموده، سبب آلودگى و فراغت من گردد خواهم ساخت! آخوند به فروتنى و خاموشى مثل يك نفر خادم به كار پرداخت و دو هم حجره با يك ديگر روز و شب مى‏گذاشتند به حدى كه تازه وارد از حد دانش و مايه مصاحب خود آگاه و ديگرى بى‏خبر بود.

تا آن كه شبى صاحب حجره در مطالعه كتابى از معقول كه به درس مى‏خواند دير وقت فرو ماند و حضرت آخوند را روشنى چراغ مانع خواب آمده خسته ساخت، پس سر برآورد و فرمود: شما را چيست كه امشب
از مطالعه بس نمى‏كنيد و نمى‏خوابيد!

طلبه مغرور با بى‏اعتنايى گفت: تو را چه كار؟ پس از چند كلمه گفتگو كه به اين روش در ميان رفت، آخوند فرمود: مى‏بينم كه فلان كتاب در پيش دارى و در فهم فلان عبارت درمانده‏اى، چه آن را غلط مى‏خوانى.

آن گاه برخاست و محل اشكال را صحيح خوانده، مطلب را به بيانى روشن و وافى تقرير فرموده گفت: حال مشكل حل شد برخيز و آسوده بخواب، اما با اين شرط و عهد كه آنچه امشب گذشت ناديده انگارى و به زبان نيارى، من همان خادم باشم و تو همان مخدوم كه بودى.

بيچاره صاحب حجره در گرداب حيرت فرو رفت و تا صبح در اين خيال كه اين چه حكايت بود؟! خواب نكرد.

فردا كه از درس مقرر برگشت كتاب را نزد آن مصاحب ناشناخته خويش گذاشته تقرير روز را طلبيد و بيانى بهتر و كامل‏تر از استاد خود شنيد.

از آن وقت خاضع گشته به استفاده پرداخت و آخر بر حفظ عهد خاموشى تاب نياورد همدرسان را خبر كرد و عاقبت كار به آنجا كشيد كه حضرت آخوند به درس گفتن وادار و مشهور كه به تازگى ابراهيم نامى در تهران مشغول به تدريس معقول شده است!!

آرى، اين است روش مردم بى‏هوا و انسان‏هاى كامل و رشد يافته و با خبران از حق و حقيقت و سالكان راه عشق و صفا و آراستگان به صفات محبوب ازلى و ابدى.

 

جهانگيرخان قشقايى، اعجوبه مبارزه با نفس‏

اين وجود مبارك و منبع فيض و محلّ رحمت، فرزند خان قشقايى بود.

در ايام جوانى به دنبال اسب‏سوارى و كشاورزى و تربيت حشم و غنم پرداخت و به دنبال جمعى رفيق از طايفه خود، روزگار به خوشى مى‏گذارند.

در همان ايام به تارزنى شوق وافر پيدا كرد و پس از مدتى هنر تارزدن بياموخت و در جمع دوستان به تارزنى اشتغال مى‏ورزيد.

شنيده بود در اصفهان در اين زمينه استاد بسيار ماهرى هست، براى فروش اجناس ايلاتى و اصلاح تارش كه خراب شده بود و تكميل تحصيل موسيقى به اصفهان روى آورد.

در بازار اصفهان گذرش به مدرسه صدر افتاد، از حال و هواى آن‏جا خوشش آمد، صبح و عصر براى تفنّن به آنجا مى‏رفت.

روزى به وقت رفتن به مدرسه صدر از كنار مغازه‏اى در جنب مدرسه مى‏گذرد، ژنده‏پوش درويشى كه صاحب نفس بود او را صدا مى‏زند، فرزند خان وارد مغازه مى‏گردد، ژنده‏پوش از وطن و حرفت و نسب او جويا مى‏شود. جهانگير، شرح حال خود و علاقه‏اش را به تكميل تحصيل موسيقى و به خصوص تار با او در ميان مى‏گذارد، چون گفتارش به پايان مى‏رسد، درويش در او خيره مى‏شود و مى‏گويد:

گرفتم در اين فن، فارابى وقت شدى، ولى بدان كه مطربى بيش، از كار در نخواهى آمد!

جهانگير خان فرياد زد: مرا از خواب غفلت بيدار كردى، هان بگو اكنون چه بايد كرد كه خير دنيا و آخرت من در آن باشد؟ درويش الهى در پاسخش چنين گفت:

اين گونه استنباط كرده‏ام كه تو را فضاى اين مدرسه پسند افتاده، در همين جا حجره گرفته به تحصيل علوم الهى مشغول باش!

جهانگير خان مى‏گويد: از همت نَفَس آن ژنده پوش و يمن راهنماييش بدين مقام رسيدم.

جهانگير خان در تحصيل علوم الهى به مقامات ارجمندى رسيد، شاگردان زيادى از محضر پر فيضش به درجات عالى فقهى و اخلاقى و عملى رسيدند.

يكى از شاگردان او مرحوم آيت اللّه العظمى حاج آقا حسين بروجردى طباطبايى است كه پس از مرحوم آيت اللّه حايرى به تقويت حوزه پر بركت قم برخاست و از تأثير نفس گرم او حوزه هفتصد نفرى قم داراى ده هزار محصّل در رشته‏هاى گوناگون علوم اسلامى شد.

حوزه قم پس از آن، صداى اسلام را به گوش جهانيان رساند و چشم‏هاى اهل دل را از اطراف و اكناف جهان بدين ناحيه دوخت.

در اين حوزه دانشمندان بزرگى در علوم فقه، اصول، ادب، كلام، تفسير، تاريخ، خطابه و نويسندگى تربيت شدند.

مرحوم فسايى درباره جهانگيرخان مى‏گويد:

با اين كه در مراتب علميه سرآمد ارباب عمائم است، از لباس بزرگان ايلات از سر تا پا بيرون نرفت، او مانند افراد ايل كلاه و زلف دارد.

حاج شيخ عيسى بن فتح اللّه شاگرد خان مى‏گويد: سركار خان، موى بلند مى‏داشتى و به حنا خضاب مى‏فرمودى.

جناب خان به حاج شيخ عيسى فرموده بود: زمينى دارم به قشقايى و از مال الاجاره آن چهل تومان است به يك سال، زندگى خويش را تأمين مى‏كنم.

ا
ستاد جلال الدين همايى كه به يك واسطه، شاگرد آن مرحوم بود درباره خان مى‏گفته:

جهانگيرخان در اثر شخصيت بارز علمى و تسلّم مقام قدس و تقوا و نزاهت اخلاقى و حسن تدبير حكيمانه كه همه در وجود او مجتمع بود، تحصيل فلسفه را كه مابين علما و طلاب قديم سخت موهون و با كفر و الحاد مقرون بود از آن بدنامى‏ به كلّى نجات داد و آن را در سرپوش درس فقه و اخلاق، چندان رايج و مطلوب ساخت كه نه فقط دانستن و خواندن آن موجب ضلالت و تهمت نبود، بلكه مايه افتخار و مباهات مى‏شد.

وى معمولًا يكى دو ساعت از آفتاب برآمده در مسجد جارچى سه درس پشت سر هم مى‏گفت كه درس اولش شرح لمعه و بعد از آن شرح منظومه و سپس درس اخلاق بود و بدين ترتيب فلسفه را در حشو فقه و اخلاق به خورد طلاب مى‏داد.

جابرى گويد:

اگر شارب مسكرى يا فاعل منكرى را شبانه گرفته به مدرسه آورده براى اجراى حد، آن مرحوم مى‏فرمود: حبسش كنند تا به هوش آيد. بعد خود آن جناب نيمه شب رفته او را رها و از مدرسه بيرونش برده و با اندرز حكيمانه به راه راستش مى‏آورد.

وحيد گويد: من از جهانگيرخان با اين كه چندين سال در محضر درسش حاضر بودم، هيچگاه دعوى شعر و شاعرى نشنيدم و پس از رحلت وى از شاعرى و شعر وى به وسيله شيخ محمد حكيم كه به وى محرم‏ترين اشخاص بود آگاه شدم كه اين اشعار از اوست:

از آقا محمد جعفر دهاقانى خادم مدرسه صدر در مسئله فوت خان منقول است كه:

بيمارى ايشان در كبد بود، ميرزا مسيح خان دكترش بود، وقتى خان بيماريش شديد شد، من رفتم دنبال دكتر ميرزا مسيح خان، گفت: شما چه نسبتى با خان داريد؟ گفتم: خادمش هستم، دكتر گفت: من نمى‏آيم، خان آدم كوچكى نيست، من براى عيادت مى‏آيم.
آمدم جريان را براى خان گفتم، خان فهميد گفت: برو بگو براى عيادتم بيايد، آن گاه طبيب به خدمتش آمد، خان تبسم كرد و به او گفت: هر چه تو مى‏دانى من هم مى‏دانم من چاق شدنى نيستم.

ميرزا مسيح خان رفت، دكتر شافتر خارجى را آورد، دكتر شافتر نسخه نوشت، دواهاى نسخه را از مريضخانه انگليسى‏ها تهيه كرديم، ولى خان آن‏ها را نخورد!!

سه چهار ساعت از شب گذشته بود كه خان گفت رختخواب را رو به قبله كنيد، سپس يك ليوان آب خورد و پس از خوردن آن به ذكر حق مشغول شد و چند لحظه بعد از دام تن و دنيا خلاص شد.

تمام علما در آن شب حاضر شدند، جماعت انبوهى آمده بودند، تشييع مفصلى از او شد و آيت اللّه آقا نجفى بر او نماز گذارد و در تكيه ترك دفنش كردند رحمة اللّه عليه رحمة واسعة.

مؤلف كتاب «تاريخ حكما و عرفاى متأخر صدر المتألهين» نزديك به پنجاه و دو نفر از شاگردان خان را نام مى‏برد كه هر يك از اعاظم مراجع تقليد و حكما و عرفا و فلاسفه الهى بوده و هر كدام منشأ آثار و بركات عظيمى در پيشبرد فرهنگ الهى و نبوت انبيا و امامت امامان عليهم السلام بودند.

آرى، مبازره با نفس از وجود آدمى چهره‏اى پاك و موجودى نورانى و الهى مى‏سازد، تا جايى كه انسان جز خدا نبيند و جز سخن خدا نشنود و جز سخن خدا نگويد:

 

<P style="TEXT-ALIGN: justify; LINE-HEIGHT: 200%; MARGIN: 0cm 0cm 0pt; unicode-bidi: embed; DIRECTION: rtl" dir=rtl class=MsoNormal align=justify&g t;برهان الحق آقاى شيخ مرتضى طالقانى‏

اين مرد بزرگ از حكما و اولياى الهى بود، سال‏ها در نجف اشرف مدرسه آقا سيد كاظم يزدى اقامت داشت و براى عاشقان علم، حكمت الهى و فلسفه و معقول مى‏گفت، قسمتى از حالات آن بزرگ مرد الهى را از زبان شاگرد حكيمش آقاى محمد تقى جعفرى عنايت كنيد:

آن بزرگ به حالى كه براى من اسفار همى گفت، اگر از او مى‏خواستندى از گفت امثله- اولين كتاب حوزه- نيز ابا نمى‏فرمودى!!

ايّام چهارشنبه را قبول كس نكردى و خود با خود همى گذراندى و مرا فرمود: كه من روزگارى دراز به طالقان شبانى همى كردم، مگر روزى به بيابان آواى قرآن شنودم و حالى يافتم و گفتم: پروردگارا! تو نامه خويش با ما فرو فرستادى، من بايد تا آخر عمر آن را در نيابم؟

و در وقت در آبادى شدم و حشم و غنم مردمان با آنان سپردم و به اصفهان شدم تحصيل را و پنج سال ببودم و آن گاه به نجف شدم و چندى به درس آخوند صاحب كفايه مى‏نشستم و همى ديدم كه فايدتى از آن درس مرا متصور نيست و نيز شنيدم از حكيم متأله آقاى جعفرى كه من بگاه تحصيل به حضرت آقا بزرگ، روزى دو مانده بود محرم سنه ارتحال وى، جرى عادت را به خدمت او شدم و شنيدم كه مى‏گويد:

«بلند شويد برويد آقا، براى چه آمده‏ايد آقا» و چون گفتم براى درس آمده‏ام گفت: درس تمام شد، آقا پنداشتم كه آن بزرگوار از سر اين خيال كه محرم درآمده است اين سخن مى‏گويد و گفتم: هنوز حوزه‏ها تعطيل نكرده‏اند كه فرمود: مى‏دانم آقا من مسافرم من مسافرم، خر طال
قان رفته پالانش باقى مانده، روح رفته جسدش مانده «لا اله الّا الله» و اشك از ديده بباريد به شدت و دريافتم كه اخبار از ارتحال مى‏فرمايد به حالى كه مزاج او را ادنى انحرافى از صحبت نبود.

پس گفتم: با من سخنى فرماييد. گفت: آفرين آقا جان! حالا متوجه شديد حالا متوجه شديد و اين بيت بر خواند:

و تهليل برگرداند و نورانيتى سخت بر چهره او پديدار آمد و برخاستم و دو روز بر نيامد كه خبر ارتحال آن بزرگ بياوردند وبا اسف‏ها به مدرسه آقا سيد كاظم شديم كه مقام او بود و شنيدم كه سحرگاه عادت قديم خويش را بربام برآمد و مناجاتى گفته و چون باز آمده است و دوگانه به درگاه يگانه گذاشته به حجره شده است و ديگر بر نيامده و از آن روى كه پيوسته قبل از آفتاب باز از حجره برمى‏آمده است و به صحن مدرسه راهى مى‏رفته و امروز را بر نيامده است مضطرب گشته‏اند و در حجره شده و ديده‏اند كه به حال مراقبه تكيه فرموده است و جان با جان آفرين باز داده و عالم از او يتيم مانده است و من به مشاركت مرحوم مبرور آقا سيد محمد طالقانى رحمه اللّه متكفل غسل شدم و عطرى شديد به مغسل مى‏شنودم و آن پيكر پاك و نور تابناك به وادى السلام نهاديم.

راستى، آنان كه از طريق مبارزه با هوا به مقامات عالى الهى رسيدند چه حالى داشتند و چه خبرها نزد آنان بود.

 ادامه دارد…

پایگاه عرفان erfan.ir