نوع نگاه امام علی(ع) به مسئله تجربه/1

کورش بابلی *

چکیده
دیدگاه های امام علی (ع) در خصوص حوادث گذشته تفسیر روشن مفاهیم وتعابیر قرآنی چون: عبرت، قصص، نباء سیر و سنت است که تعبیر عبرت که قالب پرداخت های تاریخی قرآن می باشد، در کتاب نهج البلاغه، و آثار مسلمانان مورد توجه قرار گرفت و تاریخ به عنوان تجارب الامم عرضه شد .

درسخنان امام علی (ع) فلسفه حوادث گذشته هدفمند و کسب تجربه از آن موجب موفقیت و پیروزی است؛ زیرا این حوادث منبع معرفت و تجربه های گذشتگان برای عبرت آیندگان بیان می کند که با مطالعه دقیق آن می توان عوامل ظهور وسقوط را شناخت و این آشنایی پاس داش
ت آینده برای حرکت در مسیر درست زندگی است.
در سیره حکومتی امام علی (ع) داشتن تجربه، شرط مهم در واگذاری مسئولیت ها و مشورت ها بوده است. ثبت و انتقال درست این تجربه ها به منظور استفاده دیگران در سیره حکومتی علی (ع) دیده می شود.
این مقاله با رویکرد تحلیلی و نظری با هدف تبیین دیدگاه علی (ع) در باره اهمیت تجربه و آثار و نتایج آن تدوین شده است.

مقدمه
کلمه تجربه در لغت به معنای آزمایش و امتحان است. در قاموس عربی « المجرب» به معنای آزمایش شده، ورزیده، تعلیم دیده، خبره و امتحان شده آمده است و تجربه دار به کسی گفته می شود که راه حل های مشکلاتی که در زمان و مکان خاص برای او ایجاد شده است می داند و الان نیز به استناد آن تصمیم صحیح برای تدبیر امور می گیرد.
یکی از مهم ترین بخش های قرآن توجه به سرگذشت اقوام و انبیای گذشته و مضامین دعوت آن ها، اعمال اقوام و انقراض آن هاست . این بخش ها که در قرآن و نهج البلاغه متعدد است، با هدف عبرت گیری وکسب تجربه بیان شده است.
هدف مهمی که در این مقاله بررسی می شود، آشکار کردن اهمیت تجربه در رفتارها و سیره ی حکومتی امام علی (ع) است.
هر چند موضوع تاریخ از دیدگاه امام علی (ع) از قدیم مورد توجه بوده، اما کتاب یا مقاله ای مستقل در زمینه تجربه در تاریخ نیافتم و این مقاله اولین کوشش در این موضوع می باشد. به هر حال بحث و نظر در این خصوص بسیار گسترده است و هدف این نوشتار جز بررسی مختصر موضوع نمی باشد. مهم ترین منابعی که در این تحقیق مورد استفاده بوده است، می توان به کتاب ارزشمند نهج البلاغه، ترجمه های مختلف آن، شرح وتفسیر نهج البلاغه تالیف علامه محمد تقی جعفری و شرح و تفسیر غررالحکم اشاره کرد.

امام علی (ع) و نوع
نگاه به تجربه
1 – بهره گیری از تجربه در تصمیم گیری 1
بهره گیری از تجربه های گوناگون خود، منبعی برای درک و فهم بهتر مسائل است و آنان که ازتجربه های خود ودیگران به درستی استفاده می کنند. در تصمیم گیری ها کمتر دچار اشتباه می شوند و از توفیق بیشتری در اداره امور برخوردارند. امام علی (ع)می فرماید:
«نگهداری[وبهره گیری درست]از تجربه سبب موفقیت است» 2

این موفقیت بدان سبب است که تجربه خود دانش تازه ای در باره امور فراهم می آورد و تصمیم گیری را با پشتوانه آن استوار تر می سازد در خطبه «وسیله» از حضرت امام علی (ع) آمده است:

«در تجربه دانشی تازه نهفته است»3

علاوه بر این، تجربه موجب افزایش و کارایی خرد می گردد، در نتیجه تصمیم ها به درستی و با دقت بیشتر می انجامد. از امام علی (ع) نقل شده است که می فرماید:

«خرد استعدادی است ک
ه با علم وتجربه افزایش می یابد. »4

و نیز از امام حسین(ع) روایت شده است:

«تجربه های طولانی سبب افزایش خرد است»5

همچنین با بهره گیری از تجربه هاست که در برابر انبوهی از معضلات و راه های گوناگون و مبهم، می توان به تصمیم صحیح دست یافت، زیرا اگر تجربه نبود راه های نا پیدا بر جستجو گران پنهان می ماند. از امیر مومنان (ع) نقل شده است که فرمود:
«اگر تجربه ها نبود راه ها
پنهان می ماند. »6
و روشن است که گام زدن در راه های ناشناخته و پنهان چه خطر هایی ممکن است در پی داشته باشد و تصمیم گیری بدون تعقل و تفکر موجب چه پشیمانی هایی گردد. آنان که برای تصمیم گیری تجربه ها را بکار می برند از این خطرها در امان می مانند.
حضرت علی (ع) در این باره می فرماید:

«هر که با تجربه ها[تصمیم خود را] استوار سازد از تباهی بر کنار می ماند. »7

2– تجربه، مانع فریب وشکست

به میزانی که تجربه های انسان زیاد می شود به گنجینه ای با ارزش برای تصمیم گیری صحیح دست پیدا می کند که عامل مهمی در کاهش اشتباه ها وفریب ها می شود.

«هر کسی تجربه اش بسیار باشد کمتر فریب می خورد. »8

این حقیقت در حدیث مشهور نبوی به زیبایی تمام وارد شده است. که فرمود:& lt;o:p>

«مومن از یک سوراخ دو بار گزیده نمی شود. » 9

بنابر این وقتی کاری تجربه شد، ودرستی و زیان آن روشن گردید، دیگر نباید آن تجربه تکرار شود که نتیجه آن جز زیان نیست. کسانی که در تصمیم گیری ها خود، از پشتوانه تجربه ها بهره نمی گیرند، پیوسته در معرض اشتباه و زیانند.

«کسانی که خود را بی نیاز از استفاده درست از تجربه ها در تصمیم گیری می دانند در مسیر سقوط پیش می روند. زیرا:

هر کسی خود را از تجربه بی نیاز بداند از دیدن عاقبت امور کور گردد. »10

حال آن که با بهره گیری درست ازتجربه ها می توان بهترین راه کارها را یافت و به اقدام مناسب دست زد که حضرت علی (ع) می فرماید:

«هر که تجربه ها را نگه دارد [وبه موقع به کار ببندد]اعمال وبرنامه هایش درست می شود»11

اهمیت این موضوع در میدان نبرد دو چندان است، که نداشتن تجربه موجب شکست خود و دیگران و مقاومت نکردن در مقابل تاکتیک های دشمن می شود. زیرا هر یک از طرف های در گیر کلیه امکانات نظامی تبلیغی و… را به منظور غافل گیر کردن نیروهای طرف مقابل وایجاد تزلزل در روحیه آنان به کار می گیرد. پیامبر اسلام(ص) فرمود:

«جنگ خدعه و فریب است»12

حضرت علی (ع) نیز در این خصوص می فرماید:

«هر که کارها را نیازماید و به محک تجربه نگذارد، دچار فریب می شود. »13

بدین ترتیب اگر نیروی رزمی تجربه کافی نداشته و با مشکلات میدان رزم و تاکتیک های آن آشنا نباشد، نمی تواند در برابر انواع ترفند های رزمی و طرح های فریبنده دشمن مقاومت کرده و موفق شود.
علاوه بر این که تجربه در عدم فریب نیرو ها نقش اساسی دارد، در غافل گیرکردن دشمن نیز موثر است چون با کار کشتگی و تجربه می توان دشمن را فریب داد و غافلگیر کرد. 14

3– تاریخ محصول تجربیات گذشتگان
غرض از تاریخ آگاهی بر احوال گذشتگان است و فای
ده آن عبرت گرفتن از این احوال و گرفتن تجربه از راه وقوف بر دگرگونی های روزگار است تا از مضرات ان احتراز و از منافع آن ها استفاده شود. این علم چنان که گفته اند «عمر دوباره» است. 15
هر کسی در زندگی خود احتیاج به تجربه دارد، اما عمر یک شخص برای کسب همه ی تجربه ها کافی نیست. تنها از راه تاریخ می توان از تجربه های گذشتگان بهره گرفت؛ زیرا تاریخ در بر دارند تجربه های افراد و جامعه هایی است که در گذشته زندگی کرده و تجربه های تلخ و شیرینی کسب نموده اند که اکنون می توان از آن ها سود جست، چنین کسی آن را می ماند که به درازای تاریخ عمر کرده باشد.
تاریخ در نهج البلاغه، صحنه کشاکش و آزمایش انسان هاست و پیروز و سر بلند کسی است که موفق به طی این مسیر بر مبنای معیارهای الهی شود. شکل گیری تاریخ به دست انسان ها و بر اساس سنت خداوندی صورت می گیرد.
در فهم تاریخ نگری نهج البلاغه دو مفهوم «دنیا و آخرت»کلیدی و حساس است. آنچه که در توصیف دنیا آمده، مانند «برای آزمایش و عبرت» و «عرصه ی نبرد حق و باطل» همان نگاهی است که تاریخ را از این دیدگاه معنا می کند.
آدمی باید بداند که دنیا وسیله است نه هدف، چون اگر آن را هدف خود بداند از درک و دریافت قدر و منزلت خود باز می ماند. تمام زشت کاری های آدمی در طول تاریخ به دلیل آن بوده که وی دنیا را «منزلگاه آخر» پنداشته و شیطان نیز با وسوسه هایش، آنرا آراسته تر جلوه داده است.
نگرش به تاریخ در نهج البلاغه، نگرشی است که از خدا آغاز شده و به خدا ختم می شود؛ همه چیز فانی است الا او، و او اصل است و غیر او، همه فرع، مقام انسان ارجمند است به شرط آن که آن را بشناسد. حجت براو تمام و ادله ی بسیار بر او عرضه شده، اما در نهایت، باز هم خود اوست که باید راه خویش را بر گزیند، او راه های بسیاری را آزموده و می آزماید و تاریخ به معنای مجموعه گزینش ها و آزمایش های اوست که هویت و چگونه بودنش را هم می نماید و هم می سازد 16 و امام علی (ع)تجربه نیندوختن از تاریخ را نشانه سقوط می داند و می فرماید:
«چهار چیز نشانه سقوط و سیر نزولی جامعه است: سوءتدبیر(در طرح وبرنامه ریزی)، ریخت وپاش (در هزینه)، تجربه نیاندوختن از تاریخ و زیاد پوزش خواستن. » 17

4– نقش تجربه در احیاء گری
نهج البلاغه افزون بر اینکه ما را به مطالعه و تحقیق در تاریخ سفارش می کند؛ خود در نقل حوادث و وقایع مهم و حساس تاریخی پیشگام است و بیش از هر کتاب دیگر از تاریخ سخن به میان آورده است. در نخستین خطبه ی آن مقاطع مهمی از تاریخ عنوان شده است. همانند تاریخ پیدایش جهان و مراحل طبیعی آن، آفرینش انسان نخستین (حضرت آدم (ع) )خلقت فرشتگان و بعثت انبیا علیهم السلام که هرکدام تجربه ای در مواجهه با زمان شان داشته اند و برای ما به یادگار گذاشتند. مقاومت حضرت ابراهیم خلیل(ع)، تجربه سیاسی پیامبر(ص) در مبارزه با شرک و… همه این ها نشانگر اهمیت تجربه در نهج البلاغه است.
علی (ع) خطاب به فرزندش این مسئله را چنین بیان می فرماید:
«قلبت را با موعظه واندرز زنده کن… و
با نشان دادن فجایع ومصائب دنیا آن را بصیر گردان واز حملات روزگار و زشتی های گردش شب و روز بر حذرش دار… اخبار گذشتگان را بر او عرضه کن و آنچه را که به پیشینیان رسیده است یاد آوریش کن. در دیار وآثار مخروبه آن ها گردش نما و درست بنگر که آنها چه کرده اند»18
تاریخ در نهج البلاغه مانند شخص دلسوز و آگاهی معرفی شده است که در مراحل مختلف زندگی به انسان هوشمند چنین رهنمود می دهد:
«تفکر آیینه زندگی و عبرت گرفتن (از تحولات تاریخی)بیم دهنده ای خیر خواه است. » 19

5– ولایت امام علی(ع) و ائمه، محک تجربه
پیامبر (ص) اعتقاد دارند که ولایت امام علی
(ع) و ائمه برای تجربه بشریت است. غفاری مازندرانی در ترجمه کتاب الاحتجاج از پیامبر(ص) در روز غدیر نقل می کند:
«ضرت مهیمن (خدای مسلط بر امور) ممتحن (امتحان کننده) است تا شما را با اعلام وتبلیغ ولایت علی (ع) و ائمه البریه (خوبان) تجربه نماید»20
از دیدگاه «کتاب تاریخ سیاسی غیبت»، فلسفه غیبت صغری برای کسب تجربه در دوران غیبت کبری است؛ می نویسد:
«غیبت صغری مقدمه و زمینه ساز غیبت کبری به شمار می رود، توقیع های حضرت توسط نواب به دست مردم می رسید و بدین ترتیب شیعیان، با پیشوایان مرتبط می شدند وخود را برای غیبت کبری و رویارویی با شرایط دشوارتر آماده می کردند. در پرتو این تجربه و تمرین بود که تحمل غیبت کبری برای شیعیان از بعد اعتقادی چندان مشکل نبود، در حالی که پذیرش آن برای دیگران دشوار بود»21

ادامه دارد…

پی نوشت ها:
1- ر. ک. سیره پیامبر(ص)، دلشادتهرانی، ج3، ص401.
2- نهج البلاغه، حکمت211.
3- الکافی، ج8، ص22.
4- غررالحکم، ج1، ص85.
5- بحارالانوار، ج78، ص128.
6- همان، ج71، ص342.
7- – غررالحکم، ج2، ص169.
8- همان.
9- احمد ابن حنبل، مسند، ج2، ص815.
10- غررالحکم، ج2، ص206.
11- همان، ج2، ص299.
12– الکامل، ج، 2، ص182.
13– الارشاد، ج، 1، ص296.
14- جمعی از نویسندگان، عوامل شکست وپیروزی، ص244.
15- کشف الظنون، ج1، ص212.
16- رضاردکانی، دانشنامه امام علی(ع)، ج2، ص69.
17– نهج البلاغه، نامه 31.
18– شرح غررالحکم، ج2، ص61.
19– نهج البلاغه، نامه 31.
20– طبرسی، الاحتجاج، ترجمه غفاری مازندرانی، ج1، ص238.
21– جاسم حسین، تاریخ سیاسی غیبت، ص256.