زهرا شفیعى
ابوالقاسم على بن حسین موسوى (۳۵۵ – ۴۳۶ ق) ملقّب به «مرتضى»، « شریف» و «علم الهدى» از چهره‌هاى علمى و ادبى تشّیع است که در بغداد پس از درگذشت شیخ مفید در سال ۴۱۳ ق، تا گاهِ وفاتش، ریاست سادات علوى و پیشوایى شیعیان را بر عهده داشت. وى کتابهاى بسیارى دارد؛ از جمله آن کتابها یکى غرر الفوائد و درر القلائد است که آن را بیشتر به نام امالى مى شناسند. شریف مرتضى احادیثى را که دانشمندان در تأویل آنها با یکدیگر همسخن نیستند، برگزیده و با همان روشى که به
تأویل آیات پرداخته، در تفسیر و تأویل آنها کوشیده و عقیده همفکران عدلى مذهب خویش را روشن ساخته است.
بخشى از مجلس نخستین امالى به تأویل یک حدیث, اختصاص دارد که ترجمه آن را براى خوانندگان گرامى مى‌آوریم:
از پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم روایت کرده‌اند که فرمود: «مَن تَعَلَّمَ القُرآنَ ثُمَّ نَسِیَه لَقِیَ اللهُ – تَعَالَى – وَ هُوَ اَجذَم؛ یعنى: هر کس قرآن را فرا گیرد و سپس آن را فراموش کند، بریده دست خداوند بلند مرتبه را دیدار خواهد کرد».(۱)
ابوعبیده مسلم بن سلاّم، در کتاب غریب الحدیث خود در مقام تفسیر این عبارت گفته: «اجذم» به معناى بریده دست است. وى سخن متلمّس را گواه عقیده خویش گرفته است:
و ما کنت إلاّ مثل قاطع کفّه بکفٍ له اخرى فاصبح اجذما
یعنى: «من تنها و تنها بسان کسى بودم که دست خویش را با دست دیگرش بریده و در نتیجه اجذم (بریده دست)شده است».
عبدالله بن مسلم بن قتیبه، ابو عبید را در تفسیرش از این حدیث خطاکار دانسته و گفته: اجذم هر چند به معناى بریده دست است، ولى این معنا با اینجا نمى سازد؛ زیرا یقیناً کیفرهاى خداوند متناسب با گناهان و به اندازه آنهاست و دست، در فراموشى قرآن، دخالتى ندارد.
بنابراین چگونه آن را در این کار، کیفر دهند! وى سخن خداوند بلند مر
تبه را که مى فرماید: «اَلَّذِینَ یَأکُلُونَ الرِّبَا لاَ یَقُومُونَ إِلاَّ کَمَا یَقُوم الَّذِى یَتَخَبَّطُهُ الشَّیطَان مِنَ المَسَّ بقره/۲۷۵ »، گواه گرفته و گمان برده تأویل آیه این است که ربا را چون بخورند، در شکمشان سنگینى شود و در اندرون آنان افزون گردد و در نتیجه برخاستن آنان به سان کسانى باشد که به افسون شیطان، دیوانه شده و به هنگام برخاستن، افتان و خیزان‌اند و تعادل ندارند. او همچنین روایتى از پیامبر صلى الله علیه و آله را گواه آورده که فرمود: «رَأیْتُ لَیْلَهً أُسْرِیَ بِى قَوماً تُقْرَضُ شِفَاهُهُمْ، وَ کُلَّمَا قُرِضَتْ وَفَت. [فَقُلْتُ: یَا جَبْرَئیِل مَنْ هَولاء؟] فَقَالَ لى جَبْرَئیِلُ: هَؤُلاءِ خُطَبَاءُ اُمَّتِک، تُقْرَضُ شِفَاهُهُم لأنَّهُم یَقُولُونَ مَا لاَ یَفْعَلُونَ ؛یعنى:در شبى که مرا سیر مى‌دادند( شب اسراء ) گروهى دیدم که لبانشان را مى‌بریدند و هر چه مى‌بریدند باز به جایش لب مى‌رویید. [پس گفتم: اى جبرئیل، اینان کیستند؟]جبرئیل به من گفت که اینان خطیبان امّت تواند. چون سخنانى مى‌گویند که خود بدان عمل نمى‌کنند، لبانشان را مى‌برند». ابن قتیبه [سرانجام] گوید: واژه «اجذم»در روایت تنها و تنها به معناى « مجذوم» (جذامى)است و چون جذام (خوره)اندامهاى انسان را بریده و جدا مى‌سازد، رواست که جذامى را «اجذم» بنامند و «جذم» به همان معناى بریدن است.
شریف مرتضی- که خداوند از او خشنود باد- گوید: هر دو تن بر خطا رفته و از راه درست، بسیار دور افتاده اند؛ هر چند که لغزش ابن قتیبه بیشتر و زشت تر است؛ زیرا وى براى اشتباه خود، دلیل آورده و دلیل آوردنش، او را به لغزشهاى بسیار گرفتار ساخته است. ما اینک معناى حدیث را روشن مى سازیم:
اما معناى حدیث، براى کسى که با شیوه‌هاى سخن گفتن تازیان [عربها]،کمترین آشنایى داشته باشد، آشکار است که تنها هدف پیامبر که فرموده «چنین کسى بریده دست محشور مى گردد»، این است که خواسته در وصف آن کس، مبالغه کند و بگوید: کمال وى از کَفَش مى‌رود و زیور و جمالى را که بر اثر قرآن به دست آورده، از دست مى‌دهد و فراموش کننده قرآن را به «اجذم» (بریده دست)مانند ساختن، تشبیهى نیکو و شگفت آور است؛ زیرا دست از اندامهاى ارجمندى است که بسیارى از کارها انجام نمى‌پذیرد و به بسیارى از سودها دست نمى‌یابند، مگر به وسیله آن. بنابراین کسى که از دست بى بهره گردد، کمالى را که پیش از این داشته از دست مى‌دهد و سودها و برخورداریهایى که دست خود را ابزار رسیدن به آنها قرار مى‌داد، از کَفَش مى‌رود.
حالت کسى که قرآن را پس از به خاطر سپردن، فراموش کرده و از دست داده این چنین است؛ زیرا او از تن پوش زیبایى که بر تن داشته و پاداشى که سزاوار آن بوده، بى بهره مى‌گردد. (۲)
پى نوشتها:
1. مسند احمد بن حنبل،ج ۵، ص۲۸۴و ۲۸۵ و سنن ابو داود،ج۱، ص ۳۳۹.
2. به نقل از: بینات،سال چهارم، شماره ۱۳
دانشنامه حوزه، تفسیر و علوم قرآنى، قرآن، کلیاتى درباره قرآن، نامه جامعه، مهر ۱۳۸۳، شماره ۱
http://quran.al-shia.org
صفحه اصلی – موسسه قرآن و نهج البلاغه
کانال جامع دو نور در ایتا:
https://eitaa.com/twonoor
کانال جامع دو نور در تلگرام:
https://t.me/twonoor
