زهرا شفيعى
ابوالقاسم على بن حسين موسوى (355 – 436 ق) ملقّب به «مرتضى»، « شريف» و «علم الهدى» از چهره‌هاى علمى و ادبى تشّيع است که در بغداد پس از درگذشت شيخ مفيد در سال 413 ق، تا گاهِ وفاتش، رياست سادات علوى و پيشوايى شيعيان را بر عهده داشت. وى کتابهاى بسيارى دارد؛ از جملة آن کتابها يکى غرر الفوائد و درر القلائد است که آن را بيشتر به نام امالى مى شناسند. شريف مرتضى احاديثى را که دانشمندان در تأويل آنها با يکديگر همسخن نيستند، برگزيده و با همان روشى که به
تأويل آيات پرداخته، در تفسير و تأويل آنها کوشيده و عقيدة همفکران عدلى مذهب خويش را روشن ساخته است.
بخشى از مجلس نخستين امالى به تأويل يک حديث, اختصاص دارد که ترجمه آن را براى خوانندگان گرامى مى‌آوريم:
از پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم روايت کرده‌اند که فرمود: «مَن تَعَلَّمَ القُرآنَ ثُمَّ نَسِيَه لَقِيَ اللهُ – تَعَالَى – وَ هُوَ اَجذَم؛ يعنى: هر کس قرآن را فرا گيرد و سپس آن را فراموش کند، بريده دست خداوند بلند مرتبه را ديدار خواهد کرد».(1)
ابوعبيده مسلم بن سلاّم، در کتاب غريب الحديث خود در مقام تفسير اين عبارت گفته: «اجذم» به معناى بريده دست است. وى سخن متلمّس را گواه عقيدة خويش گرفته است:
و ما کنت إلاّ مثل قاطع کفّه بکفٍ له اخرى فاصبح اجذما
يعنى: «من تنها و تنها بسان کسى بودم که دست خويش را با دست ديگرش بريده و در نتيجه اجذم (بريده دست)شده است».
عبدالله بن مسلم بن قتيبه، ابو عبيد را در تفسيرش از اين حديث خطاکار دانسته و گفته: اجذم هر چند به معناى بريده دست است، ولى اين معنا با اينجا نمى سازد؛ زيرا يقيناً کيفرهاى خداوند متناسب با گناهان و به اندازة آنهاست و دست، در فراموشى قرآن، دخالتى ندارد.
بنابراين چگونه آن را در اين کار، کيفر دهند! وى سخن خداوند بلند مر
تبه را که مى فرمايد: «اَلَّذِينَ يَأکُلُونَ الرِّبَا لاَ يَقُومُونَ إِلاَّ کَمَا يَقُوم الَّذِى يَتَخَبَّطُهُ الشَّيطَان مِنَ المَسَّ بقره/275 »، گواه گرفته و گمان برده تأويل آيه اين است که ربا را چون بخورند، در شکمشان سنگينى شود و در اندرون آنان افزون گردد و در نتيجه برخاستن آنان به سان کسانى باشد که به افسون شيطان، ديوانه شده و به هنگام برخاستن، افتان و خيزان‌اند و تعادل ندارند. او همچنين روايتى از پيامبر صلى الله عليه و آله را گواه آورده که فرمود: «رَأيْتُ لَيْلَةً أُسْرِيَ بِى قَوماً تُقْرَضُ شِفَاهُهُمْ، وَ کُلَّمَا قُرِضَتْ وَفَت. [فَقُلْتُ: يَا جَبْرَئيِل مَنْ هَولاء؟] فَقَالَ لى جَبْرَئيِلُ: هَؤُلاءِ خُطَبَاءُ اُمَّتِک، تُقْرَضُ شِفَاهُهُم لأنَّهُم يَقُولُونَ مَا لاَ يَفْعَلُونَ ؛يعنى:در شبى که مرا سير مى‌دادند( شب اسراء ) گروهى ديدم که لبانشان را مى‌بريدند و هر چه مى‌بريدند باز به جايش لب مى‌روييد. [پس گفتم: اى جبرئيل، اينان کيستند؟]جبرئيل به من گفت که اينان خطيبان امّت تواند. چون سخنانى مى‌گويند که خود بدان عمل نمى‌کنند، لبانشان را مى‌برند». ابن قتيبه [سرانجام] گويد: واژة «اجذم»در روايت تنها و تنها به معناى « مجذوم» (جذامى)است و چون جذام (خوره)اندامهاى انسان را بريده و جدا مى‌سازد، رواست که جذامى را «اجذم» بنامند و «جذم» به همان معناى بريدن است.
شريف مرتضي- که خداوند از او خشنود باد- گويد: هر دو تن بر خطا رفته و از راه درست، بسيار دور افتاده اند؛ هر چند که لغزش ابن قتيبه بيشتر و زشت تر است؛ زيرا وى براى اشتباه خود، دليل آورده و دليل آوردنش، او را به لغزشهاى بسيار گرفتار ساخته است. ما اينک معناى حديث را روشن مى سازيم:
اما معناى حديث، براى کسى که با شيوه‌هاى سخن گفتن تازيان [عربها]،کمترين آشنايى داشته باشد، آشکار است که تنها هدف پيامبر که فرموده «چنين کسى بريده دست محشور مى گردد»، اين است که خواسته در وصف آن کس، مبالغه کند و بگويد: کمال وى از کَفَش مى‌رود و زيور و جمالى را که بر اثر قرآن به دست آورده، از دست مى‌دهد و فراموش کننده قرآن را به «اجذم» (بريده دست)مانند ساختن، تشبيهى نيکو و شگفت آور است؛ زيرا دست از اندامهاى ارجمندى است که بسيارى از کارها انجام نمى‌پذيرد و به بسيارى از سودها دست نمى‌يابند، مگر به وسيلة آن. بنابراين کسى که از دست بى بهره گردد، کمالى را که پيش از اين داشته از دست مى‌دهد و سودها و برخورداريهايى که دست خود را ابزار رسيدن به آنها قرار مى‌داد، از کَفَش مى‌رود.
حالت کسى که قرآن را پس از به خاطر سپردن، فراموش کرده و از دست داده اين چنين است؛ زيرا او از تن پوش زيبايى که بر تن داشته و پاداشى که سزاوار آن بوده، بى بهره مى‌گردد. (2)
پى نوشتها:
1. مسند احمد بن حنبل،ج 5، ص284و 285 و سنن ابو داود،ج1، ص 339.
2. به نقل از: بينات،سال چهارم، شماره 13
دانشنامه حوزه، تفسير و علوم قرآنى، قرآن، کلياتى درباره قرآن، نامه جامعه، مهر 1383، شماره 1
http://quran.al-shia.org
صفحه اصلی – موسسه قرآن و نهج البلاغه
کانال جامع دو نور در ایتا:
https://eitaa.com/twonoor
کانال جامع دو نور در تلگرام:
https://t.me/twonoor
