ورود

ثبت نام

موسسه قرآن و نهج البلاغه
home-icone
Institute of Quran & Nahjul Balaghah

گنبد، مناره، محراب

فهرست مطالب

گنبد، مناره، محراب


گنبد؛
جلوه‌ای خاص از معماری اسلامی


اگر چه گنبد پیش از اسلام و در دوران تمدنهای مختلف با ویژگی خاص آن تمدن به چشم می خورد، اما پس از اسلام گنبد به عنوان بارزترین ویژگی مساجد با بهره‌گیری از تزئینات خاص اسلامی و رنگهای معنوی شناخته می‌شود .


پیش از اسلام گنبدها کوچک و از یک یا چند تکه ساخته می
شدند، اما پس از اسلام استفاده از گنبدها با تزئینات خاص اهمیت به سزایی یافت. گفته می شود اولین گنبد در مناطق اسلامی در شمال عراق و شرق سوریه در هزاره چهارم پیش ازمیلاد مسیح ساخته شد یعنی پیش از تمدن سومریان از آنها در کاخها و یا قبرستانها استفاه می کردند. سپس با توسعه مواد س


اوایل گنبد به شکل منحنی ساخته می شد که با معماری یونان قدیم و سپس رومیان پیشرفتهای بسیاری در آن ایجاد شد که استفاده از تکه های سنگ و مس منجر به ساخت بنای محکم شد که با مواد جدید به توسعه آن اقدام کردند.


البته امروزه گنبدهای چوبی در کلیساها باقی مانده است. اما در دوران اسلامی ساخت گنبد با ویژگیهای اسلامی آغاز و ابتدا با سنگهای مدور در عراق ساخته شد، چون به راحتی می توانستند شکل دایره را با سنگهای دایره ای بسازند. اما شکلهای دیگری چون مربع و هشت ضلعی نیز به وجود آمد و سپس استفاده از آجرهای ابتدائی را در آن آغاز کردند. این در حالی است که در عراق برخی از خانه ها نیز دارای گنبد بودند .


با ورود اسلام گنبد از ویژگیهای مساجد محسوب شد که برای نشان دادن
جلوه های معماری اسلامی از آن بهره می گرفتند، به گونه ای که امروز با گذشت 14 قرن از اسلام، گنبد همچنان از ویژگیهای خاص مساجد به شمار می رود.


با توجه به اینکه گنبد از ویژگی اصلی مساجد است و در واقع مساجد را می توان با آن شناخت، مسلمانان در ساخت و تزئین آن تلاش فراوانی کردند و با بهره گیری از جنبه های مختلف معماری اسلامی برای توسعه و گسترش آن فعالیت کردند.


بنابراین می توان گفت گنبد که بر روی ساختمان مسجد با استحکام فراوان ساخته می شود، به صورت مدور و دایره ای است. در ساخت آن علاوه بر اینکه از انواع کاشیها و تزئینات استفاده می شود، بهره گیری از رنگهایی که در روح و روان انسان تأثیر گذار است و برمعنویت انسان تأکید می کند، از اهمیت به سزایی برخوردار است.


استفاده از رنگهایی چون آبی، سفید، سبز، قهوه ای، قرمز و رنگهای دیگر به همراه تزئینات خاص هندسی و گیاهی به آن زیبایی خاصی می دهد. اما آنچه که مشاهده می شود این است که گنبدها نه تنها از بیرون بلکه از داخل نیز با خطوط قرآنی و آیات الهی تزئین می شوند.


مناره؛
محلی برای خودنمایی معماری اسلامی

با توجه به اینکه مناره از بخشهای اولیه و اصلی ساخت مسجد به شمار نمی رود، اما مسلمانان طی دورانهای مختلف و طی سالها سعی کردند با ساخت مناره هنر معماری اسلامی را به نمایش گذاشته و با رنگهای مختلف، زیبایی و تزئینات شایسته ای به مساجد بیفزایند.


در تاریخ و روایات آمده که حضرت محمد (ص) از بلال خواست مردم را به نماز فراخواند، پس بلال از بالاترین سطح مجاور مسجد شروع به اذان گفتن کرد.


اولین مناره جهان اسلام به وسیله زیاد بن ابیه از عاملان معاویه در شهر بصره در سال 45 هجری ساخته شد. از این رو ساخت مناره را به معاویه نسبت می دهند، اما همچنان میان مورخان اختلاف نظر وجود دارد .
با توجه به اینکه ادیان دیگر اعم از مسیحیان و یهودیان برجها، کلیساها و معابدی داشتند که به سبک بیزانسیها تزئین می کردند، این مسئله عاملی شد تا مسلمانان نیز خواستار مناره شوند تا به واسطه آن هنر معماری اسلامی خود را به نمایش گذارند.


گفته می شود بر اساس این مسئله ولید بن عبدالملک خواست از این نوع برجها داشته باشد از این رو مسجد اموی دمشق را در سال 96 هجری ساخت و برای آن مناره هایی قرار داد. برای اولین بار در دمشق مناره به شکل برجی مربع شکل بنا شد و به آن “مئذنة” مشتق از اذان به عنوان مکانی که از آن اذان گفته می شود، ساخته شد.


در برخی از کشورهای اسلامی از مناره به عنوان جایی برای اشاعه نور و روشنایی استفاده می کردند. که بیشتر در شمال آفریقا بود چرا که مناره از کلمه آتش و نور گرفته شده است. حتی برخی از ساکنان مراکش نیز به جای کلمه مئذنه از عساس به معنای مراقبت و نگهداری استفاده می کردند و مانند برجهای دیده بانی در آن کار نگهبانی و حفاظت را انجام می دادند چرا که ارتفاع بالاتر از سطح زمین به بیننده اجازه می داد تا امکان دورتر را بدون مانع ببیند .


اما در عین حال، مناره های اسلامی که ساخته می شد از زیبایی خاصی برخوردار بودند . از قدیمی ترین مناره های باقی مانده از دوران اسلامی مناره عیسی در دانشگاه اموی دمشق است که برجی مربع شکل با نقشهای زیبا آراسته شد.


این مناره با سنگهای تراشیده شده تزیین شده است که با وجود حوادث روزگار و آتش سوزی دانشگاه بیشتر از یکبار همچنان باقی مانده است. ارتفاع این مناره 48 متر است، 5/37 آن به شکل برج مربع شکل است که سر آن به شکل مخروطی است. این مناره تنها مناره ای است که به مناره سامراء شباهت دارد، برای ساخت این مناره حدود سه سال از سال 234 تا 237 هجری زمان صرف شد که نظیر آن در کشورهای اسلامی وجود ندارد.


نقش مناره ها زمانی پررنگ می شد که نمایانگر هنر معماری اسلامی بود و مسلمانان از آن به عنوان ارائه هنر معماری خود بهره می بردند، از این رو سعی می کردند تا با رنگهای مختلف زیبا، با ادوات و وسایل مختلف آنها را تزیین کرده و به زیبایی مساجد بیفزایند.


بنابراین می توان گفت هر کشوری با توجه به رویکرد و نگاه خود به
معماری در صدد بود تا معماری اسلامی را به نمایش بگذارد از این رو کشورهای اسلامی با توجه به هنر اصیل اسلامی خود و با توجه به فرهنگ و تمدن دیرینه ای که داشتند از این هنر بهره می بردند و با ادوات و وسایل خاص به تزئین آن اقدام می کردند. به طوری که در برخی از کشورهای اسلامی در بالای برخی از مناره ها هلال ماه وجود دارد که جهت قبله را نشان می دهد و این مسئله به ویژه در شهرهای بزرگ در مسائل اجتماعی آنها تأثیر به سزایی دارد. به طوری که می توان گفت وجود مناره در مساجد منجر به جذب نمازگزار و گردشگر می شود


 


محراب مسجد؛
تصویرگر یگانگی خداوند

استفاده از تزئینات خاص و شیوه های مختلف معماری اسلامی در زیباسازی محراب مساجد نشانگر اهتمام به مباحث معنوی و عرفانی است، چرا که محراب به عنوان عنصر داخلی مسجد با بهره‌گیری از رنگهای خاص وحدت و یکانگی خداوند را به تصویر می کشد.


مسجد موجب پیدایش قالبهای بسیاری در معماری اسلامی شده است که در طول دهه‌ های اخیر، برای تمام دنیا می ‌تواند به عنوان عامل تمدن و فرهنگ غنی مسلمانان به شمار رود. ویژگی خاصی که در مساجد وجود دارد، از جمله کاربرد گنبد، مناره، محراب، قبه و بخشهای دیگر نشان از تنوع معماری اسلامی دارد، چرا که هر کدام با ویژگی خاص خود و برگرفته از سنتهای اسلامی ساخته شدند که تنها به مسجد تعلق داشته و افزایش آن نشان از رشد روز افزون مسمانان در جهان دارد.


محراب از ریشه حرب به معنای محل مبارزه با شیطان است. محراب جایی در مسجد است که امام و یا پیش نماز در هنگام اقامه نماز در آن می ایستند، محراب در گوشه قبله مسجد قرار دارد که باید به سمت قبله باشد.


محراب از نوآوری های نخستین معماری اسلامی است که منشاء آن هنوز مورد گفتگوست. اولین محراب در سال 24 هجری در زمان عثمان و دومین محراب در زمان عمر بن عاص در سال 53 هجری در مسجد النبی ساخته شدند. محراب مقعر در سال 90 هجری وارد معماری اسلامی شد و آن زمانی بود که خلیفه عمر بن عبدالعزیز معماران قبطی را به منظور بازسازی مسجد النبی به مدینه فرا خواند.


به طور کلی، محراب به عنوان نشانه ای برای تعیین جهت قبله شناخته شده و در بناهای مختلف مانند مساجد، مدارس و آرامگاه ها نیز دیده می شود. در واقع محراب یک فرورفتگی در نما است که به صورتهای مختلف از قبیل کادرسازی و متمایز کردن آن به وسیله رنگ و مصالح، از بخشهای دیگر ساختمان و بنا جدا می شود.


رسول اکرم از سال دوم هجری در مسجد قبا و مدینه، محراب خصوصی نداشت. طرح اصلی محراب که از قرن سوم هجری رایج شد، به واسطه تزئینات خاص تحول یافت. محراب در طول دوره های مختلف به شیوه های گوناگون تزیین شد، محرابهای گچبری شده با نقوش برجسته، استفاده از سفالهای لعابدار، استفاده از کاشی، آجرکاری و یا زمینه ای ساده از سنگ مرمر از شیوه های مختلف تزیین محراب به شمار می روند.


هر کدام از کشورهای اسلامی با توجه به سنت و شیوه خاص معماری محراب را تزئین می کردند که نشانگر توجه به مباحث خاص معنوی و یا قدمت معماری برجسته آنها بود. چرا که محراب به عنوان عنصر داخلی مسجد نشانگر توحید و یگانگی خداوند است که با نقش و نگارهای زیبا و با دقت آن را می آراستند.


هنر معماری ایرانی در دوران اسلامی، تداوم هنر و معماری دورهایران ساسانی است که بدست هنرمندان و معماران ایرانی با تغییراتی اندک در شکل و محتوی به حیات خویش ادامه داده است.


بسیاری از عناصر معماری دوره ساسانی چون گنبد، حیاط مرکزی با ایوان در دوره اسلامی نیز تداوم یافت. از جمله : منار مسجد «سامرا» از برج آتش شهر گور فیروزآباد اقتباس شده است.


در شهرسازی دوره خلفا نیز پلان و عناصر شهرهای دوره ساسانی الهام‌بخش بوده است. در شهر پلان مدور بغداد که زمان خلافت «منصور دوانیقی» دومین خلیفه، بنیاد گذاشته شد، تاثیرات اصول شهرسازی ساسانی به روشنی دیده می‌شود. گرچه از شهر افسانه‌ای بغداد آثار چندانی باقی نمانده است. شهر «رقه» که در ساحل راست فرات و 200 کیلومتری شرق «حلب» قرار گرفته، در قرن دوم هجری و زمان خلافت «هارون‌الرشید» (170 تا 193 هجری) به صورت دژی بنا گردید. در خرابه‌های شهر قدیم «رقه»، قوسهای دروازه و جناغی طاق‌نماها یادآور پنجره‌های کور طاق کسری است.


منبع: سایت Parsianforum.com

به این مطلب امتیاز دهید:
اشتراک گذاری در telegram
اشتراک گذاری در whatsapp
اشتراک گذاری در facebook
اشتراک گذاری در email

فرصت ویژه برای علاقه مندان به نویسندگی

شما می توانید مقالات خود را با نام خود در وب سایت موسسه منتشر نمائید. برای شروع کلیک نمائید.

نویسنده مقاله باشید