شیوه محاسبه خمس/بخش اول

اهميت وجوب تخميس اموال

1- به اتفاق فقها و مراجع عظام، تصرف در مالي که متعلق خمس است، هر چند قصد دادن خمس آن را داشته باشد، جايز نيست مگر با اذن حاکم شرع.(1)

2- به اتفاق مراجع عظام مکلّف، شرعا نمي‌تواند، بدون مراجعه به مرجع خود، خمس را به ذمه بگيرد و خود را بدهکار اهل خمس بداند و در آن تصرف کند.(3)

مبدأ سال خمسي، قهري است، نه انتخابي

مبدأ سال خمسي کساني که درآمد تدريجي روزانه دارند؛ مانند تاجر، کاسب و صنعت‌گر؛ اولين روزي است که شروع به کسب و کار کرده‌اند و کساني که حقوق‌بگير هستند به اين معنا که درآمد کارشان در زماني معين (مثل آخر برج) به دست مي‌آيد، مبدأ سالشان، اولين روزي است که حقوق و درآمد در اختيارشان قرار مي‌گيرد و تمکن از دريافت دارند (ولو دريافت نکنند) مثلاً اگر کارمندي بيست سال قبل اوّلين حقوق خود را در روز 20 آبان دريافت کرد و يا مي‌توانست دريافت کند، براي هميشه مبدأ سال خمسي او روز 20 آبان است. (4)

ليست اموال. به طور کلي اموال هر مکلّفي نوعاً از اقلام ذيل خارج نيست:

 1- ارث 2- هديه و بخشش 3- سرمايه 4- درآمد کسب و کار مصرف‌شده 5- درآمد کسب و کار پس‌اندازشده 6- قرض و وام مصرف‌شده 7- قرض و وام پس‌اندازشده 8- قرض و طلب 9- مهريه 10- ديه 11- صدقات و وجوه شرعيه 12- حقوق بازنشستگي 13- حق بيمه 14- مال حلال مخلوط به حرام

1- ارث

 آيات عظام امام خميني(ره)، اراکي، بهجت، خامنه‌اي، زنجاني، صافي، گلپايگاني، فاضل، مکارم، وحيد خرا
ساني: ارث خمس ندارد، مگر اين که وارث بداند هنگامي که در دست مورّث بوده، متعلق خمس شده و خمس آن را نداده يا اين که بداند بر ذمه او بدهي خمس بوده و نپرداخته است. در اين دو صورت پرداخت خمس بر وارث واجب است.

2- هديه و بخشش

در موردهدیه دو صورت قابل تصوير است:

صورت اول: مجموع هديه و بخشش در بين سال خمسي، صرف در مؤونه زندگي شود که به فتواي همه مراجع عظام،خمس ندارد.

صورت دوم: هديه و بخشش تا وصول سر سال خمسي صرف در مؤونه زندگي نشود، که در اين صورت پنج نظر وجود دارد:

1– آيات عظام امام خميني، خامنه‌اي و نوري همداني: خمس آن واجب نيست، گرچه احتياط مستحب است.(17)

2- آيات عظام سيستاني و صافي: اگر از مخارج سالش زياد بيايد بايد خمس آن را بدهد.

3- آيات عظام بهجت، فاضل و مکارم: اگر از مخارج سالش زياد بيايد بنابر احتياط واجب بايد خمس آن را بدهد.(18).

مصاديقي از هبه و بخشش

گرچه مصاديق هبه و بخشش بسيار است، ولي از ميان آنها، برمواردي که بيشتر مورد ابتلاء و سؤال است اشاره مي‌شود. 1- مطلق جوائز و از آن جمله جايزه‌هاي بانکي 2- کادو 3- انعام 4- کمک‌هزينه تحصيلي که دولت به دانشجويان پرداخت مي‌کند 5- عیدی 6- پول تو جيبي که پدران به فرزندان مي‌دهند 7- هدیه 8- تشویقی 9- پاداش 10- وجوهي که بنياد شهيد به خانواده شهدا پرداخت مي‌نمايد

3- سرمايه

الف : در صورتي که متشکل از اموالي است که متعلق خمس نيست، از قبيل ارث، مهريه، ديه و مانند آن، بي‌شک خمس به آن تعلق نمي‌گيرد

ب: در صورتي که از درآمد کسب و کار و حقوق تهيه شده باشد، درباره خمس آن چند نظر بين مراجع عظام وجود دارد:

1- آيات عظام امام خميني،خامنه‌اي: سرمايه خمس دارد، مگر اين که مقداري باشد که با پرداخت خمس آن، درآمد کسب با بقيه وافي به هزينه زندگي او نيست و يا اين که کسب با بقيه مناسب با شأن عرفي او نباشد، در اين دو صورت خمس ندارد(21)

2- آية الله صافي: سرمايه خمس دارد مگر آن را از چيزي تهيه کرده باشد که متعلق خمس نيست.(22)

بنابراين سرمايه‌اي که از درآمد کسب و کار و حقوق تهيه شده است، مطلقاً خمس دارد. حتي اگر مقداري باشد که درآمد کسب با آن وافي به هزينه زندگي او نباشد يا مجبور است کسبي اختيار کند که مناسب با شأن عرفي او نيست باز هم خمس دارد.

4– آيات عظام بهجت، فاضل (نظر اخير ايشان) و زنجاني: آن مقداري از سرمايه که براي تأمين معاش (مطابق با شأن) خود و عائله‌اش به آن نياز دارد، خمس ندارد و بقيه آن خمس دارد.(24)

5- آية الله سيستاني و آية الله مکارم (نظر اخير ايشان): سرمايه خمس دارد مگر اين که اداي خمس سبب شود که نتواند با بقيه، زندگي خود را اداره کند، ولي در صورتي که با دست‌گردان‌نمودن بتواند تدريجاً آن را بپردازد، ساقط نمي‌شود.(25)

4- درآمد پس‌انداز شده

درآمد کسب و کار و تجارت و کشاورزي از دو حال خارج نيست:

1- درآمد پس‌اندازشده  2- درآمد مصرف‌شده

اما درآمد پس‌اندازشده که سال بر آن گذشته و صرف در مؤونه زندگي نشده است، درباره خمس آن چند نظر است:

1- آيات عظام امام خميني، اراکي، خوئي، تبريزي، سيستاني، وحيد خراساني: خمس دارد.(26)

2- آية الله خامنه‌اي (نظر اخير ايشان): پس‌انداز درآمد سال براي صرف در مؤونه د
ر سال بعد اگر در آستانه صرف در مؤونه تا چند روز آينده باشد و يا خود داشتن مبلغي پس‌انداز جزو مؤونه او محسوب باشد، خمس ندارد و گر نه بايد خمس آن را بپردازد.(استفتاء کتبي)

ضمناً نظر قبلي معظم له اين بود که با رسيدن سر سال خمسي واجب است خمس درآمد پرداخت شود، مگر در مورد پس‌انداز درآمد براي تهيه منزل و لوازم ضروري زندگي که اگر در آينده نزديک مثلاً دو سه ماه پس از سال خمسي در اين موارد مصرف شود، خمس ندارد.

3- آيات عظام بهجت، زنجاني و فاضل: خمس دارد مگر اين که پس‌اندازکردن درآمد براي تهيه چيزهايي باشد که در زندگي عرفاً به آن احتياج دارد، مانند منزل، اثاثيه، جهيزيه دختر، وسيله نقليه مورد نياز و مانند آن‌ها و نمي‌تواند يک دفعه آن‌ها را تهيه نمايد. در اين صورت پس‌انداز درآمد اگر چه چندين سال هم برآن بگذرد، خمس ندارد.(27)

با توجه به فتواي مذکور اين نتيجه را مي‌گيريم که از نظر مراجع عظام مذکور، مؤونه زندگي که در باب خمس، استثناء شده مقيد به مؤونه بين سال نيست، بلکه شامل هر نوع مؤونه‌اي که عرفا مورد نياز است وتهيه آن به طور دفعي در بين سال ميسر نيست، مي‌شود.

 5- درآمد مصرف‌شده

درآمد کسب و کار و حقوق که مصرف شده، از چند صورت برخوردار است.

صورت اول: قبل از وصول سال خمسي صرف در مؤونه زندگي نشده بلکه در بين سال يا پس از وصول آن مبدل به سرمايه شده است، در اين صورت حکم سرمايه را دارد که به تفصيل فتاواي مراجع عظام درباره خمس آن ملاحظه شد.

صورت دوم: در بين سال، صرف در مؤونه زندگي متناسب با شأن عرفي شده است. در اين صورت به اتفاق همه مراجع عظام، خمس به آن تعلق نمي‌گيرد.(29)< /P>

صورت سوم: پس از وصول سال خمسي صرف در مؤونه زندگي شده است. در اين صورت به نظر همه مراجع عظام خمس دارد. به جز آيات عظام بهجت، زنجاني و فاضل که به نظر مبارک آن‌ها چنان‌که قبلاً گذشت در صورتي که به قصد صرف در ضروريات زندگي پس‌اندازشده و بعدها صرف در همان مي‌شود خمس ندارد.

صورت چهارم: درآمد کسب و کار صرف در مؤونه زندگي شده، مثلاً با آن منزل ساخته يا وسيله نقليه و يا وسايل مورد نياز در منزل خريده، ولي براي او مشکوک است که آيا در بين سال خمسي، درآمد را صرف مؤونه کرده يا پس از وصول آن. در اين صورت :

آيات عظام امام خميني، اراکي، تبريزي، خوئي، خامنه‌اي، سيستاني، مکارم، وحيد خراساني: بنابر احتياط واجب بايد با حاکم شرع مصالحه کند.

چنان‌که در توضيح المسائل مراجع آمده است: مسئله 1797 کسي که از اول تکليف، خمس ندارد اگر از منافع کسب، چيزي که به آن احتياج ندارد خريد و يک سال از خريد آن گذشت بايد خمس آن را بدهد و اگر اثاث خانه و چيزهاي ديگري که به آن احتياج دارد، مطابق شأن خود خريده، پس اگر بداند در بين سالي که در آن سال فايده برده، آن‌ها را خريده، لازم نيست خمس آن‌ها را بدهد و اگر نداند که در بين سال خريده يا بعد از تمام‌شدن سال، بنابر احتياط واجب بايد با حاکم شرع مصالحه کند.(30)

6- قرض و وام مصرف‌شده

مبالغي که شخص به عنوان قرض يا وام دريافت مي‌کند، به صورت‌هاي ذيل مي‌باشد:

صورت اول: اين که سال خمسي فرا رسيده و هيچ مقدار از قرض و اقساط وام پرداخت نشده است. در اين صورت به نظر همه مراجع عظام، خمس تعلق نمي‌گيرد. چه اين که اصل مبلغي که قرض يا وام گرفته شده، به هنگام وصول سال خمسي موجود باشد يا صرف در مؤونه زندگي شده يا تبديل به سرمايه شده است.

صورت دوم: اين که تمام قرض و اقساط وام يا بخشي از آن با درآمد بين سال پرداخت شده ولي اصل قرض و وام در بين سال خمسي، صرف در مؤونه زندگي شده است.

در اين صورت به فتواي همه مراجع عظام، خمس واجب نيست؛ زيرا چنانکه قبلاً ملاحظه شد، درآمدي که در بين سال صرف در مؤونه زندگي شود به نظر همه مراجع مستثنا است.

صورت سوم: اين که تمام قرض و اقساط وام يا بخشي از آن از درآمد بين سال پرداخت شده، ولي پس از وصول سال خمسي در مؤونه زندگي از قبيل خريد منزل يا وسيله نقليه مورد نياز و يا لوازم زندگي صرف شده است.

3- به نظر (امام خميني، اراکي، خوئي، تبريزي، خامنه‌اي، سيستاني، مکارم، وحيد، نوري) آن مقدار از قرض و وام که پرداخته شده، خمس دارد.

صورت چهارم: تمام قرض و اقساط وام يا بخشي از آن، از درآمد بين سال پرداخت شده، ولي اصل قرض و وام مبدل به سرمايه کسب يا ابزار کار شده است. در اين صورت حکم سرمايه را دارد که در مبحث خمس سرمايه، شش نظر درباره آن ذکر شد. براي آشنايي با حکم خمس آن، به مبحث مذکور مراجعه شود.

7- قرض و وام پس‌اندازشده

قسم ديگر از
اقسام قرض و وام اين است که تمام قرض و اقساط وام يا بخشي از آن پرداخت شده ولي اصل قرض، وام موجود است و مصرف نشده، بلکه پس‌انداز شده است که از چند صورت برخوردار است:

صورت اول: اين که براي مؤونه زندگي به آن نيازي ندارد.

همه مراجع عظام: به آن مقداري از قرض و اقساط آن که پرداخت شده، خمس تعلق مي‌گيرد.

صورت دوم: اين که جهت تأمين مؤونه متناسب با شأن عرفي زندگي خود به آن نياز دارد.

1- آيات عظام بهجت، زنجاني، فاضل که قائلند مؤونه مستثناي از وجوب خمس، مقيد به سال نيست مطلقا خمس ندارد. چه اين که مورد نياز، تهيه منزل باشد يا وسيله نقليه و يا غير آنها.

2- آية الله گلپايگاني و آية الله صافي: در خصوص موردي که نياز او به مبالغ مذکور جهت تهيه منزل باشد و راه ديگري براي خريد آن ندارد، خمس ندارد.

3- بقيه مراجع عظام: آن مقدار از قرض و اقساط آن که پرداخت شده، خمس دارد.

8- قرض و طلب

حکم خمس پولي که از درآمد به عنوان قرض به ديگري مي‌دهد با حکم خمس پولي که از کسي به عنوان مزد کار و يا حقوق طلبکار است فرق مي‌کند که به تفصيل حکم هر دو به قرار ذيل تشريح مي‌شود.

اما قرض: پولي که از درآمد خود به ديگري قرض مي‌دهد، دو صورت دارد:

صور
ت اول: اين که پس از گذشت سال، آن را قرض داده است که به فتواي همه مراجع عظام واجب است خمس آن پرداخت شود؛ زيرا قبل از آن که آن را قرض دهد، با رسيدن سر سال خمسي متعلق خمس شده بود.

صورت دوم: اين که از درآمد بين سال قرض داده است. در اين صورت اگر دريافت قرض براي او در پايان سال خمسي ممکن باشد، بايد خمس آن را در پايان سال بدهد و اگر دريافت آن ممکن نباشد، تا آن را دريافت نکرده، پرداخت خمس آن واجب نيست.(33)

و اما طلب: مبالغي که مکلّف از ديگران بابت اجرت کار و حقوق، طلب دارد از دو صورت برخوردار است:

صورت اول: اين که طلب او به هنگام رسيدن سر سال خمسي، قابل دريافت است در اين صورت به نظر همه مراجع عظام خمس دارد.

صورت دوم: اين که طلب او به هنگام رسيدن سر سال خمسي قابل دريافت نباشد. مانند حقوق معوقه کارمندان. در اين صورت:

1- مي‌شود که اگر تا پايان سال خمسي، در مؤونه زندگي مصرف شود، خمس ندارد و اگر بماند خمس دارد.(34)آية الله تبريزي: اگر براي شخص خاصي يا شرکت خصوصي کار کرده است بايد در همان سال که کار کرده، خمس آن را بدهد و اگر براي دولت اجير شده جزء درآمد سال دريافت محسوب مي‌شود و چنان‌چه تا سر سال خمسي زياد بيايد، خمس دارد.(35)

2- آية الله سيستاني: به مجرد دريافت، فوراً بايد خمس آن پرداخت شود.(استفتاء کتبي.)

3- آية الله وحيد: بنابر احتياط واجب به مجرد دريافت، فوراً خمس آن پرداخت شود.(همان)

9- مهريه

1- همه مراجع عظام (به جز آية الله بهجت): خمس ندارد.(36)

2- آية الله بهجت: بنابر احتياط واجب اگر از مخارج سالش اضافه آمد، بايد خمس آن را بدهد.(همان)

10- ديه : ديه سه قسم است:

1- ديه نفس 2- ديه اعضاء، مانند ديه دست، پا، چشم و مانند آن

3- ديه منافع اعضاء، مانند ديه قوه سامعه، باصره، ذائقه، لامسه و شامّه

اما ديه اعضاء و منافع آن:

1) همه مراجع عظام (به جز آية الله بهجت): خمس ندارد.(استفتاء.)

2) آية الله بهجت: اگر در بين سال صرف در مؤونه زندگي نشود، به احتياط واجب، خمس دارد.(استفتاء)

اما ديه نفس:

(1 همه مراجع عظام (به جز آية الله وحيد): خمس ندارد.(استفتاء.

(2 آية الله وحيد: ديه نفس، چون ارث غير مترقّب است، خمس آن واجب است.

ادامه دارد…

http: //shatori.blogfa.com