راهبردهای روان شناختی حفظ قرآن/1

أ. دانش
براي آنكه فرد بتواند به طور خودجوش به حفظ قرآن اقدام كند، نيازمند دانش درباره علوم پيش‏نياز، روش اصولي حفظ قرآن و شناخت خود و سبك يادگيري خويش است. بدون آگاهي از موارد پيش‏گفته، امر حفظ قرآن بسيار دشوار يا ناممكن مي‏شود. در اينجا به توضيح موارد پيشين مي‏پردازيم:
1. رفتار ورودي
رفتار ورودي يا هدف ورودي به آمادگي‏هاي فرد براي يادگيري هدف‌هاي آموزشي (نهايي و بين راه) اشاره مي‏كند؛ يعني آنچه را يادگيرنده پيش‏تر آموخته كه براي يادگيري مطالب تازه، پيش‏نياز به‏شمار مي‏رود و همچنين كليه تجارب مثبت و منفي حاصل از آموخته‏هاي پيشين او را كه بر يادگيري مطلب تازه مؤثرند، رفتارهاي ورودي او مي‏ناميم. علت نامگذاري اين آمادگي به رفتار ورودي آن است كه يادگيرنده در روز نخست يادگيري موضوع تازه، با آن آمادگي وارد كلاس درس مي‏شود.
آشنايي پيشين فرد با علومي كه ياد گرفتن آنها پيش‏نياز حفظ قرآن به‏شمار مي‏رود، گام مقدماتي در مسير حفظ قرآن است. برخي از دانش‏هاي پيش‏نياز حفظ قرآن عبارت است از:
روخواني و روان‏خواني قرآن
شرط اساسي حفظ قرآن، مهارت در روخواني و روان‏خواني آن است. هرچند ممكن است افرادي بتوانند صرفاً با شنيدن آيات قرآن آنها را حفظ كنند، اين امر اولاً در مورد تمام قرآن به ندرت اتفاق مي‏افتد و ثانياً بنا به نظريه رمز دوگانه، اطلاعاتي كه قابل رمزگرداني به هر دو صورت تصويري و كلامي هس
تند، آسان‏تر آموخته مي‏شوند و شايد به همين دليل است كه توضيح كلامي مطالب همراه با شكل و نمودار به يادگيري و يادآوري مطالب، بيشتر كمك مي‏كند؛ پس براي آنكه بتوان آيات قرآن را به صورت تصويري رمزگرداني كرد، لازم است فرد توانايي روخواني و روان‏خواني قرآن كريم را داشته باشد.
تجويد قرآن
علم تجويد در حفظ كردن صحيح قرآن خيلي مؤثر است و باعث مي‏شود تا حافظ راحت‏تر قرآن را حفظ كند. كساني كه با تجويد آشنا هستند، موقع خواندن ديگر مكث نمي‏كنند كه آيا اين آيه «اخفاء» دارد يا «ادغام» بلكه به طور ناخودآگاه و به دليل تكرار، بر قواعد تجويد مسلطند.
تسلط بر قواعد تجويد باعث مي‏شود تا فرد در مرحله بازيابي، توان خود را فقطصرف يادآوري مطالب ذخيره شده در حافظه كرده، از صرف آن در دقت در رعايت تجويد پيش‏گيري كند.
صرف و نحو
يكي از مواردي كه در حفظ كردن قرآن بايد مورد توجه گيرد، به خاطر سپردن اِعراب و حركات حروف (نحو) است. بر كساني كه در حفظ قرآن فعاليت كرده‏اند پوشيده نيست كه برخي اشكالات، در حفظ كردن اين كلمات پيش مي‏آيد؛ مانند:
اعراب حرف «راء» در كلمات: اَمْرِكُمْ، اَمْرُكُمْ، اَمْرَكُمْ
و يا اعراب حرف «تاء» در كلمات: جنّاتٌ، جنّاتٍ
و همچنين اعراب «باء» در كلمات: رَبُّنا، رَبِّنا، رَبَّنا
و يا تفاوت در ساختمان كلمات (صرف)، مانند:
«لَنْ يَتَمَنَّوْهُ» با «لا يَتَمَنَّوْنَهُ»
«و ما اللّه‏ُ بِغافل عمّا تعملون» با «و ما اللّه‏ُ بغافل عمّا يعملون»
با يادگيري مختصري از قواعد صرف و نحو عربي به راحتي مي‏توان بر همه اين موارد احاطه كامل يافت بدون اينكه لازم باشد تك‏تك آنها را به ذهن سپرد. به كمك اين عامل مي‏توان از فشار وارد بر نيروي حافظه كاسته، مقداري از بار حفظ را به ديگر عوامل محوّل كرد.
2. آشنايي با فرآيندهاي شناختي حافظه
به طور طبيعي، حفظ قرآن كريم نيز همچون ساير مطالب حفظ كردني متوقف بر آشنايي با فرايندهاي حافظه است.
از لحظه‏اي كه تأثرات حسّي به وسيله گيرنده‏ها دريافت مي‏شوند تا زماني كه از حافظه كوتاه‏مدت مي‏گذرند و به حافظه درازمدت منتقل مي‏
شوند و يادگيري كامل مي‏شود، فرايندهاي مهمي جريان مي‏يابند. از آنجا كه اين فرايندها به دانستن يا شناخت مربوط مي‏شوند، به آنها فرايندهاي شناختي حافظه مي‏گويند. اين فرايندها را مي‏توان در سه دسته تكرار يا مرور، بسط يا گسترش و سازماندهي قرار داد.
عدم آشنايي افراد با فرايندهاي شناختي حافظه باعث مي‏شود كه فرد با وجود كوشش و صرف كردن وقت بسيار، احساس كند كه پيشرفت قابل ملاحظه‏اي در اين امر ندارد و اين خود باعث دلسردي و رها كردن بقيه كار مي‏شود. با توجه به اهميت اين فرايندها، در ادامه اين نوشتار آنها را بررسي خواهيم كرد.
3. فراشناخت
اصطلاح فراشناخت، «به دانش ما درباره فرايندهاي شناختي خودمان و چگونگي استفاده بهينه از آنها براي رسيدن به هدف‌هاي يادگيري گفته مي‏شود».
دمبو (1994) مي‏گويد: دانشِ فراشناخت به سه چيز اشاره مي‏كند:
1.دانش مربوط به خود يادگيرنده (مانند آگاهي از رجحان‏ها، علاقه‏ها، نقاط قوت، نقاط ضعف، و عادت‏هاي مطالعه)؛
2.دانش مربوط به تكليف يادگيري (از جمله اطلاعات مربوط به دشواري تكاليف گوناگون و مقدار كوشش مورد نياز براي انجام تكاليف تحصيلي)؛
3.دانش مربوط به راهبردها (استراتژي‏ها)ي يادگيري و چگونگي استفاده از آن‏ها.
بر اين اساس، فردي كه به حفظ قرآن اقدام مي‏كند، بايد دانشِ فراشناخت داشته باشد تا: اولاً نقاط قوت و ضعف خود را در حفظ كردن بشناسد؛ عادت‏هاي خود را در مطالعه تشخيص دهد و بداند كه به طور مثال در چه زماني از روز آمادگي بيشتري براي مطالعه و حفظ قرآن دارد. ترجيح مي‏دهد از چه نوع قرآن و با چه خطي براي مطالعه و حفظ قرآن استفاده كند. علاقه دارد قرآن را به سرعت يا با تأني و در طول زمان بيشتري حفظ كند و… .
ثانياً سوره‏هاي آسان و دشوار را براي حفظ قرآن از يك‏ديگر تميز داده، بداند كه براي حفظ هر يك به چه ميزان كوشش نيازمند است.
ثالثاً با راهبردهاي شناختي حفظ قرآن همچون تكرار و مرور، سازماندهي و… آشنا شده، بداند كه چگونه مي‏تواند با استفاده از آنها قرآن را به گونه‏اي درست‏تر و بادوام‏تر حفظ كند.
ب. انگيزش
اصطلاح انگيزش را مي‏توان عامل نيرودهنده، هدايت كننده، و نگهدارنده رفتارتعريف كرد. گيج و برلايز (1984) انگيزش را به موتور و فرمان اتومبيل تشبيه كرده
‏اند. يادگيرندگان خودجوش و باانگيزه، بسياري از تكاليف خود را جالب توجه مي‏دانند؛ چون آنها براي نفس يادگيري ارزش قائلند، نه اينكه كاري را صرفاً در مقابل ديگران خوب انجام دهند؛ اما حتي اگر آنان به طور ذاتي براي انجام تكليفي مشخص برانگيخته نشوند، براي استفاده بردن از آن تكليف جديّت به خرج مي‏دهند. آنان خود مي‏دانند كه چرا مطالعه مي‏كنند؛ بنابراين، رفتارها و گزينش‏هاي آنان جنبه آگاهانه دارد و از سوي ديگران تعيين نمي‏شود؛ بنابراين، فردي كه در وادي حفظ قرآن گام مي‏نهد، بايد انگيزش سطح بالايي داشته باشد تا نيروي لازم را براي پيمودن اين مسير كسب، و آن را در جهت نيل به خواسته خود صرف كند و مطالبي را كه در طول زمان حفظ كرده، در حافظه خود نگهدارد.
توجه به امور ذيل مي‏تواند انگيزش فرد را در جهت حفظ قرآن افزايش داده، نيروي او را براي پيمودن اين مسير دشوار تأمين كند:
1. اهميت حفظ قرآن
نخستين عاملي كه انگيزه فرد را براي حفظ قرآن تقويت مي‏كند، اين است كه بداند براي چه قرآن را حفظ مي‏كند. اگر او از اين راز آگاه نباشد، ممكن است با زمزمه‏هايي همچون:
با وجود انواع قرآن و نرم‏افزارهاي گوناگون قرآني چه نيازي به حفظ قرآن احساس مي‏شود؟
مسير حفظ قرآن مسيري طولاني است؛ بهتر نيست وقت گرانبها صرف اموري ارزشمندتر شود؟
پس از حفظ قرآن ممكن است دچار فراموشي شويم؛ بنابراين، بهتر است از آغاز وارد اين عرصه نشويم و…
كه از سوي خود فرد يا ديگران مطرح مي‏شود، انگيزه خود را از دست بدهد و كار را آغاز نكند يا ناتمام رها سازد.
بر اين اساس، در آغاز بايد بدانيم حفظ قرآن چه اهميتي دارد تا خود را بدان ملزم سازيم.
موارد ذيل نشان‏دهنده گوشه‏اي از اهميت حفظ قرآن كريم است:
اهتمام معصومان‌عليهم‌السلام به حفظ قرآن
اين موضوع كه رسول خدا‌صلي‌الله‌عليه‌وآله و امامان معصوم‌عليهم‌السلام براي حفظ قرآن اهميت قائل مي‏شدند، از مهم‏ترين نشانه‏هاي اهميت آن است. خداوند متعال در آيه 6 سوره اعلي نگراني فرستاده خويش را از فراموش كردن قرآن برطرف ساخته، مي‏فرمايد:
«سَنُقْرِئُكَ فَلا تَنْسي؛ هرگز نگران فراموش كردن آيات الاهي مباش»، آن كس كه اين آيات بزرگ را براي هدايت انسان‌ها بر تو فرستاده، هم او نگهبان آنها است. آري او ن
قش اين آيات را در سينه پاك تو ثابت مي‏دارد؛ به طوري كه هرگز گرد و غبار نسيان بر آن نخواهد نشست.حضرت نيز آيات الاهي را بر اميرمؤمنان‌عليه‌السلام قرائت مي‏كرد و از خداوند عزوجل مي‏خواست كه فهم و حفظ آيات را به علي نيز بياموزد. آن امام نيز هيچ‏يك از آيات را فراموش نكرد.
امام علي‌عليه‌السلام نيز ديگران را به قرائت و حفظ قرآن وا مي‏داشت. در روايتي نقل شده كه حضرت بر مردي گذشت كه به ديگران لگد مي‏زد. فرمود: اي جوان! اگر قرآن قرائت مي‏كردي براي تو بهتر بود. گفت: دوست دارم چيزي از قرآن را به خوبي بياموزم؛ ولي ناتوانم. حضرت فرمود: به من نزديك شو. آن‌گاه به آهستگي سخني به گوش او خواند؛ پس خداوند همه قرآن را در قلب او تصوير، و او نيز همه آن را حفظ كرد.
اهتمام اولياي دين به حفظ قرآن نشان‏دهنده آن است كه قرآن بايد به جان انسان نفوذ كند تا تأثير لازم را پديد آورد. به قول اقبال:
چون كه در جان رفت، جان ديگر شود
جان چو ديگر شد، جهان ديگر شود
بي‏توجهي به حفظ قرآن به اين دليل كه مي‏توان به قرآن و نرم‏افزارهاي قرآني مراجعه كرد، به اين استدلال مي‏ماند كه فردي درباره رشته تخصصي خود هيچ نمي‏داند و ادّعا مي‏كند كه براي يافتن هر مطلب، كتاب‏هاي بسياري موجود است و مي‏توان به آنها مراجعه كرد.
درخواست توفيق حفظ قرآن از خدا
دعا و درخواست از خداوند براي توفيق در حفظ قرآن نشانه ديگري از اهميت به يادسپاري كلام الاهي است. معصومان‌عليهم‌السلام دعاهايي را براي توفيق در اين امر خطير به ما آموزش داده‏اند كه به طور نمونه به يك مورد اشاره مي‏شود:
«… اسألك يا اللّه‏ يا رحمان بجلالك و بنور وجهك ان تلزم قلبي بحفظ كتابك كما علّمتني…»
«… اي اللّه‏ و اي رحمان! به حق جلال و نور رويت از تو درخواست مي‏كنم همان‏گونه كه كتابت را به من آموختي، دلم را نيز به حفظ آن ملزم فرمايي…»
خداوند متعالي نيز دعاي چنين افرادي را كه افزون بر دعا، به قرائت مداوم قرآن نيز اهتمام مي‏ورزند، اجابت، و حفظ آن را بر ايشان آسان مي‏كند:
«… يحفظه امته فيقرؤه قياماً و قعوداً و مشاةً و علي كل الاحوال يسهّل اللّه‏ حفظه عليهم…»
«… امت او (پيامبر‌صلي‌الله‌عليه‌وآله) قرآن را حفظ، و در حال ايستاده و نشسته و در حركت و در هر حال آن را قرائت مي‏ك
نند. خداوند نيز حفظ آن را بر ايشان تسهيل مي‏كند…»

ادامه دارد…

منبع : اسلام و پژوهش‌هاي تربيتي شماره3-بهار و تابستان 1389

www.iyqa.ir