توصیف ابعاد و ویژگی‎های حاکمان از نگاه نهج البلاغه/2

2– بعد روانی- عاطفی
1-2) سعه صدر
از ويژگي‌هاي مهم حاکمان سعة‌صدر است، ‌كسي داراي سعه صدر است كه دارای گشادگي روح و همتي عالي و انديشه‌اي بلند باشد. سعة صدر موجب دورانديشي و واقع‌نگري رهبران مي‌شود و اگر دولتمردان فاقد اين خصلت باشند از عهدة بسياري از مشكلات و نارسايي‌ها برنخواهند آمد. يك حاکم اسلامي بايد بداند كه در مصدر امور با فراز و نشيب‌هاي گوناگوني مواجه بوده و براي دستيابي به اهداف نظام، سختي‌هاي فراوان در پيش دارد و اگر حوصله، بردباري و بلند همتي را سلاح خود نسازد در اثر فشارهاي جانبي و پيشامدهاي ناگوار حركات غيرمترقبه‌اي از خود نشان مي‌دهد كه بعضاً اعتبار حاکمیت و رهبری او را زير سئوال مي‌برد. سعة‌صدر آنقدر مهم است كه حضرت علي(ع) آن را ابزار حكومت مي‌دانند:
(آله الریاسه سِعَه الصَّدر) (احمدخاني، 1379: 127-132).

2-2) بلندي همت
هر چه انسان دارای همت والاتري باشد، فعاليت و كارهاي بيشتر و چشم‎گيرتري انجام مي‌دهد و كار‌گزار بلند همت در كارها و مسئوليت‌هايي كه بر عهده گرفته است، بسيار موفق‎تر ا
ز دون همتّان مي‌باشد و اصولاً ارزش انسان بسته به همت اوست. حضرت علي(ع) خطاب به مالك اشتر مي‌فرمايند:
«با بلند همتان بپيوند»(نامه: 53) (قوچاني، 1374: 137).

3-2) قاطعيت
& lt;SPAN style=”LINE-HEIGHT: 200%; FONT-FAMILY: ‘Tahoma’,’sans-serif’; FONT-SIZE: 9pt; mso-fareast-font-family: ‘Times New Roman'” lang=AR-SA>قاطعيت و پرهيز از شك و ترديد از لوازم و شرايط اصلي موفقيت رهبری است و پس از بررسي جوانب مختلف قضيه و مشورت با صاحب‌نظران، قاطعيت در اجراي تصميم و اجراي آن ضرورت دارد. دو دلي و عدم قاطعيت حاکم باعث مي‌شود كه ترديد و ابهام و سردرگمي در همه بدنه نظام و امت سرايت كرده و كارها در زمان مناسب به انجام نرسد و نظام به اهداف مورد نظر نرسد. امام علي (ع)، از شك و ترديد بي‌مورد نهي كرده و مي‌فرمايد:
«علم خود را به جهل و يقين خويش را به شك تبديل نكنيد، وقتي دانستيد عمل كنيد و زماني كه يقين كرديد، اقدام نماييد» (حكمت: 274) (خدمتي، 1381: 32).

4-2) شجاعت
شجاعت يكي از صفات مهم براي حاکمان مي‌باشد تا بتوانند از حق دفاع نمايند و عليه خلاف و ناحقي مبارزه نمايند. حضرت علي(ع) در نامه به مالك اشتر، به او مي‌فرمايد كه به اهل شجاعت بپيوندد و آنها را به عنوان كارگزار انتخاب نمايد
(ثُمَّ اَلصِق بِذَوي… الشّجاعَه) (قوچاني، 1374: 137).

5-2) اعتماد به نفس
اعتماد به نفس با غرور تفاوت بسياري دارد. افراد مغرور، خيلي كم به حرف ديگران گوش مي‌دهند؛ زيرا غرور باعث جدايي است. امام علي(ع) گرچه در نهج‌البلاغه و ديگر كلمات ارزشمند خود، خودپسندي و غرور را مورد نكوهش قرار مي‌دهد و مي‌فرمايد پرهيز از غرورزدگي و خودپسندي يكي از ملاك‌هاي ارزشي در روابط اجتماعي است، اما افتخاركردن به خويشاوندان خوب و ارزش‌هاي اخلاقي خويش را كه در جهت مثبت به كار گرفته شود مورد تأييد قرار داده‌اند. حضرت در نامه 28 در پاسخ به ادعاهاي دشمن به برخي از افتخارات خويش اشاره مي‌كند و آنها را با افتخار يادآوري مي‌نمايند (خسروي، 1378: 133-136).

6-2) گشاده‌رويي
گشاده‌رويي از عوامل جلب محبت مردم و ماية ايجاد صلح و دوستي بين افراد مي‌باشد و حاکمان بايد در برخوردها گشاده‌روي باشند تا جو دوستي و همدلي در مملکت برقرار شود. امام(ع) به يكي از كارگزاران سياسي خود چنین مي‌فرمايد:
«پر و بالت را برابر رعيت بگستران، با مردم گشاده‌روي و فروتن باش و در نگاه و اشارة چشم، در سلام كردن و اشاره نمودن با همگان يكسان باش تا زورمندان در ستم تو طمع نكنند و ناتوانان از عدالت تو مأيوس نگردند».(نامه: 46)

7-2) ميانه‎روي در درشتي و نرمي
«همانا دهقانان مركز فرمانداريت، از خشونت و قساوت و تحقير كردن مردم و سنگدلي تو شكايت كردند، من دربارة آنها انديشيدم، نه آنان را شايسته نزديك شدن يافتم، زيرا كه مشركند، و نه سزاوار قساوت و سنگدلي و بدرفتاري هستند زيرا كه ما با هم‌پيمانيم، پس در رفتار با آنان، نرمي و درشتي را به هم آميز، رفتاري توام با شدت و نرمش داشته باش، اعتدال و ميانه روي را در نزديك كردن يا دور نمودن رعايت كن». (نامه: 19)

امام علي(ع) در تبيين اخلاق حکومت‎داری و شيوه‌هاي برخوردحاکمان با مردم، عالي‌ترين رهنمود را دارند تا آنها بتوانند مردم را جذب كرده و رابطة صادقانه‌اي با مردم داشته باشند. حضرت به يكي از فرمانداران فرمود:

8-2) مهرباني با ضعيفان و قاطعيت با قدرتمندان
شايسته است حاکم نسبت به ضعيفان مهربان و دلسوز بوده و بر آن باشد كه گرفتاري‌هايشان را مرتفع سازد و با قدرتمندان قاطعانه برخورد كند و با استقامت و بدون انعطاف و تحت ضابطه‌اي خواسته‌هاي آنان را در نظر بگيرد، زيرا كه ضعيف هميشه محروم و دل شكسته است و نياز دارد كه دست عطوفت به كمكش برسد و نداي حق از او حمايت كند و قدرت انسان دوستي، وي را از مرگ تدريجي نجات دهد. حضرت علي(ع) به مالك اشتر فرموده‌اند:
«پس براي كارهاي مهم و كليدي از سپاهیان و لشگريان خود كسي را انتخاب نما كه نسبت به ضعيفان مهربان و با محبت باشد و در مقابل زورمندان سخت‎گيري و استقامت داشته باشد»(نامه: 53) (قوچاني، 1374: 138)

9-2) رفق و مدارا
«در آنجا كه مدارا كردن بهتر است مدارا كن، اما آنجا كه جز با شدت عمل كارها پيش نمي‌رود. شدت عمل به خرج ده و پر و بال خود را براي مردم بگستر و با چهرة گشاده با آنان رو به رو شو و نرم‌خويي با آنان را نصب العين خود قرار ده».(نامه: 46)

هيچ عاملي مثل«رفق و مدارا» نمي‌تواند پيوندي عميق و اصيل ميان مديران و زيردستان ايجاد كند و همراهي آنان را تضمين نمايد. حاکمان جز با نرمي و ملايمت نمي‌توانند فاصله‌هاي ميان خود و مردم را بردارند، در اعماق دل آنها نفوذ كرده، آنان را با خود همراه نمايند. اميرالمؤمنين(ع) به كارگزاران خود توصيه مي‌فرمود كه در ادراة امور جامعه و تعامل با مردم، اصل رفق و مدارا و مهرباني را ملاك قرار دهند و حتي‎الامكان از برخورد شديد و تند بپرهيزند.
ضرورت و جايگاه ويژه مدارا و مهرباني در نگاه حکومتی امام علي(ع) تا آنجاست كه آن حضرت توجه به مدارا و رفق را حتي هنگامي كه برخوردهاي شديد اقتضاء مي‌كند ضروري مي‌داند و سفارش مي‌كند كه هنگام شدت و سخت‎گيري نيز نبايد از مهرباني و عطوفت غفلت كرد. ايشان به همان كارگزار اين‌گونه سفارش مي‌كند:
«شدت و سخت‌گيري را با كمي نرمش و مدارا در هم آميز» (خدمتي، 1381: 34-35).

به كارگيري رفق و مدارا در ادراة مملکت ماية پيوند درست زمامداران و مردمان است و بدين وسيله درهاي توفيق در تحقق برنامه‌ها و سير به سوي اهداف گشوده مي‌شود. از اميرالمؤمنين(ع) روايت شده است كه فرمود:
«كسي كه در امور خويش رفق در پيش گيرد، به آنچه از مردم مي‌خواهد، نايل شود» (نهج‌البلاغه: نامه 26). همچنين وارد شده که: «هرگاه زمامدار شدي بايد رفق و ملايمت ورزي» (نهج‌البلاغه: نامه 53) (دلشاد تهراني، 1377: 202-204).

10-2)& lt;/SPAN> عنايت به مردم
«آنگاه به حد وافي نيازمندي‌هاي آنان را تأمين كن كه اين خود امكان مي‌دهد كه در اصلاح خويش بكوشند و از تصرف در اموالي كه در اختيارشان مي‌باشد بي‌نياز گردند، حجت را بر آنان تمام مي‌كند كه عذري براي مخالفت با امر تو يا خيانت به امانت تو نداشته باشند».(نامه: 53)
از خصوصيات بارز حاکمان اين است كه از مشكلات و معضلات شخصي و روحي مردم خود غافل نمانند. در نامة 53 به مالك اشتر فرموده‌اند:
حضرت در جاي ديگري از نامه به مالك اشتر مي‌فرمايد:
«رحمت بر رعيت و محبت و لطف به آنان را به قلبت قابل دريافت ساز و هرگز درنده خون آشام بر آنان مباش كه خوردن آنان را غنيمت بشماري» (احمدخاني، 1379: 148-158).

11-2) خوش‌بيني نسبت به آحاد مردم
خوش‌بيني نسبت به مردم باعث مي‌شود تا حاکمان با مهر و سعه صدر بيشتر با مردم رفتار نمايند و سخت‌گيري بي‌مورد ننمايد. امام علي(ع) به جناب مالك اشتر مي‌فرمايد: «هيچ عاملي بهتر و قوي‌تر از نيكي به رعيت و سبك ساختن
هزينه‌هاي آنان و ترك تحميل بر دوش آنان نيست پس بايد در اين باب كار كني كه خوش‌بيني به رعيت را بدست آوري»(نامه: 53). سپس در ادامه مي‌فرمايد: «زيرا خوش‌بيني رنج بسيار را از تو دور مي‌سازد» چنانچه انسان خوش‌بين به ديگران باشد هميشه اعصاب و افكار او در آسايش و راحتي است به خلاف اينكه اگر نسبت به ديگران بدبين و بدگمان باشد مرتب افكار او در اطراف نكات منفي و غير صحيح دور مي‌زند و مرتب در حالت جنگ دروني و گرفتار مسائل رواني و ناراحتي اعصاب خواهد بود. امام علي(ع) فرموده است: «به آنان كه بيشتر احسان كردي بيشتر خوش‌بين باش، و به آنان كه بدرفتاري كردي بدگمان‌تر باش» (قوچاني، 1374: 200-201).

12-2) عيب‌پوشي و پرهيز از عيب‎جويي
&l t;/SPAN>امام علي(ع) در نامه به مالك اشتر مي‌فرمايند:
«و بايد كه دورترين افراد رعيت از تو و دشمن‌ترين آنان در نزد تو، كسي باشد كه بيش از ديگران عيبجوي مردم است؛ زيرا در مردم عيب‌هايي است و والي از هر كس ديگر به پوشيدن آنها سزاوارتر است. از عيب‌هاي مردم آنچه از نظرت پنهان است، مخواه كه آشكار شود، زيرا آنچه بر عهده توست، پاكيزه ساختن چيزهايي است كه بر تو آشكار است و خداست كه بر آنچه از نظرت پوشيده است، داوري كند. تا تواني عيب‌هاي ديگران را بپوشان، تا خداوند عيب‌هاي تو را كه خواهي از رعيت مستور بماند، بپوشاند. و از مردم گره هر كينه‌اي را بگشاي و از دل بيرون كن و رشته هر عداوت را بگسل و خود را از آنچه از تو پوشيده داشته‏اند، به تغافل زن و گفته سخن‌چين را تصديق».(همان نامه)

13-2) ارتباط مستقيم با مردم< /SPAN>
هر گاه حاکم بخشي از وقت خود را به ملاقات و ارتباط مستقيم با مردم اختصاص دهد متضمن دو فايدة بزرگ است:
الف) حاکم و والی از اين طريق مي‌تواند از نيازها و مشكلات و گرفتاري‌هاي رعیت خود آگاه شود و براي حل آنها در حد توان اقدام كند و بدين وسيله انگيزه و روحية آنها را براي تلاش و كوشش بيشتر تقويت كند.
ب) علاوه بر آشنايي با مشكلات مردم، حاکم مي‌تواند بدين وسيله از مشكلات مملکت نيز آگاهي يافته و با اقدام براي حل و فصل آنها، موفقيت و پيشرفت ملک را تضمين نمايد.
امام علي(ع) به مالك اشتر دستور مي‌دهند كه با مردم ارتباط مستقيم داشته باشد و از نزديك به حرف‌ها و نقطه نظرات آنها گوش سپارد و از فاصله گرفتن از آنها بپرهيزد: &l t;/SPAN>
«مبادا به مدت طولاني خود را از مردم دور نگه داري» (خدمتي، 1381: 38-39).

14-2) گذشت و پوزش‎پذيري
يكي از صفات پسنديده و مثبت حاکمان آن است كه چنانچه فردي نزد او به عذرخواهي آمد، عذر او را بپذيرد و در مقام اصرار بر تخلفش بر نيايد كه اين روش اثري نيكو در جذب نيروها و وفای بيشتر آنان نسبت به نظام خواهد داشت. حضرت علي(ع) در عهدنامة مالك اشتر به او توصيه نموده‌اند كه افرادي را براي كارهاي كليدي و مهم انتخاب كن كه هنگام معذرت&lt ;SPAN style=”LINE-HEIGHT: 200%; FONT-FAMILY: ‘Tahoma’,’sans-serif’; FONT-SIZE: 9pt; mso-fareast-font-family: ‘Times New Roman'” dir=ltr lang=AR-SA>‎خواهي از وي با سينه باز و بزرگواري عذر طرف را بپذيرد. همچنين در جاي ديگر از همين عهدنامه فرموده‌اند كه با افراد باگذشت بپيوند و آنها را به عنوان كارگزار انتخاب نما:
(ثُمَّ إلصَق بِذَوِي…. السَّماحَه) (قوچاني، 1374: 137-138).

3– بعد فکری
1-3) علم و دانش
در احاديث اسلامي همواره تأكيد شده است كه در انتخاب افراد به صلاحيت علمي و توانايي آنها دقت و توجه بيشتري شود و هرگز كساني را كه از نظر علمي ضعيف هستند و آگاهي‎هاي لازم را ندارند بر كاري نگمارند؛ زيرا كه چنين كاري بزرگترين خيانت به جامعه اسلامي است. حضرت علي(ع) در نهج‌البلاغه، خطبه 172 مي‌فرمايند: &l t;BR>«اي مردم همانا سزاوارترين مردم به اين امر (خلافت و زمامداري) كسي است كه تواناترين آنها بر اجراي امور و داناترين به فرمان خداوند در فهم مسائل باشد» (خسروي، 1378: 39-40).

2-3) تجربه كاري
يكي از مؤثرترين عوامل موفقيت كارگزار در حکومت و مملکت‎داری، تجربه و سابقه كاري وي مي‌باشد. حاکم باتجربه، بسياري از نابساماني‌هاي ملک خود را سامان مي‌دهد و بالعكس حاکم بي‌تجربه و بدون سابقه، انسجام و وحدت اجتماع را متلاشي و پراكنده خواهد نمود. امام علي(ع) در نامه به مالك اشتر مي‌فرمايد:
«افراد با تجربه را به عنوان كارگزار انتخاب نما» (قوچاني، 1374: 82).

3-3)&lt ;/SPAN> حسن تدبير
حسن تدبير معياري ضروري براي زمامداران مي‌باشد. هيچ حاکمی نمي‌تواند بدون تدبير درست راه به جايي ببرد و هر جا كه نابساماني و تباهي مشاهده مي‌شود بايد در جستجوي نوعي بي‌تدبيري در آنجا برآمد و اساساً از مهم‎ترين عوامل فروپاشي دولت‌ها سوءتدبير است. به بيان اميرالمومنين(ع): «چهار چيز دليل برگشت [روزگار و اوضاع و احوال دولت‌ها و حكومت‌هاست]، بدي تدبير و زشتي تبذير و كمي عبرت گرفتن و بسياري مغرور شدن» (غررالحكم). همچنين آن حضرت فرموده‌اند:
«صلاح و سازمان زندگي تدبير است» (دلشاد تهراني، 1377: 255-256).

4-3) تند ذهني و داشتن حافظه قوي
حاکم بايد داراي حافظه قوي و ذهني توانمند باشد تا پرداختن به يك مسئله او را از ساير مسائل غافل نكند و پيچيدگي و حجم كارها، او را به فراموشي و اشتباه نياندازد. حضرت علي ( ع) در نامه به مالك اشتر چنين فرموده است:
«كسي را برگزين كه در رساندن نامه كارگزارانت به تو يا رساندن پاسخ‌هاي تو به آنان كوتاهي نكند و در آنچه براي تو مي‌ستاند يا از طرف تو به آنان تحويل مي‌دهد، فراموشكار نباشد».(نامه: 53).

5-3) داشتن قدرت تشخيص و تجزيه و تحليل
امام علي(ع) در انت
خاب کارگزاران مملکت، به مهارت ادراكي و تشخيص و تجزيه و تحليل مسائل آنان توجه كامل داشت و افرادی را بر مي‌گزيد كه در بحران‌هاي پيش آمده خود راه‎حل مناسب را بيابند؛ بنابراین در معرفي مالك اشتر به ديگر فرماندهان نظامي به مهارت ادراكي و تشخيص و تجربه و تحليل مسائل توسط مالك اشتر، اشاره مي‌فرمايد:
«من مالك اشتر پسر حارث را بر شما و سپاهياني كه تحت امر شما هستند فرماندهي دادم، گفته او را بشنويد و از فرمان او اطاعت كنيد او را مانند زره و سپر نگهبان خود برگزينيد زيرا كه مالك نه سستي به خرج داده و نه دچار لغزش مي‌شود، نه در آنجايي كه شتاب لازم است كندي دارد و نه آنجا كه كندي پسنديده است، شتاب مي‌گيرد» (همان نامه) (خسروي، 1378: 108).