2- بعد فلسفى و عرفانى:
آگاهى از بعد فلسفى و عرفانى او در گرو اين است كه سير رشد علمي امام را از دوران جوانى تا دوران مرجعيتبه صورت فشرده بازگو كنيم:
امام در يك بيت علمي در بيستم جمادى الثانى 1320 چشم به دنيا گشود، ولى در همان دوران كودكى پدر را از دست داد و در تكفل برادر ارجمندش جناب آيت الله پسنديده درآمد و در آغوش گرم او بزرگ شد. از همان دوران كودكى و نوجوانى، بينش نافذ و پيشانى بلند و نگاههاى حساس او از نبوغ و استعداد خاص وى حاكى بود. وى ادبيات فارسى و عربى را تا معانى و بيان و بديع در همان زادگاهش تحصيل كرد و سپس براى تحصيلات بالاتر در سال 1329 به شهرستان «اراك» مهاجرت نمود. شهرستان اراك در آن روز شاهد تاسيس حوزه جديدى بود كه به وسيله بزرگ مرد الهى آيت الله عظمي حائرىقدس سره پىريزى شده بود. وى در سال 1332 اين حوزه را تاسيس نموده و تا 1340 آن را اداره كرد و فضلا را از اقطار و اكناف در آنجا گرد آورد.
حضرت امام پس از انتقال مرحوم حائرى به شهرستان قم و تصميم بر تاسيس حوزه جديد در اين حرم اهل بيت، بلافاصله از شهرستان اراك به قم مهاجرت نمود و سطوح عالى را از محضر اساتيد بزرگ، از جمله مرحوم آيت الله حاج سيد محمد تقى خوانسارى (متوفاى 1371 ه.ق) فرا گرفت. پس از چهار سال اقامت در قم شايستگى آن را پيدا كرد كه از سال 1344 به درس آية الله حائرى راه يابد و تا سال 1355 از حوزه فقهى و اصولى مرحوم حائرى بهرهمند شود. ايشان بخشى از درسهاى مهم استاد خود را به رشته ى تحرير درآورد تا آنجا كه آخرين نظريات فقهى و اصولى آيت الله حائرى را در كتابچه خاصى به نام «فوائد» گرد آورى نمود.
تاسيس حوزه در قم سبب شد كه شخصيتهاى عظيم فلسفى و عرفانى براى بهره رسانى و بهره گيرى از حرم اهل بيت در آنجا رحل اقامت افكنند و در اين ميان مىتوان از دو شخصيت بزرگ، مرحوم آيت الله شاه آبادى و مرحوم آيت الله رفيعى قزوينى نام برد.
حضرت امام پنج سال تمام، عرفان را نزد آيت الله شاه آبادى تحصيل و فلسفه را از مرحوم آيت الله رفيعى آموخت ولى در ميان اين دو نفر به مرحوم شاه آبادى عشق مىورزيد و مىگفت: من تا كنون انسانى به اين لطافت طبع نديده ام و مىافزود من در نخستين برخورد به ايشان پيشنهاد تدريس اسفار نمودم. او با استاد خود چنان عارفانه و
مؤدبانه رفتار مىكرد كه اگر روزى درس تا دو ساعت هم به طول مىانجاميد، اظهار خستگى نمىكرد و اگر استاد به خاطر عذر خاصى مثلا پنج دقيقه درس مىگفت باز هم اعتراض نمىنمود و اين خصيصه را استاد وى نيز به ديگران يادآور مىشد.
او در مسايل عرفانى و فلسفى، به حق استاد مسلم بود و برخلاف بسيارى از اساتيد فلسفه و عرفان كه فقط به تقرير و تبيين مسايل اكتفا مىكنند و چه بسا خود نيز به كنه مطلب نرسند، مسايل الهيات را به حق چشيده بود و آنچه را مىگفت از صميم دل بيان مىكرد و در برخى از مسايل به حد شهود رسيده بود. او در عين علاقه به هر دو علم، كشش خاصى به عرفان نظرى و عملى داشت. اثر ممتاز او در اين فن نشانه نبوغ او است. «مصباح الهدايه فىالولاية والخلافة» بحثى عرفانى در اسما و صفات مىباشد كه به حق از نادره هاى زمان است و كمتر عارفى مىتواند به عمق آن نوشته ها پى برد.
هيچگاه براى او كميت شاگرد مطرح نبود، او به كيفيت بيش از حد علاقه داشت از اين جهت به مرحوم آيت الله شهيد مطهرى بيش از حد ارج مىنهاد .
3- بعد اخلاقى امام:
پس از درگذشت مرحوم آيت الله عظمي حائرى، معظم له عصرهاى پنجشنبه و جمعه درسى را به عنوان درس اخلاق آغاز نمود كه خارى در چشم حاكمان روز بود. وى اين بحث را به عنوان درس اخلاق آغاز كرد و از نظر قانونى حكم ديگر دروس حوزه را داشت و چون در آن روز
تمام اجتماعات ممنوع بود جز تدريس، از اين جهت نمىتوانستند جلوى آن را بگيرند.
امام در اين درس، نكات آموزنده ى اخلاقى آميخته با مسايل عرفانى و سياسى بيان مىكرد و گاهى به خاطر مزاحمت دستگاه و جلوگيرى از تدريس، محل درس را از مدرسه ى فيضيه به مدرسه ى حاج ملاصادق منتقل مىنمود و در هر حال، در همان شرايط كتاب ارزندهاى را به نام «الاربعين» نوشت كه عصاره ى درسهاى اخلاق او در روزهاى پنجشنبه و جمعه در سنوات پس از درگذشت آيتالله حائرى تا سال 1358 هجرى قمرى بود و خوشبختانه اين كتاب كه بر اثر هجوم وحشيانه دستگاه به بيت امام ناپديد شده بود سالها بعد به دست آمده و به زيور طبع آراسته گرديده است. كسانى كه از اين درس و آن مجلس روحانى خاطراتى دارند، مىتوانند تاثير سخن امام را در دگرگونى قلوب و ارواح كاملا به يادآورند. يك نشست در آن درس اخلاق، آن چنان انسان را به دنيا و زخارف آن بىعلاقه مىكرد كه انسان فقط و فقط به معنويات ارج مىنهاد. درس اخلاق حضرت استاد، آن چنان دگرگونى عظيمي در طلاب و فضلاى آن زمان پديد آورده بود كه مساله سير و سلوك به تدريج در ميان فضلا براى خود جايى باز مىكرد و غالباً كوشش مىكردند كه گفتار و رفتار خود را با اخلاق اسلمي وفق دهند.
در تقيد امام نسبت به مسايل اخلاقى همين بس كه اگر در مجلسى كسى سخنى را مىگفت كه از آن بوى تعريض به مسلمانى به مشام مىرسيد، با رنجش شديد امام روبه رو مىشد و امام از ادامه ى سخن وى جلوگيرى مىكرد.
نمونه گوياى ديگرى از تقيد او به اخلاق اسلمي اين كه ايشان در مدرس مدرسه فيضيه براى جمعى فلسفه تدريس مىكرد. روزى يكى از مدرسين غير معروف قم كه از شرايط جايگاه درس آگاه نبود براى يك نفر كتاب شرح لمعه را تدريس مىكرد، وقتى امام وارد مدرس شد و ديد او مشغول تدريس است، بلافاصله بيرون آمد و به هيچ قيمت حاضر نشد كه آن روز در آن مركز درس بگويد و گفت ايشان قبل از ما شروع به درس كرده و حق سبقت با او است. او سالها كه در برخى از مساجد درس مىگفت لدىالورود دو ركعت نماز تحيت مسجد را به جا مىآورد آن گاه تدريس را آغاز مىكرد و تا شايستگى افراد را براى درسى كه مىگفت احراز نمىكرد به او اجازه شركت نمىداد.
هيچگاه براى او كميت شاگرد مطرح نبود، او به كيفيت بيش از حد علاقه داشت از اين جهت به مرحوم آيت الله شهيد مطهرى بيش از حد
ارج مىنهاد و سخنان او را به خوبى گوش مىكرد و من خود قسمتى از نوشته هاى امام را ديده ام كه اعتراضات شهيد مطهرى را به صورت پرسش و پاسخ در كتاب خود آورده و به تحليل اشكال او پرداخته است.
4- بعد فقاهت و اجتهاد:
حضرت امام يازده سال تمام از درس خارج فقه و اصول مؤسس حوزه بهره مند شد و پس از درگذشت او به تدريس سطوح عالى پرداخت و هيچگاه رشته ى بحث او درباره ى اين دو علم از هم نگسست. علاوه بر تدريس با جمعى از فضلاى بزرگ حوزه مانند مرحوم آية الله محقق داماد و آية الله حاج سيد احمد زنجانىقدس سره مباحثه ى مشترك فقهى داشتند.
آنگاه كه مرحوم آيت الله بروجردى در سال 1346 هجرى قمرى به قم آمدند يكى از شخصيتهايى كه به درس ايشان گرمي خاصى بخشيد، حضرت امام بود.
مرحوم بروجردى از نظر روش فقهى با مرحوم حائرى تفاوت آشكارى داشتند. مرحوم حائرى به بحث و تحقيق و ژرفنگرى بيش از تتبع مىپرداخت، در حالى كه مرحوم بروجردى به تتبع در تاريخ مساله و فتاواى فقهاى عامه و خاصه در نخستين قرون و كاوش در رجال سند بيش از امور ديگر، عنايت مىورزيد و از نظر عمق بحثها نيز در سطح بالاترى قرار داشت.
حضرت امام با شركت در درس مرحوم بروجردى به مزاياى درس ايشان پى برد و پيوسته فضلا را براى پىگيرى از روش ايشان دعوت مىنمود. معظم له در درس مرحوم بروجردى از سال 1364 ه..ق تا سال 1
370 ه..ق شركت داشت و در نتيجه مزاياى روش هر دو استاد را به هم آميخت و خود صاحب سبك و روشى در فقه و اصول گرديد و از تركيب هر دو روش، يعنى عنايت بر تحليل و ژرفنگرى و بحثهاى عميق، به ضميمه ى تتبع در تاريخ مساله و اقوال پيشينيان، بنياد نوينى را پىريزى كرد و از سال 1364 ه..ق به درخواست گروهى از فضلا، درس خارج اصولى را از مباحث «قطع» آغاز نمود و اين دوره درسال 1370ه..ق به پايان رسيد و مخلص نيز در عداد كوچكترين تلاميذ او در اين دوره و دوره هاى بعد درآمد و رشته ى علاقه ى او در بهره گيرى از دروس امام تا روزى كه از قم به تركيه تبعيد شد، ادامه داشت. وى متجاوز از دو دوره ى كامل، اصول را تدريس كرد و در هر دوره نظريات جديدى را در اصول عرضه مىنمود و درسهاى معظم له با آخرين نظريات خود در سه جلد به نام «تهذيب الاصول» منتشر شد و هم اكنون مورد استفاده مدرسان خارج اصول است.
از نظر فقهى كتابهاى «زكات» و «طهارت»، «مكاسب محرمه»، «بيع و خيارات» و برخى از ابواب مخصوص را تدريس نموده و خوشبختانه قسمت اعظم آنها به قلم خود معظم له به نگارش درآمده كه از آنها مىتوان كتابهاى ياد شده در ذيل را نام برد:
1- «الطهارة» در دو جلد كه در قم چاپ شده است.
2- «المكاسب المحرمة» در دو جلد كه در قم طبع گرديده است.
3- «كتاب البيع و الخيارات» كه قسمتى را در قم و قسمت مهمترى را در نجف تدريس نموده و همه اين مباحث منتشر شده است.
علاوه بر اين نگارش، تعليقه بر كتاب «وسيلة النجاة» مرحوم «سيد اصفهانى» ويا تعليق بر عروة الوثقى، تاليف مرحوم «سيد يزدى» تقريبا يك دوره فقه را با دقت مطالعه فرموده و خلاصه نظريات هر دو را در اين دو تعليقه آورده است. او تعليقه ى فقهى خود را بر «وسيلة النجاة» در سال 1365 ه.ق آغاز نموده و در سال 1372 به پايان رساند و در اين مدت كمتر به كارهاى غير فقهى مشغول بود و بيش از پيش به نگارش اين تعليقه مىپرداخت و تعليقه بر عروةالوثقى را منتزع از اين تعليقه مىدانست و اصولا در ميان كتابهاى فقهى كه اخيرا نگارش يافته «وسيله» ى مرحوم سيد را كتاب گرانقدرى مىشمرد.
وقتى هيات حاكمه ايشان را در سال 1343 هجرى شمسى به تركيه تبعيد كرد در آنجا تصميم گرفت كه به بازنويسى وسيله و افزودن مسايل مورد حاجت بر آن كتاب همت گمارد و پس از افزودن قريب به ثلثبر آن
، آن را به نام «تحرير الوسيله» منتشر نمود. از اين جهت، اين كتاب كه قسمتى از آن در تبعيدگاه تركيه در شهر «بورسا» و قسمتى ديگر پس از ورود به نجف نگارش يافته يك دوره متن فقهى است كه روشنگر استادى و ژرف نگرى او در فقاهت است.
فتاواى حضرت امام پس از انقلاب كه اخيرا به رشته تحرير درآمده و در آنها به توضيح مسايل مستحدثه همت گمارده شده است، اثر فقهى ارزشمندى است كه مىتواند از بعد فقهى او بيان خاصى داشته باشد.
او بر خلاف انديشه هاى نارسا كه از مغز افراد خام و ناوارد به فقه، تراوش مىكند، به فقه سنتى و جواهرى علاقه وافر داشت و اصولا روش ديگرى را صحيح نمىدانست.
حتى روزى به او پيشنهاد شد كه در كتابهاى درسى حوزه مانند «شفا» و «اسفار» دگرگويى ايجاد شود، او با اين دگرگونى مخالفت ورزيد و گفت آسان گرايى و تلخيص كتابهاى بزرگ، از ژرف بينى طلاب مىكاهد. اصالتها را حفظ كنيد و روشهاى جديد را تا آزمون صحيح روى آن انجام نگرفته به كار نبنديد.
5- بعد عبادى امام:
حضرت امام از نخستين دوران جوانى، با هر نوع رياكارى مخالفت مىورزيد و در عين حال كه در روز بسان ديگر طلاب و فضلا به تحصيل مىپرداخت و در مجالس انس شركت مىنمود و در غالب پنجشنبه ها و جمعه ها براى تفريح به خارج قم مىرفت و از چنين مجالس بهره مىگرفت، ولى در دل شب بسان پرهيزكاران وارسته به را
ز و نياز با معبود مىپرداخت و از همان دوران جوانى و از 27 سالگى تا لحظه اى كه توان داشت، نماز شب او ترك نشد و در سخت ترين لحظات، حتى شبى كه از پاريس به تهران بازمىگشت، نماز شب را در هواپيما به جا آورد. او در ميان ادعيه به «صحيفه سجاديه» علاقه خاصى داشت و معتقد بود كه در لابه لاى ادعيه، يك رشته مسايل عرفانى و فلسفى هست كه مرغ انديشه هيچ فيلسوفى به آنها نرسيده است و در ميان مناجاتها به مناجات شعبانيه عشق مىورزيد و در ماه رمضان به خواندن ادعيه تقيد خاصى داشت. در سال 1347 هجرى قمرى بر دعاى سحر كه از امام باقر عليه السلام نقل شده است شرح زيبايى نوشته كه دلهاى عارفان و عاشقان به سير ملكوتى را تكان مىدهد. او در ميان زيارتها به «زيارت جامعه» بيش از همه علاقه داشت و در تمام حرمهاى ائمه اهل بيت به خواندن آن كاملا مقيد بود.
به هنگام نماز غرق در عزوجلال الهى بود و در اين راستا دو كتاب ارزشمند او بيانگر بحثهاى عرفانى و الهى اوست. اين دو كتاب يكى به نام «آداب الصلاة» و ديگرى به نام «اسرار الصلاة» است كه هر دو از كتابهاى نفيسى است كه كمتر مىتوان براى آنها نظيرى يافت، به ويژه كتاب «اسرار الصلاة» كه به حق كتاب «اسرار الصلاة» است در حالى كه ديگر كتابهايى كه به اين نام منتشر شده از نظر او «آداب الصلاة» به شمار مىروند نه «اسرار الصلاة».
او در ميان فلاسفه، شيفته مكتب صدرالمتالهين و در ميان عرفا و محققان عرفان، به قاضى سعيد قمي علاقه ى سرشارى داشت تا آنجا كه كتاب توحيد او را شخصا استنساخ نمود و افكار بلند او را بسيار مىستود، و در ميان ديگر كتابهاى قاضى سعيد قمي به كتاب «اربعين» او ارج مىنهاد.
در حالات خاصى كه فقط نزديكان او مىتوانستند شاهد آن باشند، گاهى با مطالعه ى برخى از كتب عرفانى اشكهاى چشم او مرواريدوار، بر گونه هايش مىغلتيدند.
6- بعد ادبى و سبك نگارش:
وى از روز نخست، انسان با ذوقى بود كه با نگارش رابطه خاصى داشت و از موهبت خط زيبا و نستعليق بهره مند بود و خط او جزو خطوط درجه ى يك به شمار مىرود و هم اكنون برخى از كتابهاى او كه در سالهاى 1346 و 1349 نگاشته است نزد اين جانب موجود است و حاكى از قدرت انگشتان او در آفرينش اثر هنرى است.
او از قريحه شعرى خاصى برخوردار بود كه فقط اين ذوق را در خدمت اهل بيت به كار مىبرد. «بهاريه هاى او» در ميلاد امام زمان عليه السلام زينت بخش محافل ادبى و ولايى حوزه ى علميه ى قم در دوران مرحوم آية الله حائرى بود. وى ديوان ضخيمي به اندازه ى ديوان حافظ داشت كه متاسفانه از خانه ايشان به سرقت رفت و تا كنون اثرى از آن به دست نيامده است ولى در عين حال ارادتمندان او برخى از بهاريه هاى وى را استنساخ كرده و قسمتى از آنها به وسيله ى فرزند عزيزش مرحوم حجت الاسلام آقاى سيد احمد خمينى رحمه الله گردآورى گرديده است. او در نويسندگى از جملات كوتاه ولى كوبنده بهره مىگرفت و از كلمات زيبا و روح افزاى عارفان، آميخته با شيوه ى پرخاشگرى موحدان بر مشركان و ملحدان، استفاده مىكرد و اعلاميه هاى او از آغاز نهضت تا آخرين روزها بر اين نكته گواهى مىدهند.
او علم عروض و قوافى را در نزد مرحوم «حاج شيخ محمد رضا اصفهانى» مؤلف كتاب «نقد فلسفهى داروين» آموخت و از هيات قديم و جديد اطلاع داشت.
وى در سال 1347 هجرى قمرى در سن 27 سالگى با صبيه مرحوم آيت الله حاج ميرزا محمد ثقفى ازدواج نمود و در سايه اين پيوند داراى دو فرزند ذكور و سه فرزند دختر گرديدند كه هر كدام براى خود مقمي و موفقيتى داشته و دارند و فرزند بزرگوار ايشان مرحوم آيت الله حاج آقا مصطفى از نظر كمالات علمي و معنوى نسخه دوم پدر بود ولى متاسفانه دست اجل اين شاخه را از پيكر اين درخت طيبه برگرفت، و
آثار علمي كه از او باقى مانده و چاپ شده است نشانه نبوغ سرشار اوست.
http://salat.ir
