جستجو
این کادر جستجو را ببندید.
از این طرف اومدی: 

زندگینامه حافظ

فهرست مطالب

زندگینامه حافظ



خواجه شمس الدین محمد بن محمد حافظ شیرازی (حدود ۷۲۷-۷۹۲ هجری قمری)، شاعر و غزلسرای بزرگ قرن هشتم ایران و یکی از سخنوران نامی جهان است.


بسیاری حافظ شیرازی را بزرگترین شاعر ایرانی تمام دوران ها می دانند. بیشتر اشعار حافظ غزل می باشد و بن مایه غالب غزلیات او عشق است.


حافظ به همراه سعدی، فردوسی و مولانا چهار رکن اصلی شعر و ادبیات فارسی را شکل داده اند.


خواجه شمس الدین محمد بن محمد حافظ شیرازی (حدود ۷۲۷-۷۹۲ هجری قمری)، شاعر و غزلسرای بزرگ قرن هشتم ایران و یکی از سخنوران نامی جهان است.



بسیاری حافظ شیرازی را بزرگترین شاعر ایرانی تمام دوران ها می دانند. بیشتر اشعار حافظ غزل می باشد و بن مایه غالب غزلیات او عشق است.


حافظ به همراه سعدی، فردوسی و مولانا چهار رکن اصلی شعر و ادبیات فارسی را شکل داده اند.


دیوان حافظ


دیوان حافظ که مشتمل بر حدود ۵۰۰ غزل، چند قصیده، دو مثنوی، چندین قطعه، و تعدادی رباعی ست، تا کنون بیش از چهارصد بار به اشکال و شیوه های گوناگون، به زبان اصلی فارسی و دیگر زبان های جهان به چاپ رسیده است. شاید تعداد نسخه های خطّی ساده یا تذهیب گردی
دهٔ آن در کتابخانه های ایران، افغانستان، هند، پاکستان، ترکیه، و حتی کشور های غربی از هر دیوان فارسی دیگری بیشتر باشد. (ص ص
۲۶۵ – ۲۶۷، ذهن و زبان حافظ)


حافظ به زبان عربی یعنی نگه دارنده و به کسی گفته می شود که بتواند قرآن را از حفظ بخواند.


زندگی حافظ


تولد


در خصوص سال دقیق ولادت او بین مورخین و حافظ شناسان اختلاف نظر است. دکتر ذبیح الله صفا ولادت او را در ۷۲۷ (تاریخ ادبیات ایران) و دکتر قاسم غنی آن را در ۷۱۷ (تاریخ عصر حافظ) می دانند. برخی دیگر از محققین همانند علامه دهخدا بر اساس قطعه ای از حافظ ولادت او را قبل از این سال ها و حدود ۷۱۰ هجری قمری تخمین می زند(لغتنامه دهخدا، مدخل حافظ). آنچه مسلم است ولادت او در اوایل قرن هشتم هجری قمری و بعد از ۷۱۰ واقع شده
و به گمان غالب بین
۷۲۰ تا ۷۲۹ روی داده است.


سال وفات او به نظر اغلب مورخین و ادیبان ۷۹۲ هجری قمری می باشد. (از جمله در کتاب مجمل فصیحی نوشته فصیح خوافی(متولد ۷۷۷ ه.ق.) که معاصر حافظ بوده و همچنین نفحات الانس تالیف جامی(متولد ۸۱۷ ه.ق.) صراحتاً این تاریخ به عنوان سال وفات خواجه قید شده است). مولد او شیراز بوده و در همان شهر نیز وفات یافته است.


نزدیک به یک قرن پیش از تولّد او (یعنی در سال ۶۳۸ ه ق – ۱۲۴۰ م) محی الدّین عربی دیده از جهان فروپوشیده بود، و ۵۰ سال قبل ازآن (یعنی در سال ۶۷۲ ه ق – ۱۲۷۳ م) مولانا جلال الدّین محمد بلخی (رومی) درگذشته بود.


درباره زندگی حافظ اطلاعات دقیقی در دست نیست. گفته می شود که پدر وی بهاءالدّین نام داشته و تاجر بوده است. حافظ کودکی بیش نبود که پدرش را از دست می دهد.


زبان و هنر شعری


همچون همهٔ هنرهای را
ستین و صادق، شعر حافظ پرعمق، چندوجه، تعبیریاب، و تبیین جوی است. او هیچ گاه ادعای کشف و غیب گویی نکرده، ولی ازآن جا که به ژرفی و با پرمعنایی زیسته است و چون سخن و شعر خود را از عشق و صدق تعلیم گرفته است، کار بزرگ هنری او آینه دار طلعت و طینت فارسی زبانان گردیده است.







مرا تا عشق تعلیم سخن کرد حدیثم نکتهٔ هر محفلی بود مگو دیگر که حافظ نکته دان ست که ما دیدیم و محکم جاهلی بود (صفحهٔ ۳۶ حافظ نامه، شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ، بخش اوّل.)



غزل حافظ


حافظ را چیره دست ترین غزل سرایزبان فارسی دانسته اند موضوع غزل وصف معشوق، می، و مغازله است و غزل سرایی را باید هنری دانست ادبی، که درخور سرود و غنا و ترانه پردازی ست.


با آنکه حافظ غزل عارفانهٔ مولانا و غزل عاشقانهٔ سعدی را پیوند زده است، نوآوری اصلی به سبب تک بیت های درخشان، مستقل، وخوش مضمون فراوانی ست که ایجاد کرده است. استقلالی که حافظ از این راه به غزل داده به میزان زیادی از ساختار سوره های قرآن تأثیر گرفته است، که آن را انقلابی در آفرینش اینگونه شعر دانسته اند (صفحهٔ ۳۴ حافظ نامه، شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ، بخش اوّل.)







ندیدم خوشتر از شعر تو حافظ به قرآنی که اندر سینه داری


نمونه ای از اشعار







پیش ازاینت بیش ازاین اندیشه ی عشّاق بود مهرورزی تو با ما شهرهٔ آفاق بود یاد باد آن صحبت شبها که با نوشین لبان بحث سرّ عشق و ذکر حلقهٔ عشّاق بود پیش ازین کاین سقف سبز و طاق مینا برکشند منظر چشم مرا ابروی جانان طاق بود سایهٔ معشوق اگر افتاد بر عاشق چه شد ما به او محتاج بودیم او به ما مشتاق بود حسن مهرویان مجلس گرچه دل می برد و دین بحث ما در لطف طبع و خوبی اخلاق بود شعر حافظ در زمان آدم اندر باغ خلد دفتر نسرین و گل رازینت اوراق بود


واژه های کلیدی حافظ


در دیوان حافظ کلمات و معانی دشوار فراوانی یافت می شود که هر یک نقش اساسی و عمده ای را در بیان و انتقال پیام ها و اندیشه های عمیق بر عهده دارد. به
عنوان نقطهٔ شروع برای آشکارایی و درک این مفاهیم باید با سیر ورود تدریجی آن ها در ادبیات عرفانی آغاز گردیده از قرن ششم و با آثار سنایی و عطار و دیگران آشنایی طلبید. از جملهٔ مهم ترین آن ها می توان به رند و صوفی و می اشاره داشت:


رند


شاید کلمه ای دشوار یاب تر از رند در اشعار حافظ یافت نشود. کتب لغت آن را به عنوان زیرک، بی باک، لاابالی، و منکر شرح می دهند، ولی حافظ از همین کلمه بد معنی، واژه پربار و شگرفی آفریده است که شاید در دیگر فرهنگ ها و در زبان های کهن و نوین جهان معادلی نداشته باشد.







اهل کام و ناز را در کوی رندی راه نیست رهروی باید جهان سوزی نه خامی بی غمی آدمی در عالم خاکی نمی آید به دست عالمی دیگر بباید ساخت وز نو آدمی {{{2}}}


صوفی


حافظ همواره صوفی را به بدی یاد کرده، و این به سبب ظاهر سازی و ریا کاری صوفیان زمان او بوده است. آنان به جای آن که به راستی مردان خدا باشند و روندگان راه حقیقت، اغلب خرقه داران و پشمینه پوشانی بودند که بویی از عشق نابرده به تند خویی شهرت داشتند و پای از سرای طبیعت بیرون نمی نهادند.







درین صوفی وشان دَردی ندیدم که صافی باد عیش دُرد نوشان







نقد صوفی نه همه صافی بیغش باشد ای بسا خرقه که مستوجب آتش باشد


در برابر صوفی، حافظ از درویش با نیکویی و احترام یاد کرده، و عارف را اغلب همان صوفی راستین با کردار و سیمایی رندانه دانسته است.&lt ;/o:p>







در خرقه چو آتش زدی ای عارف سالک جهدی کن و سرحلقۀ رندان جهان باش


حافظ و پیشینیان


یکی از باب های عمده در حافظ شناسی مطالعهٔ کمی و کیفی میزان، گستره، مدل، و ابعاد تأثیر پیشینیان و هم عصران بر هنر و سخن اوست. این نوع پژوهش را از دو دیدگاه عمده دنبال کرده اند: یکی از منظر است
قلال، یگانگی، بی نظیری، و منحصربه فرد بودن حافظ و اینکه در چه مواردی او اینگونه است. دوّم از دیدگاه تشابهات و همانندی های آشکار و نهانی که مابین اشعار حافظ و دیگران وجود دارد.


از نظر یکتا بودن، هر چند حافظ قالب های شعری استادان پیش از خودش و شاعران معاصرش همچون خاقانی، نظامی، سنایی، عطار، مولوی، عراقی، سعدی، امیر خسرو، خواجوی کرمانی، و سلمان ساوجی را پیش چشم داشته، زبان شعری، سبک و شیوهٔ هنری، و نیز اوج و والایی پیام ها و اندیشه های بیان گردیده با آن ها چنان بالا و ارفع است که او را نمی توان پیرو هیچ کس به حساب آورد (صفحهٔ ز، پش گفتار در دیوان حافظ با ترجمه و شرح اردو توسط عبادالله اختر).







کس چو حافظ نگشاد از رخ اندیشه نقاب تا سر زلف سخن را به قلم شانه زدند


از منظر تأثیر آثار دیگران بر حافظ و اشعارش، پیش زمینهٔ (background) بسیاری از افکار، مضامین، صنایع و نازک خیالی های هنری و شعری حافظ در آثار پیشینیان او هم وجود دارد


تأثیر حافظ بر شعر دوره های بعد


تبحر حافظ در سرودن غزل بوده و با ترکیب ا
سلوب و شیوه شعرای پیشین خود سبکی را بنیان نهاده که اگر چه پیرو سبک عراقی است اما با تمایز ویژه به نام خود او شهرت دارد. برخی از حافظ پژوهان شعر او را پایه گذار سبک هندی


شرح حافظ


بنا به ماهیّت و طبیعتش، شعر حافظ شرح طلب است. این امر، به هیچ وجه ناشی از دشواری یا دیریابی آن نیست، بلکه، در چندپهلویی، پرمعنایی، و فرهنگ مندی شعر حافظ نشان دارد (صفحهٔ یک، شرح عرفانی غزل های حافظ.)


مطرب عشق عجب ساز و نوایی دارد زیر هر نغمه که زد، راه به جایی دارد)


همین وی
ژگی کم همانند، و نیز عالَم گیری و رواج بی مانند شعر اوست، که از دیرباز شرح نویسان زیادی را برآن داشته است که بر دیوان اشعار حافظ شرح بنویسند. بیشتر شارحان حافظ از دو قلمرو بزرگ زبان و ادبیّات فارسی، یعنی شبه قارّهٔ هند و امپراطوری عثمانی، به صورت زیر برخاسته اند. از جملهٔ مشهورترین آنها عبارتند از:


شارحان ترک


1.       سودی بسنوی (وفات: ۱۰۰۰ ه.ق.)، نویسندهٔ شرح چهار جلدی بر دیوان حافظ


2.       سروری (وفات: ۹۶۹ ه.ق.)


3.       شمعی (وفات: ۱۰۰۰ ه.ق.)


4.       سید محمد قونیوی متخلص به وهبی (وفات: ۱۲۴۴ ه.ق.)


حافظ پژوهان شبه قاره


این گروه بیشتر از دستهٔ پیشین به شعر حافظ و شرح نگاری برآن روی آورده اند. تنها از ربع نخست سدهٔ یازدهم هجری تا ربع اوّل سدهٔ دوازدهم (حدود ۱۰۰ سال) ۹ شرح کوچک و بزرگ در منطقهٔ پنجاب نوشته شده است. به عنوان نمونه می توان این دو را ذکرکرد:


1.       مرج البحرین توسّط ختمی لاهوری در سال ۱۰۲۶ ه.ق.


2.       مولانا عبدالله خویشگی قصوری که ۴ شرح بر دیوان خواجه نوشت (۱۱۰۶ ه.ق.)


حافظ در جهان


بگذر ز کبر و ناز که دیدست روزگار چین قبای قیصر و طرف کلاه کی حافظ حدیث سحرفریب خوشت رسید تا حدّ مصر و چین و به اطراف روم و ری تا کنون، شعر حافظ به ده ها زبان در تمامی دنیا ترجمه شده است. از جمله قدیمی ترین این ترجمه ها می توان موارد زیر را بر شمرد (Wilberforce Clarke, The Divan-I- Hafiz صفحه xviii&l t;/SPAN>):


1.       تاریخ: ۱۶۸۰ م، نویسنده: F. Meninski، نام و نوع اثر: Linguarum Orientalium اوّلین غزلدیوان حافظ – الا یا ایهاالسّاقی … – به نثر لاتین ترجمه شد، محل انتشار: وین


2.       تاریخ: ۱۷۶۷ م، نویسنده: T. Hyde، نام و نوع اثر: Syntagma dissertationum اوّلین غزل دیوان حافظ – الا یا ایهاالسّاقی … – به نثر لاتین ترجمه شد، محل انتشار: آکسفورد


3.       تاریخ: ۱۷۷۱ م، نویسنده: de Reviski، نام و نوع اثر: Specimen poeseos Persicae شانزده غزل از ابتدای دیوان حافظ به نثر لاتین ترجمه شد، محل انتشار: ذکر نشده


4.       &l t;/SPAN>تاریخ: ۱۷۷۴ م، نویسنده: J. Richardson، نام و نوع اثر: Specimen, Persian Poetry شانزده غزل از ابتدای دیوان حافظ به انگلیسی ترجمه شد، محل انتشار: لندن


آرامگاه حافظ







آرامگاه حافظ در منطقهٔ حافظیّه و در فضایی آکنده از عطر و زیبایی جان پرور گل های شیراز درهم آمیخته با شور اشعار خواجه واقع شده است. این مکان یکی از جاذبه های مهمّ توریستی هم به شمار می رود، و در زبان عامیانهٔ خود اهالی شیراز، رفتن به حافظیّه معادل با زیارت آرامگاه حافظ گردیده است. اصطلاح زیارت که بیشتر برای اماکن مقدّسی نظیر کعبه و بارگاه حسین بن علی، امام سوّم شیعیان به کار می رود، به خوبی نشان گر آن ست که حافظ چه چهرهٔ مقدّسی نزد ایرانیان دارد. معتقدان به حافظ رفتن به آرامگاه او را با آداب و رسومی آیینی همراه می کنند، از جمله با وضو به آنجا می روند، و در کنار آرامگاه حافظ کفش خود را از پای بیرون می آورند که در فرهنگ مذهبی ایران نشانهٔ احترام و قدسی بودن مکان است. آرامگاه حافظ هم چنین مکانی فرهنگی ست. به عنوان مثال، برنامه های مختلف شعرخوانی شاعران مشهور یا کنسرت خوانندگان بخصوص سبک موسیقی ایرانی و عرفانی در کنار آن برگزار می شود. حافظ شیرازی در شعری پیش بینی کرده است که مرقدش پس از او زیارت گاه خواهد شد:


بر سر تربت ما چون گذری، همّّّت خواه                          که زیارت گه رندان جهان خواهد بود


فال حافظ


دیشب به سیل اشک ره خواب میزدم نقشی به یاد خطّ تو بر آب میزدم چشمم به روی ساقی و گوشم به قول چنگ فالی به چشم و گوش درین باب میزدم ساقی به صوت این غزلم کاسه میگرفت میگفتم این سرود و می ناب میزدم خوش بود وقت حافظ و فالِ مراد و کام بر نام عمر و دولتِ احباب میزدم


مشهور است که امروز در خانهٔ هر ایرانی یک دیوان حافظ یافت می شود. ایرانیان طبق رسوم قدیمی خود در روزهای عید ملی یا مذهبی نظیر نوروز بر سر سفره هفت سین، و یا شب یلدا، با کتاب حافظ فال می گیرند. برای این کار، یک نفر از بزرگان خانواده یا کسی که بتواند شعر را به خوبی بخواند یا کسی که دیگران معتقدند به اصطلاح خوب فال می گیرد ابتدا نیت می کند، یعنی در دل آرزویی می کند. سپس به طور تصادفی صفحه ای را از کتاب حافظ می گشاید و با صدای بلند شروع به خواندن می کند. سپس می کوشد بنا به آرزوی خود بیتی را در شعر بیابد که مناسب باشد. اصطلاح خوب فال گرفتن در حالتی گفته می شود که شخصی چندین بار برای افراد مختلف فال بگیرد و هر بار برای نیت ها و آرزوهای متفاوت پاسخی داشته باشد. کسانی که ایمان مذهبی داشته باشند هنگام فال گرفتن فاتحه ای می خوانند و سپس کتاب حافظ را می بوسند، آنگاه با ذکر اورادی آن را می گشایند و فال خود را می خوانند.


رباعیات


رباعیات
چندی به حافظ نسبت داده شده است هر چند این رباعیات از ارزش ادبی والایی هم سنگ عزل های حافظ برخوردار نیستند اما در انتساب برخی از آن ها تردید زیادی وجود ندارد. دکتر پرویز ناتل خانلری در تصحیحی که از دیوان حافظ ارائه داده است. تعدادی از این رباعیات را آورده است که ده رباعی در چند نسخهٔ مورد مطالعه خانلری بوده اند و بقیه فقط در یک نسخه ثبت شده اند. خانلری در باره رباعیات حافظ می نویسد:







امشب ز غمت میان خون خواهم خفت و ز بستر عافیت برون خواهم خفت باور نکنی خیال خود را بفرست تا درنگرد که بی تو چون خواهم خفت







هر دوست که دم زد از وفا دشمن شد هر پاک روی که بود تردامن شد گویند شب آبستن غیب است عجب چون مرد ندید از که آبستن شد متن پررنگفال حافظ:


برخي حافظ را لسان غيب مي گويند يعني كسي كه از غيب سخن مي گويد و بر اساس بيتي از شعر حافظ او معتقد است كه كسي زبان غيب نيست:


زسرغیب کس آگاه نیست قصه مخوان      کدام محرم دل ره دراین حرم دارد


یکی از صنایع شعری ایهام ا
ست بدین معنی که از یک کلمه معانی متفاوتی برداشت می شود. ایهام در اشعار حافظ بصورت گسترده مورد استفاده قرار گرفته. همچنین از مهمترين خصوصيات شعر حافظ اين است كه غزليات او گستردگی مطالب ذکر شده در یک غزل می باشد بگونه ای که در يك غزل از موضوعهای فراوانی حرف می زند. هر بیت شعر حافظ نیز بطور مستقل قابل تفسیر است. اين خصوصيات شعر حافظ باعث شده كه هر كس با هر نيتي ديوان حافظ را بگشايد و غزلي از آن بخواند در مورد نيت خود كلمه يا جمله اي در آن غزل می یابد و فرد فكر مي كند كه حافظ نيت او را خوانده و به وي جواب داده است. غافل از اينكه اين خاصيت شعر حافظ است و در بقيه غزليات او نيز كلمات يا جملاتي همخوان با نيت صاحب فال وجود دارد.


حافظ زمانی که درمانده می شود به فال روی می آورد:


از غم هجر مکن ناله و فریاد که دوش      زده ام فالی و فریاد رسی می آید


مبارزه حافظ:


روزگار حافظ روزگار زهد فروشی و ریاورزی است و حافظ سرسخت و بی باک به مبارزه با این مرض پرداخته. حافظ رندانه در هوای پلشت زمان خود جهانی آرمانی و انسانی آرمانی آفریده. آشنایی حافظ با ادبیات فارسی و عرب بر آشنایی او از دین اسلام که کتاب اصلی آن (قرآن) به زبان عربی است افزود و او را تبدیل به یک رند آزاد اندیش کرد به گونه ای که بخش زیادی از دیوان حافظ به مبارزه با رياكاران اختصاص دادهشده است:


فدای پیرهن چاک ماهرویان باد            هزارجامه تقواوخرقه پرهیز


به کوی می فروشانش ز جامی بر نمی گیرند   &nb
sp;    
زهی سجاده تقوی که یک ساغر نمی ارزد


او تعصبات را کنار کذاشته و فارغ ازهرقید و بندی به مبارزه با کسانی برخاست که دین و قدرت خودرا به عنوان سنگر و سلاحی برای تجاوز به حقوق دیگران مورد استفاده قرار می دادند. حافظ در این مبارزه به کسی رحم نمی کند شیخ، مفتی، قاضی و محتسب همه ازکنایات واشعار اوآسیب می بینند.


مي خور كه شيخ و حافظ و مفتي و محتسب      چون نيك بنگري همه تزوير مي كنند


حافظا می خور و رندی کن و خوش باش ولی     دام تزویر مکن چون دگران قرآن را


او باده نوشی را برتر از زهدفروشی رياکاران می داند:


باده نوشی که دراوروی و ریایی نبود    بهتراز زهد فروشی که در او روی و ریاست


می خورکه صد گناه زاغیار در حجاب     بهتر ز طاعتی که ز روی ریا کنند


برخی حافظ رامانند نیچه و گوته فیلسوفی حساس به مسائل وجودی انسان می دانند که آزاداندیش است و دروغ ستیز و خرافات ستیز.

به این مطلب امتیاز دهید:

فرصت ویژه برای علاقه مندان به نویسندگی

شما می توانید مقالات خود را با نام خود در وب سایت موسسه منتشر نمائید. برای شروع کلیک نمائید.

نویسنده مقاله باشید