تشکیلات گسترده پنهانی
موضوعِ تشکیلات گسترده و پنهان در زندگی سیاسی امام صادق(علیه السلام) که در واقع، برگ زرین دیگری از دفتر بصيرت آفرینی حضرت است، به تعبیر مقام معظم رهبری، یکی از مهم‌ترین و شورانگیزترین و در عین حال مجهول‌ترین و ابهام‌آمیزترین فصول این زندگینامه پرماجراست.
برای اثبات وجودِ چنین سازمانی نباید توقع داشت که امام یا یکی از یاران نزدیکشان صراحتاً به چنین تشکیلاتی اعتراف کرده باشند؛ چرا که اولا: خاصیت ذاتی کارِ مخفی، همین است و ثانیا: یاران امام به اصل معتبر و مترقی «تقیه» پایبندی شدیدی داشتند؛ ولی ارتباطات مالی و فکری میان ائمه و شیعیان، ارسال وجوه شرعی از مناطق مختلف به مدینه، پرسشهای متعدد از امام و مکاتبات فراوان با حضرت از شهرهای دور و نزدیک جهان اسلام، محبوبیت بی نظیر اهل بیت(علیهم السلام) در بخشهای مهمی از کشور اسلامی، و خیل انبوه محدثان و راویان خراسانی، سیستانی، کوفی، بصری، یمانی و… با وجود تبلیغات وسیع خلفای بنی امیه علیه اهل بیت (علیهم السلام)، بهترین شاهد بر وجود تشکیلات گسترده تبلیغاتی امام در سراسر کشور اسلامی است.
نقشه امام صادق(علیه السلام) این بود که یک قیام علنى به راه بیندازد و حکومت بنی‌امیه را واژگون کند و از خراسان، رى، اصفهان، عراق، حجاز، مصر و همه مناطق مسلمان‌نشین که در همه این مناطق، شبکه حزبى امام صادق(علیه السلام) گسترده بود، به مدینه، نیرو بیاید و امام به شام لشکرکشى کند، حکومت شام را سرنگون سازد و خودش پرچم خلافت را بلند کند و به مدینه بیاید و حکومت پیغمبر (صلی الله علیه و آله)را به راه
بیندازد.23
شخصى به نمايندگىِ امام به خراسان رفت و مردم را به ولايت پذیری از امام دعوت كرد. جمعى پاسخ مثبت دادند و اطاعت كردند و گروهى سرباز زدند و منكر شدند، و دسته اى به عنوان احتياط و پرهيز از فتنه! دست نگهداشتند؛ آن‌گاه به نمايندگى از طرف هر گروه، يك نفر به ديدار امام صادق(علیه السلام) رفت. نماينده گروه سوم در جريان اين سفر با كنيزكى از همسفران، كار زشتى انجام داد و كسى از آن آگاهى نيافت. هنگامى كه اين چند نفر به حضور امام رسيدند، همان شخص آغاز سخن كرد و گفت: شخصى از اهل كوفه به منطقه ما آمد و مردم را به اطاعت و ولايت شما دعوت کرد؛ گروهى پذيرفتند، گروهى مخالفت كردند، و گروهى نيز از روى پرهيزگارى و احتياط، دست نگهداشتند. امام فرمودند: تو از كدام دسته هستى؟ گفت: من از دسته احتياط كار هستم. امام فرمودند: تو كه اهل پرهيزگارى و احتياط بودى، پس چرا در فلان شب احتياط نكردى و آن عمل خيانت آميز را انجام دادى؟!24
در اين قضيه، فرستاده امام از اهالی كوفه و منطقه مأموريت او خراسان بوده، در حالى كه امام در مدينه اقامت داشته‌اند و اين، وسعت حوزه فعاليت سياسى امام را نشان مى دهد.25
نخبه پروری
در حوزه درسی امام صادق(علیه السلام)، اهتمام ویژه به تربيت متخصصان وجود داشت. امام صادق (علیه السلام) هر يک از شاگردان خود را در رشته اى که با ذوق او سازگار بود، تشويق و تعليم مى‌نمود؛ مثلاً «حمران بن اعین» در زمینه تفسیر و علوم قرآنی و «ابان بن تغلب» در ادبیات عرب مهارت خاص داشتند. هشام بن حکم، هشام بن سالم، در رشته کلام متخصص بودند. زراره و محمّد بن مسلم و… در مسائل فقهی تخصّص داشتند و جابر بن حيان متخصّص رياضيات بود و….
هشام بن حکم می گوید که مردی از اهالی شام، وارد شد و به امام صادق(علیه السلام) گفت: می خواهم چند سؤال بکنم، امام فرمودند: درباره چه می خواهی بپرسی؟ گفت: از قرآن، حروف مقطعه، سکون، رفع، نصب و جر. امام فرمودند: ای حمران! تو جواب بده. مرد گفت: می خواهم با خودتان بحث کنم. امام فرمودند: اگر بر او غلبه کردی، بر من پیروز شده ای. مرد شامی آن قدر سؤال کرد و پاسخ صحیح شنید که خسته شد و به امام گفت: حمران مرد توانایی است. هرچه پرسیدم، جواب داد. آن گاه حمران به اشاره امام سؤالی پرسید که او جوابی نداشت. مرد این بار تقاضا کرد درباره مسائل نحو سؤال کند. امام او را به «ابان» حواله داد و در فقه به «زرارة بن اعین » و در کلام به «مؤمن الطاق» و در توحید به «هشام بن سالم » و در امامت به من معرفی کرد و او در همه مغلوب شد. امام چنان خندید که دندانش ظاهر شد. مرد شامی گفت: گویا می خواستی به من بفهمانی که در میان شیعیان چنین مردمی داری؟ امام فرمود: همین طور است.
آن مرد به جرگه شیعیان پیوست.26
وقتی انسان آثار امام صادق(علیه السلام) را بازبینی می کند، گاه می پندارد که در برابر یک دانشمند شیمی قرار دارد و گاه خود را در برابر یک عالم فلکی می‌انگارد و گاه خویش را در برابر طبیبی حاذق می بیند که بدن انسان را تشریح و امراض و اسقام و علل و طرق معالجه آن را بیان می‌کند و وقتی به علوم انسانی و معنوی باز می‌گردد، در برابر خویش، عالمی ربانی و چهره ای ملکوتی مشاهده می‌کند.27
نهضت علمی امام به گونه‌ای بنیان گذاری شده بود که در عین برخورداری از علم، حکمت، منطق و بصیرت، به مقابله جدی و مبارزه علمی با تفکرات انحرافی می پرداخت. حضرت در راستای بصيرت آفرینی نسبت به مبانی ناب تشیع، مناظرات علمی فراوانی انجام دادند که از ميان مناظرات متعدد و فراوان آن حضرت، برای نمونه، مناظره آن حضرت را با «ابو حنيفه»، پيشواى فرقه حنفى، مرور می کنیم.
روزى ابوحنيفه به خانه امام آمد و اجازه ملاقات خواست. امام اجازه نداد. ابوحنيفه مى گويد: مقدارى پشت در توقف کردم تا اينكه عده اى از مردم كوفه آمدند، و اجازه ملاقات خواستند. امام به آنها اجازه داد. من هم با آنها داخل خانه شدم. وقتى به حضورش رسيدم، گفتم: شايسته است كه شما نماينده اى به كوفه بفرستيد و مردم آن سامان را از ناسزا گفتن به اصحاب محمد(صلی الله علیه و آله) نهى كنيد، بيش از ده هزار نفر در اين شهر به ياران پيامبر(صلی الله علیه و آله) ناسزا مى گويند. امام فرمود: مردم از من نمى پذيرند.
گفتم: چگونه ممكن است سخن شما را نپذيرند، در صورتى كه شما فرزند پيامبر خدا(علیه السلام) هستيد؟ امام فرمود: تو خود يكى از همانهايى هستى كه حرف مرا نمی پذیری؛ مگر بدون اجازه من، داخل خانه نشدى؟ و بدون اينكه بگويم ننشستى؟ و بى اجازه شروع به سخن گفتن ننمودى؟ آن‌گاه فرمود: شنيده ام كه تو بر اساس قياس فتوا مى دهى؟ گفتم: آرى. امام فرمود: واى بر تو! اولين كسى كه بر اين اساس، نظر داد شيطان بود؛ وقتى خداوند به او دستور داد به آدم سجده كند، گفت: «من سجده نمى كنم؛ زيرا مرا از آتش و او را از خاك آفريدى و آتش، گرامي تر از خاك است.» سپس امام فرمود: به نظر تو كشتن كسى به ناحق مهم تر است، يا زنا؟ گفتم: كشتن كسى به ناحق. امام فرمود: پس چرا براى اثبات قتل، دو شاهد كافى است؛ ولى براى ثابت کردن زنا چهار گواه لازم است؟ آيا اين قانون اسلام با قياس، توافق دارد؟ گفتم: نه؛ امام فرمود: بول، كثيف تر است يا منى؟ گفتم: بول؛ امام فرمود: پس چرا خداوند در مورد اول، مردم را به وضو امر كرده؛ ولى در مورد دوم دستور داده غسل كنند؟ آيا اين حكم با قياس توافق دارد؟ گفتم: نه؛ امام فرمود: نماز مهم تر است يا روزه؟ گفتم: نماز؛ امام فرمود: پس چرا بر زن حائض، قضاى روزه واجب است؛ ولى قضاى نماز، واجب نيست؟ آيا اين حكم با قياس توافق دارد؟ گفتم: نه؛ حضرت فرمود: آيا زن، ضعيف تر است يا مرد؟ گفتم: زن؛ امام فرمود: پس چرا ارث مرد دو برابر زن است؟ آيا اين حكم با قياس سازگار است؟ گفتم : نه؛ سپس فرمود: چرا خداوند دستور داده است كه اگر كسى ده درهم سرقت كرد، دستش قطع شود، در صورتى كه اگر كسى دست كسى را قطع كند، ديه آن پانصد درهم است؟ آيا اين با قياس سازگار است؟ گفتم: نه؛ امام فرمود: شنيده ام كه اين آيه را: «در روز قيامت به طور حتم از نعمتهاى سؤال مى شويد» چنين تفسير مى كنى كه خداوند مردم را درباره غذاهاى لذيذ و آبهاى خنك كه در فصل تابستان مى خورند، مؤاخذه مى كند. گفتم : درست است، من اين آيه را اين طور معنا كرده ام. امام فرمود: اگر شخصى تو را به خانه اش دعوت كند و با غذاى لذيذ و آب خنكى از تو پذيرايى كند، و بعد به خاطر اين پذيرايى بر تو منت گذارد، درباره چنين كسى چگونه قضاوت مى كنى؟ گفتم: مى گويم آدم بخيلى است. امام فرمود: آيا خداوند، بخيل است (تا اينكه روز قيامت درباره غذاهايى كه به ما داده، ما را مؤاخذه کند)؟ گفتم : پس مقصود از نعمتهايى كه قرآن مى گويد انسان
درباره آن مؤاخذه مى شود، چيست؟ امام فرمود: مقصود، نعمت دوستى ما خاندان رسالت است.28
نتیجه گیری
بصیرت، چشمی است در درون جان آدمی که انسان به کمک آن، امور الهی را درک می کند و تا حدی اوج می گیرد که امور عادی زندگی را الهی می بیند. در ظلمت بحرانها و آشوبهای جامعه جهانی امروز، که مردم را در تاریکی قتلگاه جهالت قربانی می کنند، آشنایی با نقش بصیرت آفرین حضرات معصومین(علیهم السلام) در شرایط مختلف، تنها راه نجات از فتنه ها است. امید است که از چشمه سار زلال و بصیرت آفرین امام صادق(علیه السلام) بهره بگیریم و نعمت هدایت را از دست ندهیم.
فهرست منابع
پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق(علیه السلام)، 1374 ش.
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، 1403 ق.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ طبری، بیروت، مؤسسه عز الدین، چاپ سوم، 1413 ق.
جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1372ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه محمد باقر کمره ای، تهران، اسوه، چاپ چهارم، 1379 ش.
محدث قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، قم، هجرت، چاپ سیزدهم، 1378ش.
بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر، انساب الاشراف، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، 1394ق.
نورى، حسين بن محمد تقى، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، 28جلد، قم، مؤسسة آل البيت(علیهم السلام)، چاپ اول، 1408ق.
اسد، حيدر، الامام الصادق والمذاهب الاربعه، تهران، المجمع العالمي لاهل البيت، مرکز الطباعات و النشر، 1425ق.
بیانات مقام معظم رهبری درباره زندگی سیاسی – مبارزاتی ائمه معصومین (علیهم السلام)، انسان250 ساله، بی جا، انتشارات مؤسسه جهادي، چاپ سوم، 1390ش.
ابن حيون، نعمان بن محمد، شرح الأخبار في فضائل الأئمة الأطهار (علیهم السلام) ، قم، جامعه مدرسين ، چاپ اول، 1409 ق.
مسعودي، علی بن الحسین، مروج الذهب ومعادن الجوهر، بیروت، چاب بیست وششم، ۱۹۸۵م.
فيض كاشاني، محسن، المحجة البيضاء في تهذيب الاحياء، نشر حسنين، چاپ اول، 1426ق.
آل علي، نور الدين، الامام الصادق كما عرفه علماء الغرب، چاپ اول، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1425ق.
صدوق، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه، الخصال، قم، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1403ق.
محمدی اشتهاردی، محمد، سیره چهارده معصوم (علیهم السلام) ، بی جا، نشر مطهر، چاپ چهارم، 1381ش.
شيخ حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعة، مؤسسة آل البيت(علیهم السلام)، قم، چاپ اول، 1409 ق.
شهرستاني، محمدبن عبدالکریم، الملل و النحل، بيروت، دارالمعرفة، 1402 ق.
ابن اثیر، الکامل، ترجمه حمید آژیر، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ اول، 1381 ش.
محمد بن سعد، کاتب واقدی، طبقات، ترجمه دکتر محمود دافغانی، نشر نو، تهران، 1365ش.
23 . انسان 250 ساله، ص 260.
24 . بحارالانوار، ج 47، ص 72.
25 . سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، ص 377.
26 . بحارالانوار، ج 47، ص 217.
27 . الامام الصادق كما عرفه علماء الغرب، ن
ور الدین آل علی، ص 43.
28 . بحارالانوار، ج 10، ص 22.
منبع: ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره156.
http://zitova.ir
