امید در قرآن/ بخش دوم
بررسی تطبیقی راه‌کارهای ایجاد و افزایش امید از دیدگاه روان‌شناسی و قرآن
تعریف امید
بر اساس آنچه در محور اول مقاله آمد، امید در روان‌شناسی عبارت است از: ظرفیت ادراک‌شده برای تولید مسیرهایی به سمت اهداف مطلوب و انگیزه ادراک‌شده برای حرکت در این مسیرها. امید در لغت عرب و فرهنگ قرآن، به معنای انتظار امری محبوب و پسندیده است که اکثر اسباب و موجبات آن امر محبوب نیز محقق باشد. این واژه در زبان عربی مترادف با «رجاء» است.
نظریه امید
نظریه امید در روان‌شناسی، یک نظریه شناختی رفتاری است؛ چراکه مراجع از طریق آگاهی و شناخت خویشتن، به اصلاح رفتارهای خود برای رسیدن به اهداف می‌پردازد. مؤلفه‌های امید در این نظریه عبارتند از: الف تفکر هدف؛ ب تفکر گذرگاه: توانایی طراحی گذرگاه‌هایی به سوی هدف‌های مطلوب به رغم موانع موجود؛ ج
تفکر عامل: توانایی ایجاد انگیزه برای شروع و تداوم حرکت در این گذرگاه‌ها.
امید در قرآن/ بخش دوم
در قرآن نیز، امید مطلوب و پسندیده، به عنوان یک نظریه جامع که دارای ابعاد شناختی رفتاری است، مطرح گردیده؛ زیرا خداوند با بیان راه‌کارهای اعتقادی، به اصلاح دیدگاه و اعتقاد فرد می‌پردازد و از طریق راه‌کارهای رفتاری، درصدد اصلاح رفتارهای انسان برمی‌آید. از منظر قرآن نیز، مؤلفه‌های امید عبارتند از: الف تفکر هدف: خلیفه‌اللهی و مظهر تجلّی اسماء الهی بودن. سایر اهداف (دنیوی)، باید در ارتباط با این هدف اساسی باشند. ب تفکر عامل: انگیزه یا انرژی روانی لازم برای تعقیب هدف، ایمان و افزایش روح معنوی است.
قرآن درباره افرادی که به خداوند ایمان کامل داشتند و از دشمنان نهراسیدند، می‌فرماید: «إِنَّهُمْ فِتْیَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدیً» (کهف: 13) که افزودن «هدایت» به سبب داشتن روحیه معنوی ایشان است. ج تفکر گذرگاه: مجموع تلاش‌های آدمی برای نیل به اهداف دنیوی و اخروی خویش؛ البته با فرض رعایت تقوا و اخلاص در انجام امور و به طور کلی، انجام کلیه کارهایی که موجب خشنودی خدا و پیامبرش می‌شود. همچنین پرهیز از ارتکاب معاصی و گناهان و هر آنچه که موجب خشم خدا و رسول او می‌گردد.
امید در قرآن/ بخش دوم
راه‌کارهای ایجاد و افزایش امید
همان‌گونه که بیان گردید، امیددرمانی در روان‌شناسی از دو مرحله اصلی تشکیل گردیده است: القای امید و افزایش امید. قرآن نیز، در قالب راه‌کارهای اعتقادی و رفتاری، به القای امید و افزایش آن در انسان می‌پردازد. در حقیقت، خداوند از طریق بیان راه‌کارهای اعتقادی به القای امید، و از طریق بیان راه‌کارهای رفتاری، به افزایش امید در نهاد آدمی پرداخته است.
امید در قرآن/ بخش دوم
راه‌کارهای ایجاد امید:
گام اول. یافتن امید: در این گام، درمانگر به منظور کمک به مراجع برای درک امیدی که تاکنون دارا بوده و در گذشته آن را تجربه کرده است، از او می‌خواهد داستان زندگی‌اش را تعریف نماید تا بدین ترتیب، دیدگاه مثبت‌تری نسبت به آینده خویش پیدا کند.74 قرآن، به یادآوری نعمت‌های الهی در زندگی فردی و مسیری که آدمی تاکنون پیموده دستور داده است: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ.» (فاطر: 3) علاوه بر آن، خود خداوند نیز به منظور پیدایش روح امید در مسلم
انان، به بیان داستان‌های امیدبخش در زندگی آنان پرداخته است.
امید در قرآن/ بخش دوم
برای نمونه، در ماجرای جنگ احد که مسلمانان هنگام مشاهده سپاهیان دشمن، به دلیل تأثیر پذیرفتن از وسوسه‌های شیطان و نیز هوای نفس خویش، دچار ناامیدی و افسردگی گشتند، خداوند با تعریف نمودن داستان جنگ بدر و یادآوری نقش و تأثیر خود در آن میدان، به امیدسازی و القای روح امید در آنان پرداخت و به آنان گوشزد نمود تا زمانی که تمامی امید آدمی، معطوف به خالقش باشد، هیچ‌گاه ناامیدی و شکست در او نفوذ نمی‌نماید: «وَلاَ تَهِنُوا وَلاَ تَحْزَنُوا وَأَنتُمُ الأَعْلَوْنَ إِن کُنتُم مُؤْمِنِینَ.» (آل‌عمران: 139) از این‌رو، بهترین راه برای یافتن امید، یادآوری نعمت‌ها و امدادهای الهی در گذشته است.
امید در قرآن/ بخش دوم
گام دوم- تحکیم امید: در این مرحله، درمانگر به الگوسازی تفکر و رفتار امیدوارانه می‌پردازد و بدین ترتیب، تفکر عامل وگذرگاه‌رادرمراجع‌افزایش می‌دهد. قرآن کریم نیز برای تحکیم امید انسان، او را به سوی اعتقاد به نبوت و معاد سوق می‌دهد و بدین ترتیب، به افزایش عامل و گذرگاه در او کمک می‌کند. به دیگر بیان، علاوه بر سفارش آدمی به الگوگیری از انبیا و اولیای الهی به عنوان مصداق انسان‌های کامل و امیدواران حقیقی، سعی می‌نماید در پرتو اعتقاد به معاد و ایجاد نگرش مثبت نسبت به مرگ، خانه امید آدمی را استحکام بخشد.
امید در قرآن/ بخش دوم
در بیان وجه اشتراک و اختلاف قرآن و روان‌شناسی پیرامون تحکیم امید، می‌توان گفت که در هر دو، توجه به الگو سبب تحکیم امید در فرد می‌شود، البته با این تفاوت که الگو در بینش قرآن، پیامبران و اولیای الهی‌اند (انسان‌های کامل و امیدواران حقیقی) که نسبت به الگوهای موجود در روان‌شناسی، از جایگاهی بسیار عظیم و والا برخوردارند. وجه اختلاف نیز آن است که قرآن حیات اخروی را هدف و مقصود حیات دنیوی می‌داند و دنیا را پلی به سوی آخرت می‌شمارد.
امید در قرآن/ بخش دوم
به همین دلیل، از طریق تقویت اندیشه اعتقاد به معاد و بیان ویژگی‌های حیات اخروی، به تحکیم امید در افراد می‌پردازد. همچنین میزان اعتبار اندیشه اعتقاد به معاد در قرآن، بدان حدّ است که کفر یا انکار آن، بستر مناسبی برای پیدایش ویروس یأس و ناامیدی شمرده شده است. به دیگر سخن، قرآن کریم مهم‌ترین عامل ناامیدی و یأس را فراموشی آخرت و یا انکار آن می‌داند.
امید در قرآن/ بخش دوم
به همین دلیل، در بینش قرآن، اعتقاد به معاد، اهمیت بسیار زیادی
برای تحکیم روح امید در آدمی دارد و این در حالی است که نظریه امید در روان‌شناسی، نسبت به این بحث ساکت است؛ چراکه اولاً، نوع هدف دنیوی یا اخروی را تعیین ننموده و ثانیا، اهداف دنیوی نیز، براساس نگرش و جهان‌بینی افراد مادی‌گرا یا معناگرا تعریف می‌گردند.
امید در قرآن/ بخش دوم
بنابراین، راه‌کارهای قرآن، بسیار بیشتر از راه‌کارهای روان‌شناسی به تحکیم امید در آدمی کمک می‌نمایند.
امید در قرآن/ بخش دوم
راه‌کارهای افزایش امید:
گام اول. غنی‌سازی امید: در این مرحله، درمانگر روان‌شناسی از طریق ارائه راه‌کارهایی که به ایجاد هدف، توسعه گذرگاه و افزایش عامل در فرد منجر می‌شود، به غنی‌سازی امید مراجع خویش می‌پردازد. قرآن کریم نیز برای غنی‌سازی امید در انسان، به ارائه راه‌کارهایی رفتاری در حوزه فرد و اجتماع پرداخته است.
امید در قرآن/ بخش دوم
اما راه‌کارهای روان‌شناسی در مقایسه با راه‌کارهای قرآن، از چند جهت قابل بررسی هستند:
1- راه‌کارهایی که نظریه امید برای افزایش و غنی‌سازی امید ارائه نموده، به گونه‌ای است که مراجع، خود باید به تنهایی یا دست‌کم با کمک درمانگر به ایجاد آن‌ها (ایجاد هدف و عامل و توسعه گذرگاه) بپردازد. در حالی که راه‌کارهای قرآنی، بر خلاف نظریه امید، همگی از سوی خداوند از قبل تعیین شده‌اند؛ چراکه خداوند در قرآن، بارها از طریق بیان هدف خلقت، هدف زندگانی آدمی را نیز مشخص و بیان نموده: «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» (ذاریات: 56) و گذرگاه‌های رسیدن به آن را نیز تعیین کرده است: «فَمَن کَانَ یَرْجُو لِقَاء رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ
عَمَلاً صَالِحا وَلَا یُشْرِکْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدا.» (کهف: 110)
امید در قرآن/ بخش دوم
همچنین انگیزه لازم برای به اجرا درآوردن این راه‌کارها را نیز مشخص کرده تا آدمی را در طول این مسیر حفظ نماید 78 و آدمی موظف است از طریق گذرگاه‌های تعیین‌شده از سوی خداوند، یعنی عمل صالح توأم با اخلاص و با انگیزه بهره‌مندی از رحمت الهی یا رسیدن به لقای او و نیز در راستای هدف خلقت خویش، به تعیین و تعریف سایر اهداف دنیوی خویش بپردازد.
امید در قرآن/ بخش دوم
به همین دلیل، می‌توان گفت که راه‌کارهای قرآن برای غنی‌سازی امید در آدمی، بسیار کامل‌تر از راه‌کارهای روان‌شناسی در این حوزه است و علاوه بر تقویت گذرگاه، عامل و هدف اصلی را نیز تعیین و بر آن تأکید می‌کند. مهم‌ترین راه‌کارهای قرآن در این بخش در حوزه فردی عبارتند از: ذکر، نماز و تهجّد و… و در حوزه اجتماعی نیز عبارتند از: انفاق، احسان، عفو و …
2- راه‌کارهای ارائه شده در نظریه امید در روان‌شناسی، عمدتا جنبه فردی دارند و نسبت به جنبه اجتماعی ساکت‌اند، در حالی که در قرآن، خداوند علاوه بر ارائه راه‌کارهای فردی، به ارائه راه‌کارهای رفتاری در حوزه اجتماع نیز پرداخته است تا آدمی علاوه بر غنی ساختن امید در درون خویش، به افزایش امید در جامعه نیز کمک نماید؛ چراکه اسلام، جامعه را یک خانواده بزرگ نامیده است که در آن، تمامی افراد در برابر یکدیگر دارای وظایفی می‌باشند. بنابراین، راه‌کارهای اسلام برای افزایش امید، بر راه‌کارهای روان‌شناسی برتری دارد.
امید در قرآن/ بخش دوم
گام دوم حفظ امید: در این‌مرحله، مراجع ترغیب می‌شود که از طریق شناخت افکار هدف و افکار مانع، ضمن حفظ امید، بتواند خود، عامل افزایش امید در خود باشد.
در قرآن نیز خداوند برای حفظ و ابقای امید انسان، همواره از او خواسته است به شناسایی هدف اصلی زندگانی خویش بپردازد و از طریق شناسایی افکار مانع و مخرب، به مبارزه با آمال و آرزوهایی برخیزد که او را از هدف اصلی خویش دور می‌سازند. قرآن کریم درباره این نوع افکار مانع و آرزوهای بی‌حاصل که حاصل هواهای نفس یا وسوسه‌های شیاطین است، چنین هشدار داده است: «وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَی فَیُضِلَّکَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ.» (ص: 26)
امید در قرآن/ بخش دوم
نتیجه گیری
با توجه به یافته‌های این پژوهش، می‌توان بدین نکته دست یافت که تلاش‌های روان‌شناسان، تلاشی است در خور توجه و شایسته ستایش، و به میزان قابل توجهی توانسته است دستاوردهای گران‌بهایی را در اختیار افراد قرار دهد و شباهت زیادی نیز با مفاهیم قرآنی موجود در این حوزه دارد. از این‌رو، پیرامون موضوع فوق در حوزه روان‌شناسی و قرآن، یافته‌های بشری بسیار شبیه به آموزه‌های قرآنی است. درذیل، به‌برخی‌ازمشترکات‌این‌دوحوزه‌اشاره می‌شود:
امید در قرآن/ بخش دوم
ـ امید به معنای انتظار برای دست‌یابی به هدف همراه با تلاش و عمل است.
ـ امیددرمانی از دو مرحله اصلی تشکیل شده است: القای امید و افزایش امید.
ـ یادآوری داستان‌های امیدآفرین و تمرکز بر موفقیت‌های گذشته، باعث ایجاد امید در آدمی می‌گردد.
ـ شناخت هدف‌ومانع، سبب‌حفظ‌امید در آدمی می‌شود.
امید در قرآن/ بخش دوم
ـ تفاوت‌های‌این‌دوحوزه‌نیزدرامورزیرمشاهده می‌گردد:
ـ نظریه امید در قرآن، برخلاف روان‌شناسی براساس هدف خلقت بشر و در راستای تکامل اوست و اساس و شالوده آن، ایمان به خداوند سبحان است.
امید در قرآن/ بخش دوم
ـ الگوهای موجود در قرآن برای تحکیم امید (پیامبران و اولیای الهی) نسبت به الگوهای موجود در روان‌شناسی، از جایگاهی بسیار عظیم و والا برخوردارند.
ـ راه‌کارهای ارائه‌شده در نظریه امید در روان‌شناسی برای افزایش امید، عمدتا جنبه فردی دارند، در حالی که قرآن کریم، علاوه بر ارائه راه‌کارهای فردی، به ارائه راه‌کارهای رفتاری در حوزه اجتماع نیز پرداخته است.
امید در قرآن/ بخش دوم
ـ راه‌کارهای ارائه‌شده در نظریه امید، توسط مراجع و با کمک درمانگر تعیین می‌شود، اما در قرآن، از قبل به طور کامل از سوی خداوند تعیین و تعریف گشته‌اند.
منبع:www.beytolahzan.ir
کانال جامع دو نور در ایتا:
https://eitaa.com/twonoor
کانال جامع دو نور در تلگرام:
https://t.me/twonoor
صفحه اصلی – موسسه قرآن و نهج البلاغه
