از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نقل گردیده است که در حدیثی فرمودند: “از بقیع هفتاد هزار نفر که صورتشان مانند ماه شب چهارده است محشور خواهند شد و بدون حساب وارد بهشت میشوند.”
تاریخچه بقیع
پیدایش حرم ائمه بقیع (ع) که در کتب تاریخ بعنوان مشهد و حرم اهل بیت(ع) معروف گردیده، در سمت غربى و منتهى الیه بقیع واقع شده است که در این حرم مطهر قبر چهارتن از ائمه اهل بیت(ع) ، امام مجتبی، امام سجاد، امام باقر و امام صادق ـ علیهم السلام ـ در کنار هم و بفاصله 3ـ2مترى این قبرها، قبر عباس عموى گرامى رسول خدا (ص) قرار گرفته و در کنار آن نیز قبر دیگرى است متعلق به فاطمه بنت اسد و بـه احتـمال ضعیـف متعـلق بـه فاطمه دختر رسول خدا (ص) که قبل از ویرانى ساختمان این حرم مطهر، همه این قبور ششگانه در زیر یک گنبد و داراى ضریح و صندوق زیبا بودند. درصدد آنیم که سه موضوع را بصورت مستقل و جداگانه مورد بررسی قرار دهیم 1ـ تاریخ حرم ائمه بقیع (ع) 2تاریخ ضریح ائمه بقیع (ع) 3ـ قبر فاطمه بنت اسد یا فاطمه دختر رسول خدا (ص)
اجمالى از تاریخ حرم ائمه بقیع (ع)
گرچه پس از گذشت قریب به یک قرن از تخریب حرم مطهر ائمه بقیع (ع) و از بین رفتن تمام آثار این بناى باشکوه و معنوى نمى توان همانند سایر ابنیه تاریخى و مذهبی، از آثار آن به عظمت و قدمتش پى برد و تاریخ ساختمان آن را بدست آورد، ولى آنچه از منابع مختلف بدست مى آید، تا حدّى مى تواند ما را با تاریخ و چگونگى اینحرم شریف آشنا سازد و بیانگر وضع این بناى فخیم و پرشکوه معنوى در طول تاریخ گردد.
اجمال تاریخ این حرم مقدس این است که قبور ائمه بقیع (ع)مانند سایر قبرها در محوطه مکشوف و بدون دیوار و سقف نبوده، بلکه قبر آنانمانند تربت پاک رسول خدا (ص) و حضرت رضا (ع)از آغاز دفن اجساد مبارک و پیکر مطهرشان در داخل خانه اى که متعلق به عقیل بوده، قرار داشته است و به مرور زمان این خانه به ساختمان مناسب، به شکل مسجد تبدیل گردیده، سپس در محل همان ساختمان بزرگترین و مرتفع ترین گنبد و بارگاه بنا شده است و در قرون متمادى دارای خادم و دربان و داراى ظریفترین و گرانبهاترین ضریح و صندوق با زیباترین روپوش و داراى فرشو قندیل بوده است و بالاخره در هشتم شوال سال 1344 هـ به وسیله وهابی
ان منهدم گردیده است. و براى توضیح این حقیقت تاریخی، توجه به دو مطلب را لازم مى دانیم
1 ـ مقبره هاى خانوادگى در بقیع از مجموع گفتار مورخان چنین برداشت مى شود که مردم مدینه که قبلا اجساد درگذشتگان خود را در نقاط مختلف و در دو گورستان عمومى به نام گورستان بنى حرام و بنى سالم 1 و گاهى در داخل منازل خود دفن مى کردند، با رسمیت یافتن بقیعبه مناسبت دفن جسد عثمان بن مظعون 2و ابراهیم فرزند رسول خدا (ص) 3 به آنجا توجه نمودند و عده اى از صحابه و یاران رسول خدا (ص) بتدریج خارها و ریشه درختان موجوددر بقیع را قطع و آن بخش را بعنوان آرامگاه خصوصی، به خانواده خود اختصاص دادند و بعضی از اقوام و عشیره رسول خدا (ص) در داخل بعضى از منازل متصل به بقیع دفن گردیدند.
با اینکه وضع بقیع با مرور چهارده قرن، دگرگون شده و از قبور زیادی که در این آرامگاه تاریخى به افراد معروف از صحابه و شخصیت هاى اسلامى تعلق داشت، بجز تعدادى محدود باقى نمانده است ولی در عین حال همین تعداد از قبور نیز مى تواند مؤید گفتار این مورخا
ن و بیانگر نظم و ترتیب موجود در آن دوران باشد، زیرا که گذشته از اینکه قبور همه اقوام رسول خدا (ص) در قسمت غربى بقیع واقع شده است، هرگروه از آنان نیز به تناسب ارتباطشان با همدیگر و انتسابشان به رسول خدا (ص) در یک نقطه معین و جایگاه مخصوص و در کنار هم دفن شده اند، مثلا قبور ائمه چهارگانه باقبر عباس و فاطمه بنت اسد در یک نقطه و در کنار هم و همه همسران رسول خدا (ص) 4 در یک نقطه معین و در کنار هم و رقیه و ام کلثوم دختران پیامبر در کنار هم و عمّه هاى آن حضرت با امّ البنین در کنار هم، که مجموع این بخش به نام مقابر بنى هاشم معروف گردیده است،
همانگونه که سایر بخش هاى مختلف بقیع نیز به نام های خاصى نامیده شد، مانند روحاء و زوراء. 5 و باز مى بینیم پس از گذ
شت بیش از نیم قرن از رسمیت یافتن بقیع، تمام شهداى حره در یک نقطه از بقیع و در کنار هم بخاک سپرده شده اند.
2- بقیع در پشت خانه هاى مدینه مطلب دومى که در این بحث حائز اهمیت است این است که طبق دلائل موجود تاریخی، خانه ها و منازل مدینه تا بقیع امتداد داشته و بقیع پیش از آنکه بصورت آرامگاه عمومى درآید و همانگونه که در معرفى آن گفته شده استشَرْقیهانَخْلٌ وَ غَرْبیها بُیوتٌ 6 از طرف غرب در پشت منازل مدینه قرار داشت و کوچه های متعددی این منازل را به همدیگر وصل مى نمود و به محل بقیع منتهی مى گردید که بعضى از این منازل بتدریج براى دفن افرا متشخص مورد استفاده قرار گرفته 7 و بعضى از آنها هم تخریب و به بقیع منضم گردیده است. 8 گرچه در صفحات آینده شاهد دلائل و قرائن متعددى در این زمینه خواهیم بود ولى به نظر مى رسد که نقل چند دلیل و شاهد تاریخی در اینجا ضرورى است 1 ـ در کتب تاریخ و مدینه شناسی، در معرفی روحاء که به بخشى ازبقیع اطلاق مى گردید، چنین گفته شده است الرّوحاءْ اَلْمَقْبَرة اَلّتى وَسَطَ اَلْبَقیعِ یحیطُ بِها طُرُقُ مُطْرَقة 9 روحاء مقبره اى در بخش میانى بقیع می باشد که راه هاى متعددى آنجا را احاطه نموده است. 2- و در بعضى از این منابع چنین معرفى شده استاَلرّوحاء کُلُ ما حاذَتْ اَلطریقَ مِنْ دارِ مُحَمَدبْنِ زَید اِلى زاویة دارِ عقیل الیمانِیة الشّرقِیة. 10 روحاء آن بخش از بقیع است که در محاذى راهی (کوچه ای) که ازخانه محمد بن زید به زاویه شرقى خانه عقیل منتهى می گردد قرار گرفته است.
3- گرچه مورّخان و مدینه شناسان اهل سنت همانند علماى شیعه، در محل دفن حضرت فاطمه ـ سلام الله علیها ـ اختلاف نظر دارند و لیکن همان نظرات مختلف نیز مؤید این واقعیت تاریخی و گویاى وجود خانه ها و کوچه هاى متعدد و سمت غربى بقیع مى باشد. زیرا گاهى مى گویندقَبرُ فاطمة بِنْتُ رَسول ِالله زاویة دارِ عَقیل اَلیمانِیة اَلشارِعَةِ فی البَقیع. 11 و گاهى مى گوینداِنّ قَبرَ فاطِمة وِجاهَ زقُاقَ نُبَیةوَاِنّهُ اِلى دار عَقیل اَقْرَبُ 12 و در مورد دیگر مى گویند: اِنّ قَبْرَ فاطِمة حِذْوَ زاویةِ دارِ عَقیل مِمّا یلى دار نُبَیهْ 13 و همچنین گفته شده است: اِنّ قَبْرَ فاطمة مَخرَجَ الذُقاقِ اَلّذى بَینَ دارِ عَقیل وَ دارِأبی نُبیه 14 این تعبیرات مختلف و جملات صریح بیانگر وجود منازل و کوچه هاى متعدد در کنار بقیع مى باشد، کوچه هایی که خانه محمد بن زید را به زاویه خانه عقیل متصل مى ساخت و کوچه اى که در میان خانه عقیل و نبیه قرار داشت و کوچه هایی که به محل بقیع منتهى مى گردید. و خانه ها و منازلى که متعلق به محمد بن زید و عقیل بن ابیطالب وخانه دیگرى متعلق به نبیه و ابن نبیه بوده و طبعاً منازلی متعلق به اشخاص دیگر که نیازى به معرفى آنها نبوده است. خانه عقیل یا آرامگاه خانوادگى جالب توجه است که در میان این چند خانه تنها خانه عقیل بن ابیطالب است که داراى اهمیت و خصوصیت ممتاز مى باشد و بطورى که در صفحات آینده خواهیم دید این خانه است که مورد توجه رسول خدا (ص) و افراد سر شناس پس از آن حضرت بوده ونیز همانگونه که در تعبیرات قبلى ملاحظه فرمودید معرفى منازل دیگر در جهت معرفى خانه عقیل و در حول محور آن مى باشد.
این اهمیت و خصوصیت از اینجا بوجود آمده است که این خانه گرچه از نظر ساختمانى یک خانه مسکونى و منتسب به عقیل بن ابیطالب بوده، اما در عین حال به آرامگاه خصوصى و خانوادگى اقوام و فرزندان رسول خدا مبدل گردیده است و اولین کسى که در داخل آن دفن شده است، فاطمه بنت اسد 15 و به احتمال ضعیف فاطمه دختر رسول خدا (ص) و پس از آن عباس عموى پیامبر است و پس از آنها پیکر پاک و مطهر چهارتن از ائمه هدی ـ علیهم السلام ـ و فرزندان رسول خدا (ص) در این بیت بخاک سپرده شده است واین موضوع از مسلمات تاریخ است و دیده نشده که مورّخ و مدینه شناسی در اصل این مطلب شک و تردید و یا نظر مخالفى داشته باشد، مگر در مورد قبر متعلق به فاطمه که آیامنظور از وى فاطمه بنت اسد است و یا فاطمه دختر گرامى رسول خدا (ص) که در بخش سوم این مقاله مورد بررسى قرار خواهد گرفت.
اینک بر مى گردیم به نمونه هایى از متن تاریخ و نص گفتار چند تن از مورخان قبر عموى پیامبر (ص) و فاطمه بنت اسد در خانه عقیل 1 ـ ابن شبه متوفاى 262قدیمى ترین مورخ و مدینه شناس مى گویددُفِنَ الْعَبّاسُ بنُ عَبْدِالْمُطَلّب عند قَبْرِ فاطمة بِنْتْ اَسَدِبْنِ هاشِمْ فى اَوّلِ مَقابِر بَنى هاشِم اَلّتی فى دارِ عَقیل 16 عباس بن عبدالمطلب در اول مقابر بنى هاشم و در داخل خانه عقیل در کنار قبر فاطمه بنت اسد دفن شده است. 2ـ3ـ این جمله صریح را مورخ و مدینه شناس معروف سمهودى 17 و مدینه شناس سوم احمدبن عبدالحمید 18 نیز در کتاب خود نقل نموده اند. قبر امام حسن مجتبی(ع)در خانه عقیل مورخ اخیر (احمد بن عبدالحمید) پس از تصریح به اینکه قبر فاطمه وعباس در داخل خانه عقیل قرار گرفته است، مى گویدم ؤید این حقیقت تاریخی، مطلبى است که ابن حِبّان آورده است و آن این که پس از اقامه نماز به جنازه حسن بن على ـ علیهماالسلام ـ بدن او در بقیع و درکنار جده اش فاطمه بنت اسد دفن گردید. 19 و باز در تاریخ المدینه و منابع دیگر، آمده است که حسن بن على ـعلیهماالسلام ـ به برادرش وصیت نمود بدن او را در کنار قبر جدش رسول خدا (ص) به خاک سپارد، سپس فرمود اگر بنى امیه مخالفت کنند در کنار مادرم فاطمه دفن کنید و طبق وصیت آن حضرت در مقبره بنى هاشم و در کنار قبر فاطمه به خاک سپرده شد. (فَدُفِنَ فى الْمَقْبِرَةِ اِلی جَنْبِ فاطِمةِ) 20 شیخ مفید و طبرسى این وصیت را چنین نقل نموده اند که آن حضرتفرمودثُمّ رُدّنى اِلى جَدّتى فاطِمة بِنْتْ اَسَدْ فَادْ فِنّی هُناکَ. 21 قبور سه تن از ائمه اهل بیت(ع) در کنار قبر امام حسن مجتبی(ع) ابن نجار متوفاى 643 مى گویدقبر عباس عموی پیامبر (ص) و قبرحسن بن على بن ابیطالب (ع) در زیر یک قبه مرتفع و قدیمی قرار گرفته اند. سپس مى گویدوَ مَعَهُ فى الْقَبْرِ اِبْنُ اَخیه عَلى بْنِ الْحُسینِ زَینُ الْعابِدینَ و اَبو جَعْفرْ مُحَمّدِ الباقرِ وَاِبْنُهُ جَعْفَر اَلصّادقِ 22 و امام غزالى مى گویدوَ یسْتَحَبُ اَنْ یزورَ قَبْرَ الحَسَنبْنِ عَلى وَفیه ایضاً قبر على بْنِ الْحُسینِ وَ مُحَمّد بْنِ عَلى وَ جَعْفَر بنُ مُحَمّد ـ رَضى الله عَنْهُم ـ 23 مسعودى م 346 ـ مورّخ معروف درباره امام سجاد (ع)مى گویدوَ فى سَنَةِ خَمْس وَ تِسْعینَ قُبِضَ عَلى بْنُ الْحُسِین وَ دُفِنَ فى بَقیعُ الْغَرقَدِ مَعَ عَمّه الحسن بْنِ عَلّى 24 و درباره وفات امام باقر (ع)مى گویدوَ دُفِنَ بالْبَقیع مَعَ اَبیهِ عَلی بْنِ الْحُسین. 25 و در مورد وفات امام صادق (ع)مى گویدتُوفّى اَبو عَبْدُاللهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمّد سَنَة ثَمان وَ اَرْبَعینَ وَ مِاَةْ وَ دُفِنَ بِالْبَقیع مَعَ اَبیهِ وَ جَدِّهِ 26 نتیجه هدف از نقل این چند نمونه تاریخی، همانگونه که اشارهگردید، بیان این نکته است که بدن فاطمه و عباس در محوطه باز و بدون دیوار و سقف دفن نشده اند، بلکه از ابتدا در زیر سقف و در داخل خانه اى که به عقیل بن ابی طالب تعلق داشت به خاک سپرده شده اند و پس از این دو بزرگوار، بدن پاک و مطهر ائمه چهارگانه اهل بیت(ع) ـ علیهم السلام ـ نیز در کنار آن دو قبر و در همان خانه و در زیر همان سقف دفن گردیده اند. چرا در داخل منزل؟! ممکن است این سؤال در
ذهن خواننده ارجمند به وجود آید که با وجودبقیع، چرا پیکر عده اى از اقوام و فرزندان رسول خدا (ص) در خارج این آرامگاه عمومی و در داخل خانه عقیل دفن گردیده است و اگر اولین جسدى که در این خانه دفن شدهاست، متعلق به فاطمه بنت اسد باشد، چگونه رسول خدا (ص) شخصاً بدن او را بجای داخل بقیع، در داخل منزل به خاک سپرده است؟! پاسخ این سؤال براى کسانى که با تاریخ مدینه آشنایى داشته باشند، واضح و روشن است، زیرا آن روز دفن شدن افراد متشخّص و مورد احترام، به جاى گورستان عمومی، در داخل منازل و توجه به آرامگاه های خصوصى بیش از آنچه امروز در دنیا مرسوم است، معمول ورایج بوده است. بعنوان مثال می توان ازدفن شدن عبدالله پدرگرامى رسول خدا(ص) در خانه ابن نابغه 27 و رافع بن مالک 28 در خانه آل نوفل که پس از شهادتوی در احد و انتقال جنازه اش به مدینه انجام گرفت و از سعدبن مالک 29 انصاری که در کنار خانه بنى قارط دفن گردیده است یاد نمود، و همچنین دفن شدن خلیفه اوّل و دوّمدر داخل بیت رسول خدا (ص) و پیشنهاد امام حسن مجتبی(ع) در این راستا و از همیننمونه ها است. واساساً دفن شدن رسول خدا (ص) و حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ در داخل بیت و حجره خویش از نظر اجتماعى نه تنها یک مسأله تازه و بی سابقه نبوده،بلکه نسبت به شخصیت آن دو بزرگوار، یک عمل عادى و طبیعی به حساب مى آمد. آنچه در مورد رسول خدا (ص) تازگى داشت، گفتار امیر مؤمنان (ع)بود که انّ الله لَم یقبض نبیاً فى مکان الاّ و ارتضاه لرمسه وانى دافنه فى حجرته التى قبض فیها. 30 که صحبت از دفن شدن در محل قبض روح رسول خدا (ص) بود، نه در داخل بیت و حجره بودن. و در مورد حضرت زهرا، موضوع حساس، دفن شدن آن حضرت طبق وصیتش مخفیانه و شبانه و بدون اطلاع سران قوم بوده، نه دفن شدن در داخل حجره و تولّى امیر المؤمنین (ع)غسلها فى جوف اللیل و دفنها سرّاً بوصیته منها فى ذلک. 31 درب خانه عقیل جایگاه
دعاى رسول خدا (ص) در کتب حدیث و تاریخ، روایات متعددى آمده است که رسول خدا (ص) در اوقات مختلف در کنار بقیع قرار مى گرفت و در آنجا به مناجات مى پرداخت و بر اهل بقیع دعا و از خداوند متعال براى آنان استغفار و استرحام مى نمود و گاهی نیمه هایشب براى همین مقصود، رختخواب خویش را ترک و به سوى بقیع حرکت مى نمود. در ارتباط با این مطلب و راجع به محل توقف و جایگاه دعاى آن حضرتدر کنار بقیع روایتى در منابع مدینه شناسى و از علما و نویسندگان اهل سنت نقل گردیده است که داراى اهمیت و متناسب با این بحث تاریخى ما است. متن روایت بنا به نقل سمهودى از اولین مدینه شناس و مورّخ ابنزباله زنده در سال 199 هـ چنین است عَنْ خالِدِبْنِ عَوْسَجةکُنْتُ اَدْعُولَیلَة الی زا
مردم مدینه قبل از آمدن مسلمانان به آن
اولین کسی که در آنجا به توصیه وی دفن شد عثمان بن مظعون بود که از دوستان نزدیک پیامبر و علی بن ابیطالب به شمار می‌رفت؛ علی در سخنانش او را بسیار یاد می‌کرد و از روی علاقه‌اش به او، نام یکی از فرزندانش را عثمان نهاد. رسول الله برخی از شهدای اُحُد و نیز فرزندش، ابراهیم، را در آنجا دفن کرد و به این ترتیب بر شرافت آن افزود. بعدها که عثمان پسر عفان در قبرستان یهودی‌ها
ی مدینه به اسم حس کوکب دفن شد، معاویه بقیع را به قدری گسترده ساخت که قبر عثمان در بقیع قرار گیرد.
بقیع هم‌اینک مدفن ۴ امام شیعه (امام حسن مجتبی، امام سجاد، امام باقر و امام صادق) است. همچنین قبر بیشتر زنان پیامبر و نیز عباس عموی پیامبر و فاطمه بنت اسد، مادر امام علی و برخی دیگر از بزرگان در این قبرستان قرار دارد. بقیع قبرستانی است مورد احترام همه فرقه‌های اسلامی، و اکنون در چند قدمی حرم پیامبر قرار دارد.
ویژگی‌های بقیع
قبرستان بقیع دارای دو درب ورودی بوده که یک درب همیشه بسته، و درب دیگر، از صبح تا غروب هر روز بر روی زائران باز بوده‌است. حرم بقیع حالت هشت ضلعی داشته‌است. میرزا محمدحسین فراهانی در سفرنامه‌اش اینگونه آورده‌است که:
&l t;SPAN lang=AR-SA style=”FONT-SIZE: 9pt; COLOR: #333333; LINE-HEIGHT: 200%; FONT-FAMILY: ‘Tahoma’,’sans-serif’; mso-fareast-font-family: ‘Times New Roman'”>اول چهار نفر از ائمهی اثنیعشر صلواتالله علیهم است که در بقعهی بزرگی که به صورت هشتضلعی ساخته شده و اندرون و گنبد آن سفیدکاری است.
ویژگی بعدی، داشتن محراب است و این که حرم، خادمانی نیز داشته‌است. حرم ائمهی بقیع مانند سایر حرم‌ها دارای ضریح، روپوش، چلچراغ، شمعدان و فرش بوده‌است. ابنجبیر می‌نویسد: قبرشان بزرگ و از سطح زمین بلندتر و دارای ضریحی از چوب می‌باشد که بدیعترین و زیباترین نمونه‌است از نظر فن و هنر. و نقوشی برجسته از جنس مس بر روی آن ترسیم شده و میخ‌کوبی‌هایی به جالب‌ترین شکل در آن تعبیه شده که نمای آن را زیباتر و جالب‌تر نموده‌است.
محمد لبیب مصری که در سال < ;SPAN lang=FA style=”FONT-SIZE: 9pt; COLOR: #333333; LINE-HEIGHT: 200%; FONT-FAMILY: ‘Tahoma’,’sans-serif’; mso-bidi-language: FA; mso-fareast-font-family: ‘Times New Roman'”>۱۳۲۷ هـ.ق به مدینه سفر کرده، می‌نویسد:
در آنجا گنبدی معروف به «قبهالبین» قرار دارد که حجره‌ای در آن وجود دارد و در میان آن گودالی است که ادعا می‌کنند، جایگاه افتادن دندان پیامبر است. و ضریح امام حسن در داخل قبه‌ای است و از فلز ساخته شدهاست و خطوط فارسی بر آن نقش بسته‌است. به گمانم از آثار شیعیان عجم باشد.
ویرانی قبور
وهابیان در ۸ شوال سال ۱۳۴۳ (هجری قمری) قبور ائمه بقیع را ویران کردند.
تا آن زمان بر روی قبور پیشوایان و سایر بزرگان اسلام که در مدینه مدفون بودند گنبدها و بناهایی قرار داشت. ائمه بقیع در بقعه بزرگی که به طور هشت ضلعی ساخته شده بود و اندرون و گنبد آن سفیدکاری شده بود مدفون بودند. پس از تسلط وهابیان بر مدینه آنها ضمن تخریب قبور آثاری که بر روی قبور قرار داشت را نیز از بین بردند. در جریان این واقعه بارگاه امام حسن مجتبی، امام سجاد، امام محمد باقر و امام جعفر صادق نیز ویران شد..
این حرکت وهابیان اعتراضاتی در پی داشت. علاوه بر ویرانی قبور امامان شیعه، مزار عبدالله بن عبدالمطلب و آمنه پدر و مادر پیامبر اسلام عباس عموی پیامبر و اسماعیل از فرزندان امام جعفر صادق نیز به طور کامل ویران شد.
www.e-heyat.com
