تجلی بهشت خدا در زمین-بخش اول

مصطفی سلیمانی

در برخی از روایات با تعبیری لطیف از مسجدها به عنوان بازار آخرت یاد شده یعنی همانگونه که بازار محل خرید و فروش و مبادله کالا و متاع دنیوی است مسجد نیز محل کسب امور معنوی و اسبابی است که در سرای آخرت دارای کاربرد است. در حدیثی رسول اکرم(ص) فرموده است: “المساجد سوق من السواق الاخرة قراها المغفرة و تحضتها الجنة”.”مساجد بازاری از بازارهای آخرت است از کسانی که به آن وارد می‌شوند با مغفرت پذیرایی می‌شود و هدیه آنان بهشت است”.

– درآمد و تاریخچۀ مسجد

سخن از طلوع اسلام و مطلع آن و فجر صادق آی
ین محمدی صلی الله علیه و آله و مرکزاشاعه آن یعنی مسجد است. مسجد مهمان خانه خدا در زمین، جایگاه نزول برکات و خیرات آسمانی، خانه راز و نیاز، عشق و محبت، صفا وصمیمیت، ایثار و رحمت، تجلی بهشت خدادرزمین و محل آرامش موحدان است.

زماني كه رسول خدا(ص) از مكّه به مدينه هجرت كرد و با استقبال پرشكوه اهل مدينه رو به رو شد، پيش از هر كار تصميم گرفت كه براي مسلمانان مركزي عمومي به نام «مسجد» بسازد تا براي انجام مراسم ديني و نماز و ياد خدا در آن جا گرد آيند. البته، مسجد تنها مركز پرستش خدا نبود، بلكه تمام معارف و احكام اسلامي در آنجا بيان مي‏شد. تا آغاز قرن چهارم هجري معمولاً مساجد جز پرستشگاه خداوند، جاي آموختن نيز بودند. حتّي گاهي مسجد مدينه به صورت يك مركز ادبي در مي‏آمد و سخن سرايان بزرگ عرب، كه سروده‏هايشان ارزشهاي اخلاقي و روش تربيتي اسلام سازگار بود، اشعار خود را در مسجد مي‏خواندند. امور قضايي و پرداختن به خصومات و اجراي حدود و به كيفر رسانيدن بزهكاران و جنايتكاران نيز در مسجد انجام مي‏گرفت و مسجد در آن روزها دادگاهي به تمام معنا بود.

همچنين، رسول خدا(ص)خطابه‏هاي آتشين خود را براي گسيل مردم به جهاد مبارزه با كفر و شرك در آن جا ايراد مي‏فرمود. از آن جا كه پيشرفت
هر ملّت و گروهي وابسته به اتّفاق و يگانگي آنان است، اسلام دستور داد كه ملمانان نمازهاي پنج گانه را در مسجد به جماعت بخوانند و فقير وغني و وضيع و شريف و سياه و سفيد و… همه و همه دوشادوش هم گرد آيند و در صفي يگانه بايستند تا خودپسندي ها فرو ريزد و دلها به يكديگر راه يابند و ميانشان يگانگي و صميميّت پديد آيد و فقير از فقرش رنج نبرد و سياه از سياهي‏اش آزرده نشود و همه از حال هم آگاه كردند و به درد دل يكديگر برسند.

– اهتمام مسلمین و سیره نویسان به ثبت و ضبط مساجد

مسلمانان صدر اسلام و به تبع آنان سیره‌نویسان اسلامی اهتمام کامل خویش رابه کار برده و مساجدی را که به دست مبارک پیامبر(ص) و یاران صدیق آن حضرت در مناطق مختلف اعم از شهرها و روستاها و اردوگاهای جنگ و حتی در راهها و کوهستان های دور دست ساخته شده ثبت و ضبط نموده‌اند. در موارد زیادی مصلی و جایگاهای نماز آن حضرت را هم که عنوان مسجد نداشته است مشخص کرده‌اند با عنایت بر اینکه کتابهای سیره پیامبر(ص) معمولاً در قرن دوم هجری به بعد نوشته شده است، روشن می‌شود که مسلمانان صدر اسلام وبه خصوص اصحاب پیامبر(ص) و آل او تا چه میزان نسبت به این امر اهتمام داشته‌اند وبه گونه‌ای که سیره‌نویسان سالها بعد با مراجعه به آنان توانسته‌اند این مکانها رابطور مشخص در نوشته‌های خود ذکر کنند.

– فاصلۀ مساجد امروزتا مسجد نمونه اسلامی

مسجد، جایگاه نزول برکات و خیرات آسمانى است. تجلى بهشت خدا در زمین و محل همنشینی فرشتگان با اهل آن است. مسجد نمونه باید در بخش های آموزشی، عبادی و تربیتی به مخاطبان خود خدمات ارایه دهد تا هم زمینه ساز جذب حضور حداکثری مردم در این پایگاه عبادی شود و هم همطراز با مساجد صدر اسلام.

از نقش های محوری مسجد آن است که زمینه را برای عبادت خالصانه و پر جمعیت فراهم کند. هر اندازه مسجد در ایفای این نقش حیاتی موفق عمل کند به مسجدی که قرآن و سنت آن را ترسیم کرده یعنی «مسجد نمونه» نزدیکتر است.

مسجد در صدر اسلام مرکز آموزش مسلمانان به شمار می رفت و در حال حاضر نیز باید تلاش شود مساجد جایگاه مساجد صدر اسلام را پیدا کنند.

اگر مسجد پایگاه و آموزشگاه مبانی دینی و معارف اسلامی شود زمینه جذب مردم به این مرکز اسلامی فراهم می شود و مسجدی که نقش مؤثر خود را در زمینه های مذهبی، فرهنگی وآموزشی به درستی ایفا نکند از ادای بخش مهمی از رسالت خویش باز مانده و از مسجدنمونه و پر جاذبه فاصله گرفته است.

– ویژگی های مساجد نمونۀ اسلامی از دیدگاه قرآن و اهلبیت(ع)

ا. ویژگی آموزشی

پیامبر اسلام(ص) در مسجد، آیات قرآن، احکام و معارف دینی را بر اساس توان فکری مخاطبان به آنها آموزش می داد. این جلسات از نظر فاصله زمانی به گونه ای تنظیم می شد که باعث خستگی شنوندگان نشود. معمولاً این جلسات پس از نماز صبح و شام که تعداد بیشتری از مردم در مسجد حضور داشتند، برگزار می شد. به همین دلیل شور و نشاط بیشتری در حفظ و ثبت مطالبی که رسول خدا(ص) مطرح می فرمود، در میان مخاطبین وجودداشت.

در مسجد النبی، علاوه بر جلسات سخنرانی، جلسات آموزشی و پرسش و پاسخ به صورت گفتگو و دوطرفه تشکیل می شد. آن حضرت بسیاری اوقات پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب درمسجد می نشست و این وقت، صرف پاسخگویی به پرسش های دینی بود. نبی مکرم اسلام (ص) همچنین برای تازه مسلمانان که به آموزش های ویژه نیاز داشتند، جلسات جداگانه تشکیل می دادند.

گاهی نیز در مسجد و در حضور حضرت مراسم مسابقه شعر و سخنرانی برگزار می شد وپیامبر(ص) به برندگان مسابقات جوایزی اهدا می فرمود. فعالیت های مسجد، در غیاب آن حضرت -هنگامی که در جبهه های جنگ حضور داشتند-، تعطیل نمی شد؛ بلکه کسانی چون عبدالله بن امّ مکتوم و عبدالله بن رواحه، اداره امور مسجد را بر عهده می گرفتند.

&#x 0D;

حضرت علی (ع) نیز گاهی در حالی که یک پله پایین تر از جایگاه پیامبر(ص) می نشست، برای مردم سخن می گفت. [بحار الانوار، علامه مجلسی، ج40، ص 45]
پیامبر(ص) تلاش می کرد تا دامنه این فعالیت ها به سایر مساجد نیز سرایت کند. شواهد تاریخی نشان از وجود شور و نشاط علمی و فعالیتهای فرهنگی در مسجد قبا می دهد. به دلیل شرایط خاص سیاسی، حضور علمی امام باقر(ع) وامام صادق (ع ) در مسجد النبی نسبت به دیگر امامان به دلیل شرایط و موقعیت ویژه سیاسی آن دوران رشد بیشتری داشت و شاگردان آن دو امام همچون ابان بن تغلب، معاذ بن مسلم، حمران بن اعین و زراره بن اعین نیز دارای جلسات علمی بودند. اینها همه نشان می دهد که مسجد همواره جایگاه آموزش و فراگیری معارف اسلامی است.

2. ویژگی عبادی
نام مسجد یادآور بندگی در برابر پروردگار متعال است. مسجد، جایگاه سجده است و سجده اوج عبادت و بندگی انسان برای خدا: “السُّجودُ مُنتَهَی العِبَادَه مِن بَنی آدَم”. [بحار الانوار، علامه مجلسی، ج 82، ص 164] «وَ اَنَّ المَساجِدَ لِلّهِ فَلاتَدعُو مَعَ اللَّهِ أَحَدا» [سوره جن، آیه 18]
در کلام ائمه اطهار(ع) نیز بر این ویژگی مسجد تأکید زیادی شده است. در حدیثی قدسی از پیامبر(ص) است که خداوند مسجد را زیارتگاه خویش برشمرده: “اَلا طُوبَی لِعَبْدٍ تَوَضَّأ فِی بِیْتِهِ ثُمَّ زارَنی فِیبَیْتی؛ خوشا به حال بنده ای که در خانه خویش وضو بگیرد، آنگاه مرا در خانه ام زیارت کند.” [وسائل الشیعه، محمد بن حسن
عاملی، ج 1، ص 268، باب 10 از ابواب وضو]

حضور در مساجد و عبادت در خانه خدا، جدای از این که توفیقی بزرگ است، کمالات روحی را نیز در پی دارد. رحمت خاص خداوند [همان، ج 3، ص 480، باب 3 از ابواب احکام المساجد، روایت 1]، مغفرت الهی، بهشت [مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، ج 3، ص 361، باب 3، از ابواب احکام المساجد،روایت 13] و همنشینی با فرشتگان الهی [وسائل الشیعه، ج 5، ص 372، باب 1 از ابواب صلوه الجماعه، روایت 7] از جمله این کمالات است.

بنابراین یکی از نقش های اصلی و محوری مسجد آن است که زمینه را برای عبادت خالصانه و پر جمعیت فراهم کند تا مؤمنان در آنجا با پرداختن به نماز و دعا، باخداوند متعال به معنای واقعی کلمه اُنس بگیرند. هر اندازه مسجد در ایفای این نقش حیاتی موفق و قوی عمل کند، به مسجدی که قرآن و سنت آن را ترسیم کرده، یعنی «مسجد نمونه» نزدیکتر است.

3. ویژگی تربیتی

عبادت پرورش دهنده روح انسان و پاسخگوی یک نیاز طبیعی و مهم او
ست. کسی که نیازهای جسمی و روانی خود را به شکل منطقی پاسخ دهد، شخصیتی متعادل خواهد داشت و بالعکس، عدم پاسخ منطقی به نیازهای واقعی و فطری، شخصیت انسان را دچار کمبود و یا تباهی می کند. ائمه معصومین(ع) درسخنان خویش مسجد را آشیانه و پناهگاه مؤمن بر شمرده اند که انسان در آن جا ازاضطراب فاصله گرفته و به آرامش دست می یابد. امام صادق(ع) به مسلمانان سفارش می کردند که به هنگام مواجهه با مشکلات دنیوی، به نماز و مسجد پناه ببرند. [وسائل الشیعه، ج 5، ص 263، باب 31 از ابواب بقیه الصلوات المندوبه، روایت 3]

مؤمن باید تلاش کند تا در مسجد مرتکب گناه نشود، سخنان ظالمانه بر زبان نیاورد، مراقب حفظ آبروی دیگران باشد، غیبت و سخنان لغو و بی فایده را کنار بگذارد و ازسخنانی که بوی دنیا پرستی و دنیا خواهی می دهد، اجتناب کند.

مراقبت در به کار بستن این امور، نوعی تمرین بر کارهای خیر و دوری از منکرات است و بدین گونه آثار سازنده و تربیتی حضور در مسجد، رفته رفته به دیگر اعمال مؤمن نیزسرایت خواهد کرد، زیرا حضور در مسجد، حضور در خانه خداست و طبیعی است کسی که با خانه خدا اُنس دارد، در خارج از مسجد نیز سعی در مراقبت رفتار و گفتار خود خواهد داشت.

این نقش تربیتی، هنگامی مؤثرتر است که مؤمن به یاد داشته باشد ،هنگام حضور درمسجد باید علاوه بر زینت های مادی، زینت های معنوی خویش همچون راستگویی و صداقت ،اخلاص و … را همراه خود داشته باشد . “خُذُوا زِینَتَ
کُمْ عِندَ کُل مَسجِد” [سوره اعراف،‌آیه 31] را درعمل ثابت کند.

مسجد با ایجاد آشنایی و پیوند میان مؤمن با نخبگان و صالحان جامعه، بستری مناسب برای پرورش و تربیت روحی انسان فراهم می کند. کسی که با خوبان پیوند خورد، حتّی اگربه آنان درجه از تکامل نرسد که به سبب ترس از خداوند به گناه دست نیازد، دست کم ازسر حیا و شرم از برادران دینی خود، راه انحراف را در پیش نمی گیرد.

در مکتب تربیتی اسلام اجتماعی بودن (در حد معقول) نشان دهنده سلامت روان و تعادل فکری انسان به شمار می آید. مسجد با فراخوانی پیوسته مسلمانان به وحدت روح جمع گرایی و نظم پذیری را در آنان تقویت می کند.

علاوه بر این، مسجد معمولاً جایگاه طرح مشکلات اجتماعی است. حضور در چنین مکانی روح تعهد و مسئولیت را در فرد می دمد. پرورش این خصلت پسندیده در افراد، خود نوعی مبارزه با بی تفاوتی است؛ روحیه ای که هر گاه در افراد جامعه ای به ویژه نسل جوان آن بروز کند، آسیب های جدی بر آن اجتماع وارد می شود.

– مسجد؛ پایگاه دستگیری از نیازمندان و تهیدستان

&# x0D;

یکی از وظایف مهم افراد در جامعه اسلامی، دستگیری از نیازمندان و تهیدستان است. هرکس به اندازه امکانات و توانمندی خویش وظیفه دارد خلاء های موجود در زندگانی افراد را جبران و کمبودهای آنان را پاسخگو باشد. همان‌گونه که خداوند نیازمند و فقیر را با فقر و نداری امتحان می‌کند، ثروتمندان را نیز این گونه می ‌آزماید.

با نگاه به صدر اسلام درمی یابیم که در زمان پیامبر(ص) تمام جهادها حتی جهاد اقتصادی و همه انفاق ها از مسجد نشأت می گرفت و مسجد محور انجام این اقدامات بوده است.

مسجد در ترویج جهاد اقتصادی، انفاق، خمس و زکات و آموزه های اقتصاد اسلامی نقشی تأثیرگذار دارد.

نمازگزاران با حضور در مسجد می توانند نیازمندان مومن، نمازگزار و آبرومند راشناسایی و با مدیریت امام جماعت به آنها کمک کنند.

امام حسین(ع) می فرماید: نیاز مردم به سوی شما از برترین نعمت
های خداوند سبحان است که اگر قدردان نباشید، این نعمت ها از شما گرفته می شود. بنابراین خدمت به مردماز برترین نعمت هاست و بهترین نوع خدمت هم دستگیری از محرومان و خدمت به آنان است،اما در حال حاضر کم نیستند افراد شیادی که از احساسات انسانی و مذهبی مردم سوء استفاده می کنند، زندگی خود را با جیب دیگران می گذرانند از همین رو کار شناسایی محرومان واقعی را سخت می کنند.

– مهم ترین محور مسجد؛ امام جماعت

آنچه از بررسی نقش مسجد در صدر اسلام به دست می‌آید، جامعیت مسجد در زمینه‌های عبادی، سیاسی، فرهنگی، آموزشی، نظامی، قضایی و اقتصادی بوده است و محور همه آنها امامت و پیشوایی در مسجد است که به عنوان مهمترین مسئله در ساختار و پیکره این مکان مقدس مطرح است.

امام جماعت متعهد و متخصص یکی از ارکان اساسی مسجد نمونه به شمار می رود.

مردم، امام جماعت را به عنوان آیینه تمام نمای خوبی ها و کرامت های انسانی و سمبل پاکی، صداقت، صفا، شجاعت، مروت، انسانیت، شکیبایی، ایثار و گذشت می شناسند از این رو حضور یک امام جماعت نمونه و برنامه ریزی از سوی وی برای برگزاری برنام
ه های آموزشی در مسجد در نمونه بودن مسجد تاثیر گذار است.

با توجه به مطالب فوق جایگاه و نقش مهم امام جماعت به عنوان اولین برنامه ریز، هم در تقویت بنیه دینی ومذهبی و هم به منظور بهره برداری مناسب و مفید از مسائل سیاسی، اجتماعی و ارتقای میزان آگاهی آحاد مردم، آشکار می شود.

به همین جهت است که درصدراسلام مدیریت وامامت مسجدالنبی(ص) به عهده شخص پیامبر(ص) ودرغیاب ایشان به عهده کسانی بوده است که به تشخیص آن بزرگوار صلاحیت امامت را داشته اند و توسط خود حضرت معرفی می شده اند.

– کارکرد های اقتصادی مسجد در صدر اسلام و نقش های فراموش شدۀ امروز

نقش غیر مستقیم مسجد در امر اقتصاد، جلسات وعظ و خطابه ائمه جماعات در مساجد درباره رعایت اخلاق اسلامى در معاملات اقتصادى و ایجاد زمینه های رقابت سالم بخشی از کارکردهای اقتصادی مساجد است.

مسجد نبوى به عنوان مرکز خدمات اجتماعى نیز مورد استفاده بود. اموال عمومى در این مسجد تقسیم و غنایم جنگى نیز در آنجا میان مسلمانان توزیع مى‏شد. در صحیح بخارىآمده است: “مالى را از بحرین براى رسول‏خدا(ص) آورده بودند. آن حضرت فرمود: آن رادر مسجد توزیع کنید. و این بیشترین مالى بود که در این مدت براى پیامبر(ص) آورده بودند. آنگاه رسول‏خدا(ص) براى اداى نماز به مسجد آمد. پس در کنار آن مال نشست وهیچ کس نبود مگر اینکه پیامبر(ص) چیزى از آن مال را به او بخشید”.
پیامبر(ص) درهنگام نصب “عتّاب” به سمت استاندارى مکه و امام جماعت مسجدالحرام، عتّاب را فرمان داد تا درباره چهار نوع معامله‏ ناروا که در جامعه آن روز رایج بود تبلیغ کند ومردم را از انجام چنین معاملاتى باز دارد.

در صدر اسلام اکثر تجّار و بازرگانان به محض اینکه وارد شهرها مى‏شدند به مساجدمراجعه مى‏کردند. (با توجه به نقش محوریت مساجد) و حضور این تجّار و بازرگانان درمسجد نشان از ورود کالاهاى جدیدى داشت که به محض اتمام نماز خریداران کالا وارد بحث و مذاکره براى خرید و فروش یا مبادله مى‏شدند. اگر چه مستقیماً خرید و فروش در داخل مسجد انجام نمى‏گرفت و هنگام حضور در مسجد اصل همه کارها بر محور عبادت و نیایش بود، دید و بازدید و گفتگو براى تبادل و خرید بعد از انجام اعمال عبادى صورت مى‏گرفت.

بیت‏المال در مسجد نگهدارى مى‏شد و تنظیم قراردادها در مسجد انجام مى‏گرفت.

ناصرخسرو قبادیانى، مورخ و جهانگرد معروف، خود ناظر نوشتن قراردادها و تنظیم سندها بود و این کارها را از فعالیت هاى پررونق مسجد عمر خود ذکر کرد. خزانه یا دارالمال، معمولاً روى چند ستون مستقل در وسط مسجد ساخته مى‏شد تا از همه جهت در معرض دید باشد و کاملاً محافظت شود. علاوه بر بیت‏المال مسلمانان، اهالى محل یا شهر، اشیاىقیمتى خود را به آنجا مى‏سپردند. بازرگانان هنگام مسافرت هاى خود که اغلب به درازا مى‏کشید، اموال با ارزش خود را در خزانه به امانت مى‏گذاشتند و پس از بازگشت پس مى‏گرفتند.

از دیگر خدماتى که در زمینه اقتصادى در زمان رسول خدا(ص) در مسجد صورت مى‏گرفت، پخش کمک هاى مالى میان مسلمانان بود. در آن زمان هرگاه مالى از ناحیه‏اى به مدینه مى‏رسید آن را به مسجد پیامبر(ص) مى‏آوردند و با نظر آن حضرت میان مردم تقسیم مى‏شد.

این دستورات و قوانین فراگیر اسلام در شکل‏گیرى اجتماعى سیاسى و اقتصادى جوامع مؤثر بوده است، چنانکه تا قرن‏ها، بیشتر فعالیت‏هاى شهرهاى اسلامى بر مدار یک مسجد با موقعیت مرکزى انجام مى‏گرفت و مساجد به ویژه مسجد جامع به شهرهاى اسلامى چهره‏اى کاملاً مشخص مى‏بخشید، این نقش کانونى(مسجد جامع و بازار با محله‏هایش) همواره منشأ تحرک‏هاى اجتماعى، سیاسى و اقتصادى در اسلام و نیز روابط نزدیک دانشمندان با طبقه متوسط شهرى بوده است.

خدمات بین مساجد و بازرگانان متقابل بوده است. یعنى همچن
انکه مسجد در امراقتصادى به کمک تجار و بازرگانان شتافت، بازرگانان نیز نقش مهمى در گسترش اسلام وساخت مساجد در مسیر حرکت و دیگر سرزمین‏هاى دور دست داشتند.

«ونساى مونتاى» دانشمند فرانسوى مى‏گوید: این نیز شیوه بازرگانان مسلمان درسرزمین‏هایى بود که در شرق هندوستان قرار داشت. اگر کاروان هاى بازرگانان مسلمان دریک محل چند بار فرود مى‏آمدند، در آنجا مسجدى مى‏ساختند تا محل تجمّع آنان باشد. چیزى نمى‏گذشت که مردم محل به این مسجد روى مى‏آوردند و به اسلام مى‏گرویدند. راههاى بازرگانى، راه هاى اسلام در آسیا بود؛ چنانکه در آفریقا نیز راه اسلام همینطوربود.

ادامه دارد…

www.pasokhgoo.ir