توحید از دیدگاه امام علی علیه السلام- بخش دوم

د. شرطهای توحید

با تامل در سخنان علی علیه السلام درمی یابیم که توحید راستین – که در کتاب و سنت مطرح است و در گفتار آن امام همام علیه السلام نیز نمود یافته است – دارای شرطهایی است‏برای باز شناختن و راه یافتن به توحید راستین، وجود همه این شرطها ضروری است و نبود هر یک از آن‏ها به معنای نفی توحید است. شرط عبارتند از: 1. نفی تشبیه‏ناپذیری; 2. وصف‏ناپذیری; 3. بینونت و عدم سنخیت.

1. تشبیه‏ناپذیری

شرط تحقق معنا و حقیقت توحید نفی هر گونه مثل، نظیر و شبیه برای ذات اقدس الهی است. این را می‏توان در گ
فتار علی علیه السلام باز یافت که همواره بر آن پای می‏فشارد; مثلا در جایی می‏فرماید: «آن که از آفریدگان جدا است و هیچ چیز مانند او نیست. »(30) در جایی دیگر می‏فرماید: «نظیر و شبیهی برای خدا نیست تا همسانش باشد.»(31) در جایی دیگر می‏فرماید: «یگانه‏ای است که همچون دیگر چیزها نیست.»(32)

همچنین می‏فرماید: «بر وجود خویش به نیروی خلقتش گواه است و بر ازلیت‏خویش به حدوث آفریدگانش گواه است و بر همسان ناپذیری‏اش به همسانی آفریدگان.»(33)

این گفتار گوهرین حضرت امیر علیه السلام بدین معنا است که خداوند از هرگونه همسانی و شباهتی با آفریدگان به دور است و همه اشیا از آن رو که حادثند، ناگزیر پدید آورنده‏ای می‏خواهند. پس همه آن‏ها در نیازمندی به پدیدآورنده، همسانند، ولی چون حقیقت‏باری تعالی ازلی و غنی است، نیازی به پدیدآورنده ندارد.

«لیس له مثل فیکون ما یخلق مشبها به و مازال عند اهل المعرفة به عن الاشباه و الاضداد منزها. کذب
العادلون بالله اذ شبهوه بمثل اصنافهم. و حلوه حلیة المخلوقین باوهامهم; خداوند را همسانی نیست تا آنچه می‏آفریند، مانندش باشد. او همواره نزد خداشناسان، از اشباه و اضداد پیراسته است.»

2. توصیف‏ناپذیری

باید بدین نکته عنایت ورزید که آن‏گاه می‏توان حقیقتی را به تعریف و وصف آورد که نخست آن را به ادراک آوریم و باز شناسیم، ولی ذات باری تعالی به دلیل قدس و ظهور و نورانیت نامتناهی، از تیررس خردهای نافذ و تعقل و تفکر به دور است.(34) حضرت امیر علیه السلام وصف کردن خدای تعالی را همسان محدود ساختن او دانسته است. او می‏فرماید:

«هر کس خدا را وصف کند، او را محدود کرده است و کسی که خدای را محدود کند، او را به شمارش آورده است و هر کس که او را به شمارش درآورد ازلیت او را باطل ساخته است و کسی که از چگونگی‏اش بپرسد، در پی وصفش رفته است.» (35)

پس لازمه وصف کردن خدای تعالی، محدود ساختن او است و پیش‏تر بیان شد که توحید عددی برای خدای تعالی به کار نمی‏رود. برای روشن شدن نادرستی این کار، می‏کوشیم ادله خویش را به بیان آوریم و سپس گفتار امام علی علیه السلام در این باره را نقل می‏کنیم.

اول. این‏که ذات حق تعالی را نمی‏توان به تعقل درآورد، با توجه به شرط بعدی (عدم سنخیت میان خالق و مخلوق) حقیقتی بدیهی است. ذات حق تعالی وجودی است که حقیقتش با دیگر حقایق ناهمگون است و با تمامی موجودات دیگر مباین است. روشن است که مباین را راهی به مباین نیست. انسان چگونه می‏تواند او را درک کند، در حالی که هیچ راهی به بدو ندارد; زیرا حقیقت انسان، مباین حقیقت‏خداوند است؟!

دوم. انسان محدود است و موجود محدود را به حقیقت لایتناهی و نامحدود راهی نیست. بنابر این، احاطه به حضرت حق یا به تعبیری وصول به کنه ذات مقدس امکان‏پذیر نیست.

سوم. ذهن و اندیشه انسان به وسیله صور و مفاهیم به حقایق راه می‏یابد. از سوی دیگر، هر مفهومی حد خاصی را برمی‏تاباند و از آن‏جا که خداوند هیچ حد و قیدی ندارد، نمی‏توان از او مفهومی درست در اندیشه داشت.

موضوع وصف‏ناپذیری حق تعالی در آیات و روایاتی بسیار مورد تاکید قرار گرفته است:

«لا تدرکه الابصار و هو یدرک الابصار» انعام/103

«سبحان ربک رب العزة عما یصفون‏» صافات/180

«و ما قدروا الله حق قدره‏» انعام/91

«و ان الی ربک المنتهی‏» نجم/42

علی علیه السلام در خطبه نخست نهج‏البلاغه می‏فرماید:

«سرلوحه دین معرفت‏خدا است و کمال معرفت‏خدا، تصدیق او است و کمال تصدیق، توحید او است و کمال توحید، اخلاص برای او است و کمال اخلاص، نفی وصف از او است; زیرا هر وصفی گواه است که غیر از موصوف است و هر موصوفی گواهی می‏دهد که غی
ر از وصف است. پس هر که خدای سبحان را وصف کند او را [به چیزی] نزدیک کرده است و هر کس او را [به چیزی] نزدیک کند، او را دو گانه کرده است و هر کس او را دوگانه کند، تجزیه‏اش کرده است. و هر که تجزیه‏اش کند، او را نشناخته است و هر کس او را نشناسد، به او اشاره می‏کند و هرکس به او اشاره کند، محدودش کرده است و هر که او را محدود کند، معدود ساخته است.» (36)

در جایی دیگر می‏فرماید:

«سرلوحه عبادت خدا معرفت او است و اصل معرفت‏خدا توحید او است و نظام توحید نفی صفات از او است. بزرگ است از این که صفات بدو راه یابند; زیرا عقل‏ها گواهند بر این که صفات هر کس راه یابند، او مصنوع و مخلوق است و خردها گواهی می‏دهند که خدای جل جلاله صانع است نه مصنوع.»(37)

وصف‏ناپذیری باری تعالی در روایت زیر به گونه‏ای آشکارتر مطرح شده است:

«او را صفتی نیست که نیل و ادراک شود و حدی نیست که برایش مثل‏ها زده شود، واژگان در برابر صفات او وامی‏مانند و وصف‏های گوناگون در ساحت او بازمی مانند. در ملکوت الهی ژرف‏ترین اندیشه‏ها حیرانند و تفاسیر جامع پیش از رسوخ در شناخت‏خدا از هم گسلند. منزه است او. خدا همان‏گونه است که خود وصف کرده است و دست وصف کنندگان از دامان وصفش به دور است.» (38)

از امام صادق علیه السلام نقل است که حضرت امیر علیه السلام در مسجد کوفه سخن می‏گفت که مردی به پاخاست و گفت: «یا امیرمؤمنان خدا را برای ما وصف کن تا محبت و معرفت ما بدو افزون گردد. حضرت خشمناک شدند و فرمودند: الصلاة جامعة. مردم گرد آمدند و مسجد آکنده از جمعیت‏شد. حضرت خشمگین و برافروخته بر منبر شد. حمد خدای سبحان به جای آورد و بر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم درود فرستاد. سپس فرمود:

«ذات حق هیچ‏گاه در ظرف اندیشه اندیشه‏مندان جای نمی‏گیرد. اندیشه‏های نافذ و افکار ژرف از رسیدن به کنه حضرت حق ناتوانند و حتی نمایه‏ای از جلال و عظمت او به فکر و ذهن و قلب انسان راه نمی‏یابد; زیرا ا
و به فراچنگ قوای ادراکی آفریدگان محدود در نمی‏آید که او چیزی دیگر است و آفریدگان، چیزی دیگر. بی‏گمان هر چیز به‏سان چیزی است که همسان آن است، ولی آنچه همسانی ندارد، چگونه به چیزی شباهت می‏یابد؟!» (39)

این بحث را با کلامی از امام علیه السلام درباره نفی هر گونه تصور و توهم (که گونه‏ای وصف کردن است) به پایان می‏بریم:

«التوحید ان لا تتوهمه; توحید آن است که خدا را در وهم نیاوری.» (40)

3. بینونت و عدم سنخیت

سومین شرط بنیادین توحید عبارت است از وجود تمایز و تباین ذاتی و صفتی میان خالق و مخلوق. منظور از تباین ذاتی و وصفی خدا و خلق آن است که باری تعالی در ذات و تمامی صفات و شئون، حقیقتا از آفریدگان خود متمایز بوده است و هیچ گونه سنخیت و مشارکتی میان خالق و مخلوق نیست. این موضوع از مسلمات و قطعیات کتاب و سنت در باب خداشناسی است. در این‏جا برخی از سخنان مولای متقیان علیه السلام را نقل می‏کنیم که از این حقیقت پرده برمی‏دارد:

«دلیل خدا، نشانه‏های آشکار او است و وجودش، بودن او است و معرفتش یگانه دانستن او است و توحید، متمایز ساختنش از آفریدگان او است و حکم تمایز، جدایی وصفی است نه دوری مکانی. خدا پروردگار آفریننده است نه پرورش یافته و آفریده. هر آنچه به تصور در آید، به خلاف او است.»(41)

نیز می‏فرماید:

«ستایش خدای را است که به آفریدگانش بر خویش دلالت می‏کند… از آفرید
گان جدا است، ولی نه آن که از آن‏ها به مسافتی دور باشد… جدایی‏اش از چیزها با غلبه و قدرت است و جدایی چیزها از او با خضوع و بازگشت‏به سوی او است.»(42)

در جایی دیگر می‏فرماید:

«ستایش خدای را است که وهم‏ها را از این که جز بر وجود او دست‏یابند، ناتوان ساخته است و خردها را از تصور ذاتش – که بی‏شبیه است – باز داشته است. در ذات او تفاوتی نیست و با عدد، هر چند کامل باشد، به شمارش و تجزیه درنمی‏آید. از چیزها جدا است ولی نه آن‏که دور باشد.»(43)

نیز می‏فرماید:

«ستایش خدای واحد احد صمد یگانه را است که از چیزی وجود نیافته است و آفریدگانش را از چیزی نیافریده است. به وسیله قدرتش از چیزها جدا است و چیزها از او جدایند. چیزها را هنگام آفرینش محدود ساخت تا ناهمسانی‏شان با خویش و ناهمسانی خویش را با آن‏ها آشکار کند.»(44)

در جایی دیگر می‏فرماید:

ستایش خدای را است که از چیزی وجود نیافته است و موجودات را از چیزی نیافریده است… در صفات، از آنچه آفریده است جدا است‏».(45)

مفهوم حدیث‏بالا آن است که خداوند متعال با تمامی مخلوقات جدایی و بینونت دارد و روشن است که بینونت میان خالق و مخلوق، ملازم با نفی سنخیت است. مراد از جدایی در صفات، این نیست که میان خالق و مخلوق تنها در صفات مباینت‏برقرار است و در ذات مباینت موجود نیست; زیرا صفت در این حدیث‏به معنای «توصیف شدن‏» است; یعنی خداوند در وصف شدن با آنچه آفریده است، مباین است و از آن‏جا که
صفات خداوند عین ذات اویند در حقیقت‏حدیث‏شریف بر مباینت ذاتی نیز پا می‏فشارد.

افزون بر این، تعبیر یاد شده به‏خوبی از بینونت ذاتی خالق و مخلوق پرده برمی‏دارد; زیرا فرض سنخیت در ذات، به معنای وصف‏کردن باری تعالی به همانندی و همسانی با مخلوقات است، در حالی که روایت تمامی وصف‏ها را از ساحت ربوبی نفی می‏کند. نتیجه آن‏که، حدیث‏بر نفی سنخیت دلالت دارد.

در حدیثی دیگر می‏خوانیم که از امیرمؤمنان علیه السلام پرسیدند: «پروردگارت را با چه شناختی؟» فرمود: «با آن چه خود فرموده است.» پرسیدند: «خداوند چگونه خود را معرفی کرده است؟» فرمود:

«لا تشبهه صورة و لا یحس بالحواس و لا یقاس بالناس، قریب فی بعده، بعید فی قربه، فوق کل شیی و لا یقال: شیی فوقه، امام کل شیی و لا یقال: له امام، داخل فی الاشیاء لا شیی فی شیی داخل، و خارج من الاشیاء، لا شیی من شیی خارج، سبحان من هو هکذا و لا هکذا غیره و لکل شیی مبتدء.»(46)

پیام امام علیه السلام در این روایت آن است که خداوند سبحان شبیه ندارد و به هیچ صورتی – حتی وهمی – همسان نیست و هیچ‏گونه شباهتی میان او و موجودات و مخلوقات نیست و میان او و آفریدگان بینونت کامل برقرار است.

گویایی این تعبیرها در بینونت میان خالق و مخلوق، آن‏ها را از توضیح بی‏نیاز ساخته است. آنچه در این جمله‏ها مورد تاکید امام علیه السلام است، آن که ساحت قدس ربوبی از هرگونه شباهت و سنخیت قابل تصور و توهم، به دور است.

جمله‏های بعدی امام علیه السلام از لطافت‏بیش‏تری برخوردارند به گونه‏ای که اگر سنخیت را پذیرفته باشیم، هرگز نمی‏توانیم آن‏ها را معنا کنیم. این‏که امام می‏فرماید: «قریب فی بعده و بعید فی قربه‏»، آشکار می‏کند که سنخیت در میان نیست; زیرا معنا ندارد چیزی که دور است نزدیک هم باشد و چیزی که نزدیک است دور هم باشد. امام علی علیه السلام در جایی دیگر می‏فرماید:

«قریب من الاشیاء غیر ملامس، بعید منها غیر مباین، متکلم لا برویة مرید لا بهمة، صانع لا بجارحة.»(47)

از عبارت «قریب من الاشیاء غیر ملامس و بعید منها غیر مباین‏» دست کم به دو حقیقت می‏توان رسید: نخست آن‏که در خارج دو حقیقت هست و عینیتی در کار نیست. این تعبیرها و تمامی روایاتی که بدین مضمون نقل شده‏اند، بر وجود دو حقیقت – که یکی قائم به خود و دیگری نیازمند و قائم به غیر است – دلالت می‏کنند.

دوم آن که سنخیتی میان خالق و مخلوق نیست و هر گونه تشابهی که به ذهن آید، منتفی است. از این رو ایست که امام می‏فرماید: «قریب من الاشیاء غیر ملامس.» دو چیز که به یکدیگر نزدیکند، میانشان ملاصقتی است، ولی ذات پروردگار، با این که به اشیا نزدیک است و از رگ گردن به انسان نزدیک‏تر است، هیچ گونه ملاصقتی با مخلوقات ندارد. اما از آن رو که قیام اشیا به او است، در حقیقت، او به اشیا از خود آن‏ها نیز نزدیک‏تر است: قریب من الاشیاء. ولی در همان حال، غیر از آن‏ها است: غیر ملامس. از اشیا دور است، اما نه به
‏گونه بعد مکانی که خداوند در جایی و اشیا در جایی دیگر باشند. مباینت‏به معنای جدایی مکانی نیست، بلکه بینونت‏حقیقی و ذاتی است.

امام علیه السلام در ادامه حدیث‏شریف به دفع توهم شباهت میان خالق و خلق در صفات می‏پردازد. پروردگار، متکلم است، نه چونان که مخلوق، متکلم است و می‏اندیشد و سپس سخن می‏گوید. خداوند دارای اراده است، ولی نه همچون آدمی که نیازمند به فراهم آمدن مقدماتی مانند تصور، تصدیق، شوق و عزم باشد. خداوند خالق است، ولی نه آن‏سان که مخلوقات، به‏وسیله ابزار و ادات، چیزی می‏آفرینند.(48)

وحدت شخصی وجود و توحید خدای تعالی

مجموع روایاتی که در فصل شرطهای توحید و به ویژه در بحث نفی سنخیت گذشت و نیز احادیث فراوان دیگر، هماهنگ و همنوا، بر نفی سنخیت میان خدا و خلق گواهی می‏دهند. بر این اساس، نادرستی نظریه برخی عرفا در عینیت‏خالق و خلق و این که موجود حقیقی، منحصر در وجود لا
شریک است و آنچه متکثر دیده می‏شود، ظهورات و در حقیقت عین او است، آشکار می‏گردد.

ابن عربی در فصوص الحکم می‏گوید: «عارف کسی است که خدا را در همه چیز، بلکه عین همه چیز می‏بیند.»(49)

همو در جایی دیگر می‏نویسد: «منزه است کسی که اشیا را آشکار ساخته است و خود، عین آن‏ها است.»(50)

و صدرالدین شیرازی می‏گوید:

«این چنین پروردگارم مرا با برهان آسمانی به صراط مستقیم راه نمود که وجود و موجود و آنچه هست منحصر در یک حقیقت
است و… در دار حقیقت موجودی جز خداوند نیست. آنچه در عالم وجود، غیر واجب معبود، به نظر می‏آید، تنها عبارت از ظهور ذات و تجلی صفات او است که در حقیقت، آن هم عین ذات او است; چنان‏که در لسان عرفا بر این حقیقت تصریح شده است.»(51)

پی‏نوشت‏ها

1) شیخ صدوق، التوحید، ص 28، ح 24.

2) بحار الانوار، محمدباقر مجلسی، ج 3، ص 13، ح 31.

3) التوحید، ص 21 ح 12.

4) بحارالانوار، ج 3، ص 14، ح 39.

5) التوحید، ص 30، ح 32. در احادیث دیگر شروط لازم – مانند ولایت – یادآوری شده است.

6) التوحید، ص 28، ح 29.

7) نهج البلاغه، خطبه 106.

8) همان، خطبه 162.

9) التوحید، ص 83، ح
3.

10) نهج البلاغه: خطبه 180.

11) همان: خطبه 148.

12) التوحید: ص 70 ح 26.

13) ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج 5، ص 270.

14) همان، ص 370.

15) کلینی، اصول کافی، ج 1، ص.

16) تقسیم خارجی مانند تقسیم انسان به بدن و روح. تقسیم عقلی مانند تقسیم انسان به حیوان و ناطق. و تقسیم وهمی مانند تقسیم انسان به دو نصف.

17) نهج البلاغه، خطبه 81.

18) همان، خطبه 179.

19) همان، خطبه 65.

20) شرح گلشن راز، ص 268.

21) شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص 39.

22) ثقة الاسلام کلینی، الکافی، ج 8، ص 386.

23) مشرکان غیر از خدای تعالی خدایانی برای خود گرفتند تا موجب عزتشان باشند، چنین نیست! بزودی آن خدایان، پرستش آنان را انکار کرده و دشمن آنان خواهند شد.(مریم، آیه 81 و 82).

24) تفسیر قمی، ج 2، ص 55.

25) نهج البلاغه، خطبه 1.

26) التوحید، ص 83، ح 2.

27) نهج البلاغة: خطبه 106.

28) برای نمونه بنگرید به خطبه 1 و 87 و 108.

29) نهج البلاغه، نامه 31.

30) التوحید، ص 32، ح 1.

31) نهج البلاغه، خطبه 181.

32) التوحید، ص 83.

33) نهج البلاغه، خطبه 152.

34) ر. ک: ملکی میانجی، محمدباقر، توحید الامامیه، فصل ششم و هفتم.

35) نهج البلاغة، خطبه 145.

36) نهج البلاغه، خطبه 1. قریب به این مضمون در کلام امام رضا علیه السلام نیز آمده است‏بنگرید به: التوحید، ص 34، ح 2.

37) الاحتجاج، ج 1، ص 298.

38) التوحید، ص 42، ح 3.

39) التوحید، ص 52، ح 13; ر. ک: نهج البلاغه، خطبه 87.

40) نهج البلاغه، حکمت 470.

41) الاحتجاج، ج 1، ص 299.

42) نهج البلاغه، خطبه 152.

43) التوحید، ص 73، ح 27.

44) همان، ص 41، ح 3.

45) التوحید، ص 69، ح 26.

46) التوحید، ص 285، ح 2.

47) نهج البلاغة، خطبه 179.

48) درباره بحث‏سنخیت‏به کتاب تنبیهات حول المبدء و المعاد، ص 53- 95 مراجعه شود.

49) شرح فصوص الحکم، قیصری، ص 436.

50) الفتوحات المکیة، ج 2، ص 604.

51) الاسفار الاربعة، ج 2، ص 292.

منبع: http://behar.ir