جایگاه فرهنگ کار در اسلام

با توجه به اهمیّت و جایگاه فوق العاده ی عنصر کار در اسلام، طبیعی است که مقام کارگر نیز بسیار بزرگ و با اهمیت باشد تا جایی که کارگران همچون مجاهدان راه خدا دانسته شدند یا وقتی با تنی خسته می خوابند، آمرزیده هستند، یا اگر در حین کار از دنیا بروند شهید محسوب می شوند که به برخی از این روایات در بالا اشاره کردم و اکنون به نقل روایتی دیگر در این زمینه می پردازیم:

روی انس بن مالک انّ رسول الله (ص) لمّا اقبل من غزوه تبوک استقبله سعد الانصاری فصافحه النّبیّ (ص) ثم قال له: ما هذا الذی اکنب یدیک؟ قال یا رسول الله اضرب بالمر و المسحاه فانفقه علی عیالی فقبل یده رسول الله (ص) و قال هذه ید لا تمشها النّار :

انس بن مالک گفت: موقعی که رسول اکرم از جنگ تبوک مراجعت می کرد، سعد انصاری به استقبال آمد. حضرت با او مصافحه کرد و دست سعد را زیر و خشن دید. فرمود: چه صدمه ای به دستت رسیده است؟ عرض کرد یا رسول الله من با طناب و بیل کار می کنم و درآمدم را خرج معاش خانواده ام می نمایم. رسول اکرم دست او را بوسید و فرمود: این دستی است که آتش با آن تماس پیدا نمی کند.» (ابن اثیر، 1415، ج2، ص269- فرید، 1367، ج3، ص21)

5. تشویق به کار و نهی از تنبلی

تشویق به کار و تلاش و نهی از تنبلی و کسالت نیز در اسلام فراوان است. علاوه بر قرآن کریم که خداوند در آیات متعددی انسان ها را به کار و عمل صالح سفارش و تشویق نموده و به صالحان اجر و پاداش بزرگ اخروی وعده داده (نحل/97، قصص/67، طه/75 و … ) از حضرت معصومین نیز روایات زیادی در این زمینه نقل شده است که به برخی از آنها اشاره می کنم:

امام علی (ع) العمل شعار المومن

کار شعار مومن است. (تمیمی آمدی، 1366، ص151)

امام علی (ع9) : العمل اکمل خلف

کار کاملترین خلف انسان است. (همان، ص151)

امام علی (ع) : الشرف عند الله سبحانه بحسن الاعمال لابحسن الاقوال

شرافت و بزرگی نزد خدای سبحان به نیکویی کارهاست نه به میکویی گفتارها (همان ،ص153)

امام علی (ع) : بالعمل یحصل الثواب لا بالکسل

با کار است که پاداش به دست می آید نه با تنبلی (محمدی ری شهری، 1367، ج9، ص4050 ، ش 14262)

امام باقر(ع): الکسل یضر بالدین و الدنیا

تنبلی به دین و دنیا زیان می زند. (مجلسی، 1403، ج57، ص180)

امام باقر (ع) : ایاک و الکسل و الضجر فإنّهما مفتاح کل شرم کسل لم یود حقا و من ضجرلم یصبر علی حق

از تنبلی و بی حوصلگی، بپرهیز ؛ زیرا این دو، کلید هر بدی می باشند و کسی که تنبل باشد، حقّی را نگذارد و کسی که بی حوصله باشد، بر حق شکیبایی نورزد . (همان، ج75، ص187)

مولانا نیز حدیثی از پیامبر را در تشویق به کار، این گونه به شعر درآورده است.

گفت پیغمبر که بر رزق ای فتی در فرو بسته است و بر در قفل ها

جنبش و آمد شد ما و اکتساب هست مفتاحی بر آن قفل و حجاب

بی کلید این در گشادن راه نیست بی طلب نان سنت الله نیست

(مثنوی، دفتر پنجم، ابیات 2385- 2387)

لزوم پرداختن به کار را حتی در سخت ترین شرایط برای نیفتادن در دام احتیاج به خلق و گدایی از آنها در حدیث زیر می بینیم عن زراره من الصادق (ع) : انّ رجلا اتاه فعّال انّنی لا احسن ان اعمل بیدی و لا أحسن ان اتجر و انا محارف محاج فقال اعمل و احمل علی راسک و استغن عن النّاس

زواره می گوید مردی به حضور امام صادق (ع) آمد و عرض کرد: دست سالمی ندارم که با آن کار کنم، سرمایه ندارم تا با آن تجارت نما
یم، مرد محروم و مستمندی هستم ، چه کنم ؟ امام (ع) فرمود: با سرت باربری کن و خود را از مردم مستغنی و بی نیاز بدار.

(فرید، 1367، ج3، ص22)

البته ناگفته پیداست که تشویق و ترغیب اولیای دین به کار و کوشش، فقط به خاطر شغل های مشروع و کارهای مفید است که خیر و صلاح جامعه در آنهاست نه کارهای ناروا و حرام که نتیجه ی آن کسب لقمه ی حرام است و شدیداً از خوردن آن نهی شده است.

پیامبر (ص) : «من اکل لقمه من حرام لم تقبل له صلاه اربعین لیله»

هر کس یک لقمه ی حرام بخورد، نماز چهل شبش پذیرفته نشود. (محمدی ری شهری، 1367، ج3، ص1124، ش3660)

پیامبر (ص) «انّ الله عزوّجل حرم الجنه جسدا غدی بحرام».

خدای عزوجل بهشت را بر بدین که از مال حرام تغذیه شود حرام کرده است.(همان ، ش3661)

البته اثرات لقمه ی حرام (جهل ، غفلت، خیانت، تاریکی ، حسد و …) در همین دنیا نیز آشکار می شود.

6. حد و اندازه ی پرداختن به کار

در اسلام نه رهبانیّت و معنویت گرایی افراطی مسیحیّت مطرح است و نه دنیا گرایی افراطی یهودیّت. اسلام دینی معتدل است که سهم جسم و روح و دنیا و آخرت هر دو در آن حفظ و رعایت شده است. از این رو هم تشویق به کار و تلاش و پرهیز از تنبلی و کسالت در آن وجود دارد و هم مسئله ی مقدّر بودن روزی و ضمانت آن از جانب خدا (هود/6، ذاریات/58 و …) و پرهیز از حرص و آز که به تعبیری می توان آن را «رعایت اعتدال در کار» نامید . امام صادق (ع) می فرماید: «لیکن طلبک المعیشه فوق کسب المضیع و دون طلب الحریص الراضی بدنیاه المطمئن الیها»

تلاش تو در راه کسب معاش باید برتر از عمل فرد مسامحه گری باشد که بر اثر سستی،
حق کار را ضایع کرده است و فروتر از کار حریضی باشد که به افراطی و زیاده روی گرائیده است، حرص و فرومایه ای که به جای تمام فضائل انسانس و تعالی معنوی، فقط به دنیای خویش دلگرم و مسرور است و با وجود آن خود را مطمئن و آرام احساس می کند. (فرید، 1367، ج3، ص7)

امام حسن عسگری (ع) انسان ها را از این که به بهانه ی ضمانت رزق و روزی از جانب خداوند ، دست از کار و تلاش بردارند، نهی فرموده است:

«لایشغلک رزق مضمون عن عمل مفروض»

مبادا روزی ضمانت شده ، تو را از کار واجبی باز دارد.

(حرانی، 1404، ص 489، نیز: محمدی ری شهری، 1367، ج5 ، ص2044، ش7161)

امام کاظم (ع) : در آن بکوشید که زمانتان را به چهار بخش تقسیم کنید: ساعتی برای مناجات با خدا، و ساعتی برای امر زندگی؛ و ساعتی برای همنشینی با برادران و معتمدانی که عیب های شما را به شما بشناسانند و در باطن به شما اخلاص داشته باشند؛ و ساعتی برای پرداختن به لذت هایی که حرام نباشد. (حرانی، 1404، ص302)

برخی نیز در گذشته به اندیشه ی توکل و بهانه کردن آیاتی همچون : «و یرزقه من حیث لایحتسب و من یتوکّل علی الله فهو حسبه» (طلاق/3) دست از کار و تلاش می کشیدند ، که در نکوهش این عقیده و عمل نیز روایات متعدّدی از معصومین (ع) نقل شده و در آنها تأکید شده است که هم زمان با کار و تلاش باید به خداوند توکل داشت نه با ترک کار.

امام صادق (ع) : «لاتدع طلب الرزق من حله فانّه عون علی دینک و اعقل راحلتک و توکّل».

از طلب روزی حلال دست مکش، زیرا طلب روزی حلال تو را در دینت یاری مِ رساند. پای اشترت را ببند و به خدا توکل کن.(مجلسی، 1403، ج68، 138)

علاوه بر این، به امید آرزوها و بخت و شانس از کسب و کار دست کشیدن نیز مردود و مذموم است.

امام علی (ع) : «و ایّاک و الاتکال علی المنی فانّها بصائع النّوکی … بادر الفرصت قبل ان
تکون غصّه» (فیض الاسلام، ص931)

امام سجاد(ع): «اللهم صل علی محمد و آل محمد، و اکفنا طول الامل، و قصّره غنّا بصدق العمل»

خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست و ما را از آرزوهای دور و دراز بازدار و با عمل صادقانه از آرزومندی نجاتمان بخش (صحیفه ی سجادیه، دعای چهلم)

از طرفی دیگر پیامبر اکرم (ص) انسان ها را از اینکه با افراط در کار از انجام فرایض و اعمال عبادی واجب باز مانند ، سخت برحذر داشته است:

«لاتشاغل عمّا فرض علیک بما قد ضمن لک فانّه لیس بفائتک ما قد قسم لک و لست بالحق ما قد زوی عنک»

مبادا با پرداختن به کسب و روزی تضمین شده از آنچه بر تو واجب شده است باز مانی؛ زیرا قسمت تو از روزی می رسد و آنچه قسمت تو نباشد به آن دست نمی یابی. (محمدی ری شهری، 1367، ج5، ص2044، ش7130)

نکته ای که در این مبحث باید بدان توجه داشت این است که اگرچه در قرآن کریم، بارها دنیا و زندگی دنیایی نکوهش شده و از آن به لهو و لعب و زینت و تفاخر و متاع غرور تعبیر و بر توجه به حیات اخروی تأکید شده است (انعام/6، عنکبوت/64، محمد /36، حدید / 20 و …) ولی به معنای نفی مطلق دنیا و دست کشیدن از کار و تلاش نیست؛ بلکه مقایسه ی ارزش متاع دنیوی با پاداش اخروی است. در اسلام کسب و کار و تلاش در حد معقول هرگز به معنای دنیاگرایی و غفلت از خدا و آخرت که در این صورت انسان برای رسیدن به دنیا و مادیان دست به هر جنایتی می زند.

از طرف دیگر، انگیزه های افراد از کارها نیز یک ملاک عمده در مثبت یا منفی بودن کارهاست که در دو روایت زیر به آن اشاره شده است:

پیامبر اسلام (ص): «افضل العمل ما ارید به وجه الله»

برترین کارها، کاری است که برای خدا باشد. (محمدی ری شهری، 1367، ج9، ص4064،ش14314)

«کان صلی الله علیه و آلیه جالسا مع اصحابه ذات یوم فنظر الی شاب ذی جلد و قوّه و قد بکر یسعی ف
قالوا و یح هذا لو کان شبابه و جلده فی سبیل الله فقال الله علیه و اله : لا تقولوا هذا فانّه ان کان یسعی علی نفسه لیکفّها عن المسئله و یغنیها عن النّاس فهو فی سبیل الله و ان کان یسعی ابوبن ضعیفین او ذریّه ضعفا لیغنییهم و یکفهم فهو فی سبیل الله و ان کان یسعی تفاخرا و تکاثرا فهو فی سبیل الشیطان».

روزی رسول اکرم با اصحاب خود نشسته بود، جوان توانا و نیرومندی را دید که اول صبح به کار و کوشش مشغول شده است. کسانی که در محضر آن حضرت بودند گفتند این جوان شایسته ی مدح و تمجید بود اگر جوانی و نیرومندی خود را در راه خدا گام برمی دارد، همچنین اگر کار می کند به نفع والدین ضعیف یا کودکان ناتوان که زندگی آنان را تأمین کند و از مردم بی نیازشان سازد، باز هم به راه خدا می رود ، ولی اگر کار می کند تا با درآمد خود به تهیدستان مباهات نماید و بر ثروت و دارایی خود بیفزاید او به راه شیطان رفته و از صراط حق منحرف شده است. (فرید، 1367، ج3، ص214- غزالی، 1375، ج1، ص325)

7. اثرات و فواید کار

در مکتب نورانی اسلام، علاوه بر تبیین اهمیّت و جایگاه کار و مقام کارگر و تشویق به کار و تلاش به فواید و اثرات کار نیز اشاره شده است.

جدای از نقش کار در سلامت جسمی و روحی انسان که علم و تجربه آن را ثابت کرده است، در روایات معصومین (ع) به مواردی دیگر از جمله نقش کسب و کار در حفظ دین، ایجاد عزّت نفس، افزودن عقل و هوش، رسیدن به اجر و پاداش اخروی به عنوان یک عبادت مهم اشاره شده است. به نقش عبادی کار با سه روایت از پیامبر (ص) در ابتدای مقاله اشاره کردم و اکنون به نقل چند روایت دیگر می پردازیم:

امام صادق (ع) : «التجاره تزید فی العقل» .

تجارت کردن خود را می افزاید. (صدوق، 1404، ج3، ص191)

پیامبر (ص) : «انّ المؤمن إذا لم یکن له حرفه یعیش بدینه» .

همانا مومن اگر شغل و حرفه ای نداشته باشد، دین خود را
وسیله ی امرار معاش می کند. (آرام، 1380، ج5، ص490)

پیامبر (ص): «نعم العون علی تقوی الله الغنی».

توانگری نیکو یاوری است برای پرهیزگاری از خدا. (مجلسی، 1403، ج74، ص155)

امام صادق (ص): «نعم العون الدنیا علی الاخره».

خوب یاوری است دنیا برای آخرت. (همان، ج70، 62)

8. آداب کسب و کار

در روایات معصومین (ع) به بسیاری از اصول و آداب کار اشاره شده است، از جمله: دانستن احکام کارها، وارد شدن به کارها از راه آن، انجام کارها در وقت مناسبش، انجام کارها از روی عقل و خرد، محکم کاری، آینده نگری، نظم در امور، غنیمت شمردن فرصت ها، توکل به خدا، طلب خیر و برکت از خدا، داشتن صداقت در کار، رعایت انصاف و پرهیز از ستم و اجحاف و … که به چند روایت در این باره اشاره می کنم:

امام صادق (ص): «من أراد التجاره فلیتفقه فی دینه لیعلم بذلک ما یحل له مما یحرم علیه» .

هر کس بخواهد تجارت کند باید احکام دین خود را بیاموزد تا حلال را از حرام باز شناسد (آرام، 1380، ج5، ص588)

امام علی (ع) : «یا معشر التجاره قدموا الاستخاره و تیرّکوا بالسهوله واقتربوا من المبتاعین و تزیینوا بالحلم و تناهو عن الیمین و جانبوا الکذب و تخافوا الظلم و انصفوا المظلومین و لاتقربوا الربا و اوفوا الکیل و المیزان و لا تبخسوا الناس اشیاعهم ولا تعثوا فی الارض مفسدین».

ای جماعت بازرگانان، پیش از شروع سب و کار از خداوند خیر و نیکی طلبید و با آسانگیری در معامله از خداوند برکت جوئید، به خریدارا نزدیک شوید، به زیور بردباری آراسته شوید، از قسم خوردن بپرهیزید، از دروغ گفتن دوری کنید، از ستم کردن و اجحاف بترسید، با مظلومان به انصاف و عدالت رفتار کنید و پیرامون ربا نگردید و پیمانه و ترازو را کامل کنید و چیزی از
حق مردم فرو نگذارید و روی زمین در گرداب فساد و تبهکاری فرو مروید. (صدوق، 1400، بیروت، 497)

پیامبر (ص) : «یا بن مسعود، إذا عملت عملا فاعمل بعلم و عقل و ایّاک و ان تعمل عملا بغیر تدبر و علم جل جلاله بقول «و لا تکونوا کالتی نقضت غزلها من بعد قوه انکاثا»

ای پسر مسعود، هرگاه کاری کردی، از روی آگاهی و خردمندی انجامش ده و از اینکه کاری را بدون اندیشه و آگاهی انجام دهی بپرهیز، زیرا خداوند جل جلاله می فرماید: «و مانند آن زنی مباشید که رشته ای را محکم تافته بود پنبه کرد»(آرام، 1380، ج1، ص200)

پیامبر (ص) : «أفصل الاعمال أحمزها».

برترین کارها، استوارترین آنهاست. (محمدی ری شهری، 1367، ج9،ص4064، ش14312)

پیامبر (ص) : «ان الله تعالی یحب إذا عمل احدکم عملا ان یتقنه».

خداوند تعالی دوست دارد که هرگاه فردی از شما کاری کند، آن را محکم و بی عیب انجام دهد. (پاینده، 1383، 305)

امام علی (ع) : «اوصیکما … بتقوی الله و نظم امرکم»

شما را به تقوای الهی و نظم در کارتان سفارش می کنم. (فیض الاسلام، 1368، ص977)

امام رضا (ع) : هر کس از راه خود به جستجوی کاری برخیزد لغزش پیدا نمی کند و اگر بلغزد وسیله ای برای خلاصی یابد. (مجلسی، 1403، ج71، ص340)

پیامبر (ص) : کارها همه در گرو وقت خود است. (مجلسی، 1403، ج77، ص165)

امام علی (ع) : بپرهیز از شتاب زدگی در کارها پیش از رسیدن وقت آنها و از اهمالگری در آن هنگام که امکان دست یافتن فراهم آمده باشد. (فیض الاسلام، 1368، ص 1031)

9. هر کسی را بهرکاری ساختند

نکته ی دیگری که در روایات
معصومین (ع) به آن اشاره شده این است که خداوند روزی هر کسی را در کاری نهاده و دیگر اینکه هر کسی در کار خاصّی استعداد بیشتری دارد و بهتر می تواند از عهده ی آن برآید؛ بنابراین توجه به این نکته برای پیشبرد بهتر امور ضروری است . به نقل دو روایت در این باره اکتفا می کنیم:

پیامبر (ص) : «إعملو فکل میسر لما خلق له»

همه ی شما کار و کوشش نمایید، ولی متوجه باشید که هر کس برای کاری که آفریده شده لایق تر است و آن را به سهولت و اسانی انجام می دهد. (فرید، 1367، ج3، ص1)

اما صادق (ص) : «من النّاس من رزقه فی التجاره و منهم من رزقه فی السیف و منهم من رزقه فی لسانه»

روزی بعضی مردم در تجارت است و روزی برخی در شمشیر و روزی پاره ای دیگر در زبانشان (کلینی، 1365، ج5، ص305)

10. شغل های برتر

اگر چه در اسلام و نزد خدا همه ی مشاغل مهم و محترم و ضروری هستند، اما برخی شغل ها به خاطر اهمیت شان در زندگی بشر از جایگاه والاتری برخوردارند از جمله کار تعلیم و تربیت (معلمی) ، کشاورزی، دامپروری، تجارت.

امام صادق (ع) «معلم الخیر تستغفر له ذواب الارض و حیتان الب حر و کل صغیره و کبیره فی الارض الله و سمائه» .

برای آموزگار خوبی ها، جنبندگان زمین و ماهیان دریا و هر موجود ریز و در شتی در زمین و آسمان خدا آمرزش می طلبند. (مجلسی، 1403، ج2، ص17)

امام صادق (ع) : «عالم افضل من الف عابد و الف زاهد».

یک عالم برتر از هزار عابد و هزار زاهد است. (مجلسی، 1403، ج2، ص19)

امام صادق (ص) : «ما فی الاعمال شیء احب الی الله تعالی من الزراعه ، و ما بعث نبیّا الا زراعا ادریس (ع) فانّه کان خیّاطا»

در میان کارها هیچ
کاری نزد خدا محبوب تر از کشاورزی نیست و خداوند هیچ پیامبری را برنیانگیخت مگر آنکه کشاورز بود به جز ادریس (ع) که خیاط بود. (آرام، 1380، ج5، ص509)

امام باقر (ع): «خیر العمال زرع یزرعه فیاکل منه البر و الفاجر».

بهترین کارها زراعت است که نفعش عاید عموم می شود و از محصول آن نیکوکاران و بدکاران ارتزاق می کنند. (فرید، 1367، ج3، ص 26)

امام علی (ع) : «تعرضوا للتجاره فانّ فیها غنی لکم عمّا فی ایدی الناس و ان الله عزّوجل یحب العبد المحترف الامین».

به تجارت بپردازید که آن شما را از آنچه در دست مردم است بی نیاز می گرداند و خدای عزّوجل بنده ی پیشه ور درستکار را دوست دارد. (صدوق، 1404، ج3، ص193)

اما همانگونه که گفته شد همه ی کارها مهم و لازمند و هرکس که به هر کار مشروع و مفیدی دست می زند، با آن به کسی یاری می دهد و گرهی از زندگی دیگری می گشاید، در واقع عمل عبادی انجام می دهد؛ چرا که عبادت تنها به نماز و روزه و تسبیح و سجاده نشینی و … منحصر نمی شود.

11. نتیجـه گیری:

از مجموع مباحث مطرح شده به این نتیجه می رسیم که عنصر کار در فرهنگ اسلام به بهترین وجه و از جهات گوناگون طرح و تبیین شده است. خداوند در قرآن تاکید فرموده است که هر کس در گرو کار خود است و برای او چیزی جز حاصل کار و تلاشش نخواهد بود. علاوه بر این ، در قرآن کیفیّت کار مهم تر معرّفی شده است تا کمیّت آن و برای کسانی که عمل نیکو و صالح انجام می أهند اجر و پاداش عظیم اخروی در نظر گرفته شده است. در روایات معصومین (ع) کار عبادتی بس بزرگ معرفی شده است تا آنجا که از ده جزء عبادت، نه جزء آن به کسب روزی حلال اختصاص دارد و مقام کارگر چنان بزرگ است که در ردیف مجاهدان راه خدا قرار دارد و وجودش از آتش جهنّم مصون می باشد.

در اسلام از یک سو مسئله ی مقدّر بودن روزی و ضمانت آن از جانب خدا و توصیه به توکّل مطرح است
و از طرف دیگر، تشویق و ترغیب فراوان به کار و تلاش و پرهیز از تنبلیو سستی؛ یعنی در عین تلاش باید به خداوند توکل داشت و از او خیر و برکت خواست. علاوه بر این، به امید بخت و آرزو دست از کسب و کار کشیدن نیز ناپسند و مردود است. از طرف دیگر از افراط و زیاده روزی در کار و حرص زدن برای مال و منال دنیوی نیز باید پرهیز کرد تا موجب باز ماندن از واجبات دیگر و غرق شدن در دنیا و غفلت از یاد خدا و آخرت نشود.

در اسلام آداب و شرایط قابل تجهی برای کار ذکر شده است، از جمله :

– هر کسی باید احکام کاری را که بدان می پردازد بداند تا به حرام و خطا نیفتد.

– هر کاری به هنگام خویش انجام شود، نه شتاب نابجا خوب است و نه تأخیر بی مورد.

– در هر کاری باید از راه آن وارد شد.

– از فرصت ها قبل از فوت شدن به بهترین نحو باید استفاده شود.

– در کارها باید آینده نگری داشت.

– توجه به محکم کاری در کارها

– داشتن صداقت در امور.

– رعایت حقوق کارفرما و مصرف کننده و پرهیز از اجحاف و ستم و کم کاری .

در اسلام تمام مشاغل محترمند و برای جامعه لازم و ضروری معرفی شده اند؛ اما برخی شغل ها به دلیل اهمّیّت بیشتری که در زندگی بشر دارند از جایگاه برتری برخوردارند، از جمله: کار تعلیم و تربیت، کشاورزی، دامپروری و تجارت.

</P&gt ;

منابع و مآخذ

1. قرآن کریم

2. ابن اثير ،مجد الدين بن محمد، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، بیروت، دارالمکتب العلمیه، 1415.

3. آرام، احمد، الحیاه، تهران، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1380.

4. پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، تهران، دنیای دانش، چاپ چهارم، 1382.

5. تمیمی آمدی، عبدالواحد، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، قم، دفتر تبلیغات، چاپ اول، 1366.

6. توسلی، غلام عباس، جامعه شناسی کار و شغل، تهران، سمت، چاپ اول، 1357.

7. حرانی، ابی محمد الحسن بن علی، تحف اعقول عن آل الرسول، به کوشش علی اکبر غفاری،قم، موسسه ی نشر اسلامی ، 1404.

8. شعرانی، میرزا ابوالحسن، صحیفه سجادیه، قم، انتشارات قائم آل محمد(ص)، چاپ دوم، 1384.

9. صدوق، محمد بن علی بن بابویه قمی، امالی، بیروت، ناشر اعلمی، چاپ پنجم، 1400.

10. صدوق، محمد بن علی بن بابویه قمی، من لایحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین، 1404

11. غزالی، ابوحامد امام محمد، به کوشش حسین خدیو جم، انتشارات علمی و فرهنگی، 1375.

12. فراستیه، ژان، اقتصاد کار، ترجمه عبدالعظیم بیبانی، بی جا، انتشارات مروارید، 1355.

13. فرید، مرتضی، الحدیث(روایات تربیتی از مکتب اهل بیت)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1367.

14. فیض الاسلام، علینقی، نهج البلاغه، قم، انتشارات فیض الاسلام، 1368

15. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.

16. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، موسسه الوفا، 1403.

17. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، بی جا، مکتب الاعلام الاسلامی، 1367.

18. مولانا، جلال الدین محمد بلخی، به همت نیکلسون، انتشارات مولی، 1369.

19. میک، رونالد، پژوهشی در نظریه ارزش کار، ترجمه م. سوداگر، تهران، انتشارات پازند، 1358.

علی اصغر اصغری