نویسنده:سارا صدریان
چکیده
به نام خداوند جان آ
فرین حکیم سخن در زبان آفرین
خداوند، آفریننده سخن در زبان آدمی است و آدمی را آفرید و او را بیان آموخت. بیان وسیله ایست که از درون انسان حکایت می کند و اندیشه های یکی را برای دیگری روشن می سازد.این مقاله در موضوع سکوت و خاموشی نگارش یافته است.
نویسنده ابتدا حکایتی از گلستان سعدی را به عنوان سر فصل بحث خود انتخاب کرده و بعد به بررسی اهمیّت و فواید خاموشی و آثار مثبت آن پرداخته و دیدگاه قرآن، نهج البلاغه، احادیث، روایات و سخن بزرگان، عرفا و…. را در این بررسی مورد توجّه قرار داده است. نویسنده معتقد است آنچه درباره ی فواید سکوت بیان شده به این معنی نیست که سخن گفتن همه جا نکوهیده و ناپسند باشد و انسان از همه چیز لب فرو بندد چرا که این خود آفت بزرگ دیگری است. هدف از ستایش سکوت در آیات و روایات و کلام بزرگان و….. باز داشتن انسان از پرگویی و سخنان بیهوده است.سکوت در مواردی که سخن گفتن لازم است، عیب بزرگی محسوب می شود و نشانه ضعف است.
مقدمه
زبان ساده ترین و کم خرجترین وسیله ای است که در اختیار انسان قرار دارد، بعلاوه سرعت عمل آن با هیچ چیز دیگری قابل مقایسه نیست و به همین دلیل باید به شدّت مراقب آن بود و از این نظر میتوان آن را به موادّ مفیدی که قدرت انفجار شدید دارند تشبیه نمود. همان طور که انسان از چنان موادّی به دقّت مراقبت می کند، باید همواره مراقب این عضو حساس خویش نیز باشد.
زبان از مهم ترین اعضاء بدن است. زبان ترجمان عقل و اندیشه و شخصیّت انسان است. استفاده از زبان هم در جهت خیر و هم در جهت شر ممکن است و به همین دلیل از جمله مباحث مهم و قابل توجّه، بحث زبان و خاموشی زبان است. پیش از آنکه نعمت بیان و زبان مفید و ارزشمند است، آفات آن زیانبار و ناپسند است. باید گفت همان گونه که هیچ عبادتی نزد خداوند برتر از سخن حق نیست، هیچ گناهی بالاتر از سخن باطل نمی باشد. این را هم باید توجه داشت، همان طور که بیشتر گناهان با زبان انجام می شود قسمت مهمّی از عبادات و اعمال نیک از قبیل ذکر خدا، ارشاد مردم، تعلیم و تربیّت، امر به معروف و نهی از منکر و جهاد، با سخن گفتن و زبان انجام می شود.(مکارم شیرازی،ص 79، 1386)
زبان دارای دو بعد مثبت و منفی است و نمی توان گفت چون زبان نعمت بزرگ الهی است، پس باید هر چه بیشتر از آن استفاده کرد و بدون حساب هر سخنی را بر زبان جاری ساخت. اصولاً یکی از نشانه های انسان عاقل آن است که بی جا سخن نمی گوید زیرا زبان گویای عقل آدمی است و نقش آن در زندگی بشر، کلیدی و حسّاس است. اگر انسان در موقعی که باید سخن بگوید، لب از سخن فرو بندد و زمانی که باید سکوت اختیار کند، لب به سخن گشاید، نشانه سبکی عقل است، همان گونه که سعدی شیرازی می فرماید: « دو چیز طیره عقل است دم فرو بستن به وقت گفتن و گفتن به وقت خاموشی.»
نظر به اینکه تا انسان سخن نگوید عیب و هنر او آشکار نمی شود و نیز با توجه به معایب پر گویی غالباً در فرهنگ دینی و آثار بزرگان دین و معرفت و…. به سکوت سفارش فراوان شده است. در مقاله حاضر ضمن بیان اهمیّت و فضیلت سکوت و خاموشی و تشریح بهترین کارکردهای زبان و خاموشی در راه رسیدن به کمال، فواید و آثار خاموشی را از دیدگاه قرآن، نهج البلاغه، احادیث و روایات و عرفا بررسی کرده ام که با هم آنرا از نظر می گذرانیم.
در فواید خاموشی
سحبان وائل را در فصاحت بی نظیر نهاده اند به حکم آنکه بر سر جمع سالی سخن گفتی لفظی مکرّر نکردی و گرهمان اتَفاق افتادی بعبارتی دیگر بگفتی و زجمله آداب ندماء ملوک یکی این است (فروغی، ص 138، 1370)
سخن گرچه دلبند و شیرین بود سزوار تصدیق وتحسین بود
چو یکبار گفتی مگو باز پس که حلوا چو یک بار خوردند بّس
یکی از نشانه های فهمیدگی انسان این است که کمتر سخن بیهوده می گوید.زیرا موجب اتلاف وقت خود و دیگران و مانع برای ذکر و فکر می شود. علاج بیهوده گویی، کنترل زبان و ساکت بودن و تکلّم به مقدار نیاز و در صورت ضرورت دینی یا دنیایی است، زیرا زبان یگانه آلت تیزی است که با استعمال زیاد تیزتر می گردد. (ساداتیان، ص 212، 1388)
مفهوم سکوت و خاموشی
در فرهنگ معین آمده است: «سکوت یعنی خاموش شدن، ساکت گشتن، خاموشی.» (معین، ص 1901، 1385)
«خاموشی یعنی سکوت، بی صدایی، آرامی.» (همان، ص 1393)
در لغت نامه دهخدا آمده است: «سکوت یعنی خاموش شدن، خاموشی.» (دهخدا، ص 13696، 1377)
«خاموشی یعنی عدم تکلَم، سخن نا گفتن.» (دهخدا، ص 9401، 1377)
اهمیّت و فضیلت سکوت
سکوت، انسان را در مقابل بسیاری از گناهان بیمه می کند و او را به فکر و اندیشه که سرچشمه ی حیات معنوی اوست دعوت می کند، به همین دلیل افراد ساکت فکور، پرمایه و اهل علم هستند، به عکس افراد پرحرف غالباً کم مایه اند و کمتر از خود عمل نشان می دهند. سکوت بهترین وسیله برای زنده کردن نیروی اندیشه است زیرا هنگام سخن گفتن نیروهای فراوان فکری مصرف می شود. اگر این انرژیها ذخیره شود نیروی عظیمی را تشکیل خواهد داد که به وسیله ی آن حقایق بزرگی را می توان درک نمود، به علاوه سکوت آرامش بخش روح و تعدیل کننده احساسات است و پرحرفی که نقطه ی مقابل سکوت است انسان را لااُبالی بار می آورد، زیرا لغزشهای انسان را زیاد و حیا را کم می کند و با شکسته شدن سدّ حیاکه نتیجه کثرت لغزشهاست اعمال خلاف را برای شخص ساده می نماید.
بسیارند کسانی که از سخن گفتن پشیمانند اما به خاطر سکوت هیچ گاه اظهار ندامت نمی کنند. لقمان به فرزندش فرمود: «فرزندم چه بسا که من در اثر گفتار پ
شیمان شده ام اما به خاطر سکوت افسوس نخورده ام.» (بیهقی، 166، 1376)
اگر در روایات، سخن از فضیلت سکوت و خاموشی به میان می آید، مقصود سخنانی است که بی جا و بی مورد از زبان انسان خارج شده و یا غیبت و تهمت و دروغ و افترا باشد. در این مورد است که باید خود را کنترل کند و لب فرو بندد زیرا سکوت از سخن گفتن بی مورد سزاوار تر است.(راغب، ص 69،1980)
بهترین کارکرد زبان
بهترین نمونه برای نقش زبان، نقش آن در مسئله ی امر به معروف و نهی از منکر است.پیامبر اکرم (ص) فرمودند: « خدای بلند مرتبه دشمن دارد بنده ی ضعیفی را که دین ندارد.» سؤال شد مؤمن ضعیفی که دین ندارد کیست. فرمود: «آن کس که نهی از منکر نمی کند.»(عاملی، ص 391،1378)
ا
گر قرار بود که انسان همیشه سکوت کند و از منکر و زشتی جلوگیری نکند، امام باقر(ع) نمی فرمودند: « بدا به حال مردمی که امر به معروف و نهی از منکر را وظیفه خود نمی دانند.» زیرا بی تردید اگر امر به معروف و نهی از منکر اجر ا نشود، هیچ یک از واجبات به پا داشته نخواهد شد. (همان، ص 393)
امام باقر(ع) فرمودند:« به پا داشتن دیگر فرایض و واجبات بستگی به امر به معروف و نهی از منکر دارد.» (همان، ص 395)
امیرمؤمنان(ع) درباره امر به معروف ومبارزه با منکرات می فرماید: « از همه اینها مهمتر سخنی است که برای دفاع از عدالت در برابر پیشوای ستمگری گفته می شود.»(صبحی صادق، 1379)اگر در مقابل مفاسد و مظالم و کارهای منکر سکوت کنیم و امر به معروف و نهی از منکر نکنیم؛ این خلاف شرع مقدّس اسلام است. در این گونه موارد، اسلام دستور می دهد که مهر سکوت را بشکنید و فریاد بر آورید و مردم را نیز علیه فساد و ستم بر انگیزانید، چرا که « چو می بینی که نابینا و چاه است، اگر خاموش بنشینی گناه است.» در حقیقت کسانی که در این گونه موارد سکوت می کنند، اصل مسلّم قرآنی – امر به معروف و نهی از منکر – را نادیده انگاشته اند. انسان باید نعمت زبان را در جهت خیر رساندن به دیگران و شکر نعمتهای الهی تربیت کند.
گویند: پیامبر(ص) شیوا سخن ترین و شیرین کلام ترین مردم بود و می فرمود: « من شیوا سخن ترین مردم عرب هستم » و کم حرف و خوش کلام بود و پر حرفی نمی کرد و کلمات او مانند دانه های به رشته کشیده به هم پیوسته بود، کلامش از همه کوتاهتر بود و جبرئیل چنین آورده بود و هر چه می خواست در همان کلام کوتاه می گنجاند.
او سخنان جامع می گفت و کم و زیاد نمی گفت. کلمات پشت سر هم ردیف می شدند و میان جملات اندکی مکث می کرد تا شنونده خوب فرا گیرد و به حافظه بسپارد. صدایش بلند بود و نغمه اش از همه خوشتر.سکوت طولانی داشت و در غیر موارد نیاز سخن نمی گفت. سخن ناپسند بر زبان نمی راند و در خشنودی و خشم جز سخن حق نمی گفت. از مردم بد زبان رویگردان بود و سخنان ناپسند را به وقت ضرورت با کنایه ادا می کرد. چون ساکت می شد همنشینان سخن می گفتند و در حضور حضرتش جنگ لفظی صورت نمی گرفت.(فیض کاشانی،ص250، 1379)
تکلّم بی مورد و غیر مفید
اقسام تکلّمهای غیر مفید قابل شمارش نیست ولی ملاک آن این است که اگر در امری ساکت شود نه گناه شرعی محسوب شود و نه خسارتی به او برسد و نه کاری از امور او تعطیل شود و مهمل بماند.
مراتب تکلّم بی مورد:
1- تکلّم بی مورد و اضافه گویی
2- سؤال از دیگران و واداشتن دیگران به سخنان بیهوده و اضافی(این قسم مذموم تر است چرا که موجب تضییع عمر خود و دیگران است و معمولاً به افشاء اسرار دیگران و دروغ گفتن دیگران، در مواردی که حتّی مایل به گفتن اسرار خود نباشد، منجر می شود و گاهی به تحقیر دیگران و زحمت آنها می انجامد.)
علاج:
علاج علمی:
1- دانستن فواید سکوت و کلام بی مورد داشتن و تفکّر در آن
2- دقّت در آفات و خسارت های این صفت
3- تصوّر اینکه از هر کلمه و کلامی در روز قیامت سؤال می شود.
علاج عملی:
1- کنترل خود در هنگام تکلّم در موارد غیر مفید
2- تفکّر داشتن در ابتدای هر سخن
3- داشتن محاسبه و مراقبه و خود تنبیهی در مواردی که خطای زبان پیدا می شود.
4- نقل نکردن همة شنیده ها (نیلی پور،ص486، 1385)
آثار مثبت از نتایج کنترل و حفظ زبان و رعایت سکوت
1- ایمان بخشی:
از رسول خدا (ص) نقل است که فرمودند:« هیچ بنده ای حقیقت ایمان را نمی شناسد تا زبانش را نگه دارد.»
2- نجات بخشی و نگهدارندگی:
نجات دنیا و آخرت انسان در گرو حفظ زبان است. از رسول الله(ص) نقل شده که فرمودند:«زبانت را نگه دار، زیرا نگهداری زبان صدقه ای است که به خود می دهی.»
3- آرام بخشی:
آرامش قلبی انسان به بیان عیسی(ع) در گرو سکوت او از غیر ذکر است.
4- عزت بخشی:
سخنی که از دهان خارج شد و به گوش مردم رسید، دیگر قابل کنترل نیست. شخصی به امام کاظم(ع) عرض کرد:« مرا سفارش نما، حضرت فرمودند: زبانت را نگه دار تا عزیز باشی.»
5- نش
ان فقاهت
6- دروازه ی حکمت
7- باعث محبّت
8- راهنمای خیر (نصر اصفهانی،ص126، 1378)
ادامه دارد…
http://allah1.ir
