سيد كاظم ارفع
٭ مبارزات ائمه معصومين(علیه السلام)هر يك به شكل خاصي و براي احقاق حق خود صورت گرفته است.
بررسي سيره امامان شيعه(علیه السلام)مبين اين نكته است كه هر يك از ايشان بنا به مقتضيات زمان، شيوه مبارزاتي خويش را در هر يك از ابعاد نظامي، سياسي، فكري و عقيدتي برگزيده اند.
دوران زندگي وامامت امام سجاد(علیه السلام)يكي از پرتنش ترين ادوار زندگي ائمه(علیه السلام)است. اين امام معصوم در دوره اي به امامت رسيدند كه شهادت امام حسين(علیه السلام)موجي از اعتراض و در نهايت خفقان سياسي را به همراه داشت. امام سجاد(علیه السلام)براي حفظ جان خود و معدود شيعيان باقي مانده، سكوت كردند اما اين سكوت به منزله تأييد حكومت و عدم فعاليت ايشان نبود. ايشان با بهره گيري از ادعيه پرمحتوا و جهت ساز به ترسيم خطوط فكري و مبارزاتي امامان پس از خود پرداختند.
امامان معصوم(علیه السلام)هر يك به تناسب زمان امامت خود، سختيها و مشكلات خاصي را پشت سر گذاشته اند. در اين ميان دوره امامت امام سجاد(علیه السلام)از سخت ترين و پرتنش ترين ادوار است، متن زیر مصاحبه ای با سیدکاظم رفیعی لطفاً براي شروع بحث از ويژگيهاي امام زين العابدين(علیه السلام)كه در راستاي اصل مذكور است، سخن بگوييد …
البته هر امام معصومي، به مناسبت حوادث زمان خود و دوران امامتش، حوادثي را پشت سر نهاده، اما در مورد امام سجاد(ع)، چه در دوران قبل و چه بعد از امامتشان، سلسله مباحثي را شاهديم كه اختصاص به اين دوران دارد. وقتي زندگي آن بزرگوار مورد مطالعه قرار مي گيرد، مي بينيم عصر پرفراز و نشيبي بر ايشان گذشته است. ايشان در عصر امامت پدر بزرگوارشان امام حسين(ع)، پيوسته با پدر ، شاهد اتفاقهايي بودند كه از ناحيه معاويه و بعد، فرزندش يزيد براي پدر رخ داد. آن حضرت، سماجت يزيد را در بيعت گرفتن از امام حسين(ع)، در شهر مدينه و حوادثي را كه در مدينه رخ داد، به چشم ديده بود. زماني هم كه امام(علیه السلام)از وطن و شهر هميشگي خود مدينه وداع مي كند و به مكه و بعد از آن به كربلا مي آيند، امام سجاد(علیه السلام)هم در تمامي اين مراحل در كنار پدر و در واقع شاهدي بر تاريخ خونبار عاشوراست. از لحظه شهادت امام حسين(علیه السلام)در روز عاشورا، بار و مسؤوليت امامت بر دوش امام سجاد(علیه السلام)قرار مي گيرد. پيداست تحمل آن اختناق بني اميه كه ساز پيروزي هم مي زدند و خود را عنوان فاتح حادثه كربلا معرفي مي كردند، از نظر روحي براي امام سجاد(ع)</SPAN&g t;، بسيار سخت بود. حضور ايشان دركوفه و مجلس ابن زياد، در بين راه ، ورودشان به دمشق و شهر شام، حضور در مجلس يزيد و خطبه مشهوري كه در مسجد اموي شام خواندند، از جمله مسائلي بود كه بعد از عاشورا براي ايشان رقم خورد. ايشان بايد همه اين مسايل را تحمل مي كردند تا رسالت خود را به خوبي پياده كنند.
سؤالي كه در ذهن انسان پس از مطالعه زندگي امامان بعد از ايشان – چون صادقين(علیه السلام)- خطور مي كند، اين است كه چرا ايشان چون فرزند بزرگوارشان به نشر فرهنگ شيعي به شكل گسترده نپرداختند؟
اين موضوع را كه ايشان چرا مثل امام باقر(علیه السلام)يا امام صادق(علیه السلام)و حتي جد بزرگوارشان آقا اميرالمؤمنين(علیه السلام)نمي توانستند فرهنگ اسلامي و تشيع را آن گونه كه مد نظرشان بود بسط دهند، بايد در جوي جستجو كرد كه بني اميه بعد از شهادت امام حسين(علیه السلام)به وجود آورده بود. بني ا
ميه در آن زمان، همان طور كه عرض كردم، خود را فاتح مبارزه با بني هاشم مي دانست و مي گفت: نوبت ماست تا انتقام جنگهايي چون بدر و حنين و احزاب و ساير جنگهايي را كه در زمان رسول خدا(ص) رخ داده، از اين خاندان بگيريم. به همين منظور، حتي براي امام سجاد(ع)، اجازه سخنراني و خطبه خواندن هم وجود نداشت كه حضرت بتوانند جلساتي داشته باشند يا مثل امام باقر(علیه السلام)و امام صادق(ع)، كرسي درسي داشته و شاگردان ممتازي را تربيت كنند. اين بود كه حضرت به عبادت و دعا پرداختند.
در عرصه دعا مي بينيم كه ايشان در قالب همين دعاها، همان سيره امام حسين(علیه السلام)و امام حسن(علیه السلام)و اميرالمؤمنين(علیه السلام)را در قالب دعا پياده و براي امام باقر(علیه السلام)و امام صادق(علیه السلام)نيز خطوطي را در اين زمينه ترسيم نمودند؛ يعني يك مبارزه ساكت و تؤام با ايما و اشاره. حضرت سجاد(علیه السلام)اگر بصراحت با دنياداران و طاغوتهاي زمان خود برخور
د مي كردند، مشكلات ديگري برايشان به وجود مي آمد، بخصوص اينكه با آن اتفاقي كه در كربلا رخ داده بود، برخورد با امام سجاد(علیه السلام)و سركوب قيام احتمالي ايشان، براي بني اميه آسان بود. بر همين مبنا بود كه حضرت، مبارزه خود را در قالب دعا و مفاهيمي كه در آن نهفته است، دنبال كردند.
يقيناً “صحيفه سجاديه” را مي توان ترسيم كننده اين خطوط دانست…
تنها اثر باقي مانده از امام سجاد(علیه السلام)”صحيفه سجاديه” نيست، بلكه اغلب دعاهاي پرمغز و پرمعنايي كه حتي در مفاتيح الجنان و ساير كتابهاي دعايي داريم، از امام سجاد(علیه السلام)است كه در صحيفه وجود ندارد، ولي در جاهاي ديگر و كتابهاي روايي نقل شده است. نظير اين دعاها را مرحوم شيخ طوسي در “مصباح المتهجد”، مرحوم سيدبن طاووس در “اقبال” و مرحوم شيخ بهايي در “مفتاح الفلاح” آورده اند. كتابهاي ديگري هم وجود دارند كه دعاهايي از امام سجاد (علیه السلام)در آنها نقل شده است. حال اگر بخواهيم آن دعاها را فعلاً در نظر نگيريم و صحيفه سجاديه را به عنوان يك اثر مستعد و آماده و در دسترس همه مورد مداقه و دقت قرار دهيم، مي بينيم همين صحيفه اتفاقاً از ادعيه برخوردار است كه داراي چند ويژگي است.
قبل از پرداختن به ويژگيهاي صحيفه سجاديه و از آنجا كه ماهيت اين اثر ارزشمند با دعا و نيايش عجين شده است، درباره اهميت دعا و نيايش در زندگي انسان بگوييد.
انسان بر اساس فطرت، علاقه مند به دعا و نيايش است. حتي اگر كسي به معبدي وارد مي شود، مي بيند كه هر كس براي خود يك اذكار و اورادي دارد. مسلمانها هم به طريق اولي، بيشتر به دعا مي پردازند. بخصوص اينكه خداوند مي فرمايد: “اي پيغمبر، به مردم بگو كه اگر دعاهايتان نباشد، پروردگار من به شما اعتنايي نمي كند.” اين نشان مي دهد كه اگر انساني بخواهد مشمول لطف و عنايت خاصه حضرت حق قرار بگيرد، بايد اهل دعا باشد. خود دعا هم موضوعيت دارد. امام سجاد(علیه السلام)در قالب دعا، به تمام مسايل سياسي واجتماعي، اخلاقي، حكومتي و حتي تعليم و تربيت فرزندان، حقوق والدين و حتي به حقوق مرزداران پرداخته اند. ايشان در قالب دعا، تمام ابعاد جامعه و جناحهاي متفاوت در آن را موردنظر داشته اند.
صحيفه سجاديه، به عنوان سندي پرافتخار براي شيعه، مملو از ادعيه اي است كه محتواي آن فقط در بعد عرفاني خلاصه نمي شود، بلكه ابعاد فرهنگي، تربيتي وسياسي را در بردارد. جرياني كه امام سجاد(علیه السلام)در قالب دعا آغازگر آن بودند، چه تأثيري در شكل گيري جريان فكري شيعه بر جاي گذاشت؟
سؤال خوبي است، به اين خاطر كه در زمينه دعا انحرافهايي از صدر اسلام ايجاد شد. ما مي بينيم كه بعضي ها در قالب دعا و ذكر و حتي ذكرهاي مجرب، براي خود بدعتهايي گذاشته اند كه مستند به روايات و وحي نيست
و در واقع مرحله اي را طي كرده اند كه در مقابل و ضد سيره ائمه(علیه السلام)بوده است. حال اسمش را صوفي گري يا عرفان منحرف و بدعت گذاران در دين بگذاريم و حتي اگر تحت هر عنواني هم آنها را مورد بررسي قرار دهيم، خواهيم ديد انتخاب امام(علیه السلام)و حضورشان در اين ميدان، در واقع مبارزه اي با خط انحرافي دعا هم بوده است. زيرا آنها، براي اينكه عده اي مريد را دور خود جمع و مردم را به سوي خود و نه به سوي خدا دعوت كنند، از دعا و اوراد استفاده مي كردند. متأسفانه در دوران طلوع اسلام تا به امروز، افرادي داشته ايم كه حتي بيرون از مسجد و در مراكزي كه تحت عنوان نام اميرالمؤمنين(علیه السلام)و امثال آن بنا شده با همين ذكر و دعا، عده اي را به عنوان مريد دور خود جمع كردند، و از مسير اهل بيت(علیه السلام)خارج شدند. يكي از تأثيرات و بازدهي هاي حركت امام سجاد(علیه السلام)همين بود كه با اين خط انحرافي به مبارزه برخيزند كه اگر كسي مي خواهد اهل دعا باشد، ادب در دعا را ياد بگيرد. آن بزرگوار از اول تا آخر صحيفه، آنچه را كه مي خواهد در قالب دعا تفهيم كند، بندگي و ذلت انسان در پيشگاه خدا و اثبات نيازمندي بشر با تمام وجود، به خداوند است، يعني محورهاي صحيفه سجاديه در دو موضوع خلاصه مي شوند: “توحيد” و “موحدبودن” يعني انسان هم درس توحيد را فرا بگيرد و هم موحد خوبي باشد. متأسفانه آنهايي كه از مسير اهل بيت(علیه السلام)جدا شدند و سراغ امثال صحيفه نرفتند و يا دعاهاي ماثور از ائمه را انتخاب نكردند، از بعد دوم كه “موحد بودن” است، خارج شدند. يعني وقتي جلسات آنها را مشاهده مي كنيم، مي بينيم كه رايحه شرك از آنها استشمام مي شود و اين دعوت به خدا نيست. لذا امام سجاد(علیه السلام)خط فكري و فرهنگي در قالب دعا را در جامعه اسلامي اين طور ايجاد كرد كه فقط بايد به در خانه خدا رفت. اگر به در خانه اهل بيت(علیه السلام)مي رويد، بايد دعاهايي را كه آن بزرگواران به شما آموخته اند، انتخاب ك
نيد و به وسيله آنها با خدا سخن بگوييد.
امام باقر و امام صادق(علیه السلام)به جاي پرداختن به مبارزات نظامي، به مبارزات فكري و عقيدتي و تربيت شاگرد روي آوردند. آيا ادعيه امام سجاد(علیه السلام)و مفاهيم موجود در آنها را مي توانيم زمينه شكل گيري دانشگاه آن دو امام بزرگوار قلمداد كنيم؟
قطعاً همين طور است. اگر ما به عباراتي كه از امام سجاد(علیه السلام)آمده دقت كنيم و اگر فهرست صحيفه را به درستي نگاه كنيم، خواهيم ديد كه امام سجاد(علیه السلام)وقتي كه به ايشان ظلم مي شد، چگونه با خداوند صحبت مي كردند. پناه بردن به خدا از وسوسه هاي شيطان، دعايي است كه در صحيفه به طور مستقل به آن پرداخته شده است. يا مثلاً ايشان دعايي دارند در مكارم اخلاق كه بسيار دعاي معروفي است و بسياري بر آن شرح نوشته اند. اين دعا، مجموعه اي از درس اخلاق است. ايشان در حق پدر و مادر و در حق فرزندان هم
دعا دارند. ايشان در قالب دعا، يك دوره درس تربيتي به فرزندان دارند كه چگونه با پدر و مادر رفتار كنند، يك دوره درس تربيتي به پدر و مادرها هم داده اند كه فرزندان خود را چگونه تربيت كنيد. در مورد مرزداران دعا دارند، براي زماني كه وضع اقتصادي ضعيف مي شود، دعا دارند كه بنده براي توسعه روزي چگونه از خدا درخواست كند. رضامندي به داده هاي خدا، خودش به تنهايي يك دعاست كه در صحيفه به چشم مي خورد. در مقام معذرت خواهي از پروردگار هم دعاي مخصوصي در صحيفه هست. دعا درباره ورود و وداع با ماه رمضان، براي عيد فطر، عيد قربان و براي روز عرفه و امثال اين دعاها كه همه مضامين عالي و بلندي را در بر دارند.
پس اگر مجموعه صحيفه مورد مطالعه قرار گيرد، آدمي به اين نتيجه مي رسد كه امام سجاد(علیه السلام)در قالب دعا، يك فرهنگي را ايجاد كرده و زمينه را براي امام باقر(علیه السلام)مهيا كرده اند تا در مقطعي كه بين بني اميه و بني عباس آن درگيري براي حكومت به وجود آمد، بتوانند به راحتي با آن بحرانها برخورد كنند. فرصت را مغتنم بشمارند كه راه پدر را در كرسي درس و تربيت شاگردان ممتاز پي بگيرند.
فرموديد كه امام سجاد(علیه السلام)به غير از صحيفه، ادعيه ديگري هم دارند. چرا آن دعاها در صحيفه نيامده و اصولاً اين سؤال وجود دارد كه خود صحيفه سجاديه چگونه گردآوري شده است؟
در مورد پيدايش صحيفه، همانطور كه در مقدمه اين كتاب ارزشمند آمده و راوياني كه اين كتاب را نقل كرده اند، ظاهر قضيه نشان مي دهد كه اين مجموعه در اختيار شاگردان و ياران حضرت وجود داشته است. دعاهاي متنوع ومتفرقه ايشان در كتابهاي ديگر آمده؛ اما اين مجموعه، با اين شكل تأليف، تقريباً در عصر خود حضرت جمع آوري شده است بنابراين اگر ما بخواهيم كل صحيفه حضرت را به همين 54 دعا منحصر كنيم، اشتباه است. به تازگي بعضي از دوستان، ملحقات صحيفه سجاديه را نيز به مانند ملحقات نهج البلاغه گردآوري كرده اند. همانطور كه ملاحظه مي كنيد
، خطبه هاي فراواني از حضرت امير(علیه السلام)وجود دارد كه نهج البلاغه نيست. ولي سيد رضي اين مجموعه را جمع آوري كرده است. اين دليل نمي شود كه آن حضرت در جاي ديگري خطبه نداشته اند. لذا ملحقات خطبه نهج البلاغه و كلمات قصار حضرت و حتي نامه هاي ايشان، بيش از مجموعه اي است كه اكنون به عنوان نهج البلاغه مي شناسيم. دعاهاي امام سجاد(علیه السلام)هم به همين شكل است. اما چه شد كه اين بخش به عنوان صحيفه سجاديه جمع آوري شد، در مقدمه خود صحيفه مي توان فهميد كه اين مجموعه در عصر خود حضرت جمع آوري و به ايشان استناد داده شده است و تأييد ايشان هم رسيده است. اين مسأله در مورد امام صادق(علیه السلام)هم وجود دارد. درباره ايشان اثري داريم، به نام “مصباح الشريعه” كه صد فصل از موضوعات عرفاني و منتسب به آن حضرت، در اين كتاب آورده اند، حال آنكه ما روايات متعددي از امام صادق(ع)، در بعد فقهي و مسايل ديگر داريم، اما اين يك كتاب به طور مستقل از حضرت نقل شده و منتسب به ايشان است. دعاهاي امام سجاد(علیه السلام)هم صرفاً در صحيفه سجاديه منحصر نيست. براي مثال همان مناجات خمسه عشر امام سجاد(علیه السلام)كه در مفاتيح هست، از جمله دعاهاي ارزشمندي است كه در صحيفه سجاديه نيامده است.
به عنوان كسي كه صحيفه سجاديه را ترجمه كرده و بالطبع به عمق مفا
هيم آن وارد شده ايد، زيباترين فراز صحيفه و آنچيزي را كه بيشتر از همه به دلتان نشسته، چگونه به ما معرفي مي كنيد؟
زيبايي دعاي ائمه در اين است كه آن بزرگواران مي دانستند چگونه با خدا حرف بزنند و ادب در دعا را رعايت مي كردند. و اين مهمترين نكته تأثيربخش دعاهاست. با اين مقدمه خواستم بگويم كه صحيفه كتابي است كه امام سجاد(علیه السلام)با اين كتاب، محراب عبادتي ساخته اند كه انسان مي تواند در آن محراب، همه نيازهاي دنيا و آخرت خود را به خدايش بگويد. و اينكه كداميك از آن دعاها به دل مي نشيند بايد بگويم كه همه آنها دلنشين هستند و گزينش آنها واقعاً سخت است. همه دعاهاي صحيفه، انسان را به لذت معنوي مي رساند و بستگي به آن دارد كه انسان، زمينه مستعد را براي بهره بردن از مناجات با پروردگار در خود ايجاد كند. وقتي كه به آن مرحله رسيد، ديگر عبادتها برايش فرق نمي كند.
منبع: روزنامه قدس
http://muhammadi.org
