۳ـ۲ـ ترجمهی محتوایی (هسته به هسته)
ترجمه ی محتوایی: (هسته به هسته، معنوی، امین، پایبند، محتوا به محتوا)
هدف اساسی در این نوع ترجمه، انتقال دادن معنا، محتوا و پیام متن مبدأ و نیز روان بودن و عامه فهم بودن متن مقصد می‌باشد. به عبارت دیگر آنچه در ترجمه معنایی اهمیت نخست دارد پیام و محتوای متن مبدأ و ساختارهای زبان مقصد است.
در این شیوه ترجمه، کوشش مترجم بر آن است تا راهی میانه میان افراد و تفریط برود، یعنی نه روش ترجمهی تحت اللفظی و نه شیوهی آزاد را بپیماید و سعی می‌کند تا پیام و هدف اصلی متن را برای مخاطب بیان کند، در ضمن آنکه تلاش می‌کند تا خصوصیات لفظی متن اصلی را در قالب جمله‌ای بازسازی کند و به زبان مقصد انتقال دهد. در این نوع ترجمه، ساختارهای خاص زبان مبدأ به ندرت در زبان مقصد نفوذ می‌کنند. انسجام بافتاری و ترتیب عناصر دستوری به دلیل تعهد این نوع ترجمه به زبان مقصد و ساختارهای آن برقرار است. نهایت آنکه از نظر معنایی معمولاً میان متن مقصد و متن مبدأ تعادل وجود دارد، اما
از نظر زبانی بویژه دقایق و ظرایف لفظی، صرفی و بلاغی و نحوی، تعادل کامل و کافی برقرار نیست.
ترجمههای آقایان خرمشاهی، خرمدل، مکارم شیرازی، پاینده، خواجوی، فولادوند، جلال‌الدین فارسی، جلال‌الدین مجتبوی، مشکینی، از زمره این نوع ترجمه می‌توان برشمرد.[۱۱]
مثال:
«قَالَ لَهُ مُوسىَ هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلىَ أَن تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا» . (کهف / ۶۶)
ـ. که از بینشی که آموخته‌ای به من نیز بیاموزی؟ (خرمشاهی)
«وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُون». (بقره/۲۴۵).
ـ و به سوی او بازگشت می‌یابند. (پاینده)
در این دو مثال به اقتضای روش ترجمه مورد بحث (محتوایی) نکات نحوی و صرفی کلمات «علی علمت ـ رشدا و ترجعون» مورد توجه واقع نشده و در ترجمه، منعکس
نگشته است و تنها به مفهوم آیه اکتفا شده است. یا در ترجمهی آیهی پنج سورهی بقره تقریباً اکثر مترجمین (مجتبوی، فارسی، مکارم، فولادوند، خرمشاهی و ….) به این روش ضمیر فصل را که مستفاد حصر است معنی نکرده‌اند.[۱۲]
3ـ۲ـ۱ـ امتیازات و محاسن ترجمهی محتوایی
ترجمهی قرآن به روش جمله به جمله یا محتوایی دارای امتیازات و محاسنی است. از جمله:
۱ـ حفظ خصوصیات لفظی زبان مبدأ در جمله‌سازی زبان مقصد (تا حد امکان).</o:p& gt;
۲ـ اضافات تفسیری و توضیحات با متن اصلی مخلوط نمی‌شود، بلکه داخل کروشه یا پرانتز گذاشته می‌شود یا به حاشیه، پاورقی یا پی‌نوشت می‌رود، همانطور که در ترجمهی ابوالقاسم پاینده به پاورقی رفته و در ترجمهی سیدجلال‌الدین مجتبوی به پی‌نوشت رفته است.
۳ـ رساندن پیام کلان از زبان مبدأ به زبان مقصد بدون افراط و تفریط.
۴ـ دوری از اشکالات ترجمهی تحت اللفظی و ترجمهی آزاد تفسیری.
البته در این شیوه ترجمه نیز گاهی لغزشهایی صورت می‌گیرد که مهمترین آن عدم توجه کافی به دقایق و ظرایف لفظی، صرفی، بلاغی، و نحوی است.
با توجه به اشکالات شیوه‌های گذشته و با عنایت به امتیازات این روش، به نظر می‌رسد که مطلوب‌ترین شیوه ترجمه قرآن کریم همین روش است.
3ـ۳ـ ترجمهی آزاد یا تفسیری (خلاصه التفاسیر)
در این شیوه مترجم همت خویش را صرف واضح کردن پیام کلام می‌دارد و سعی می‌کند تا به صورت کامل مضمون و معنای کلام را درک کند و در ذهن مجسم کند. سپس لباس الفاظ زبان مبدأ را از آن برکند و لباس الفاظ زبان مقصد را بر آن بپوشاند و با توضیحات کامل ارائه کند. در این روش می‌توان از هر جمله و کلمه‌ای که مناسب است استفاده کرد تا مطلب به مخاطب القاء شود، اگر چه حجم کلمات و جملات ترجمه با متن اصلی متناسب نباشد و کم و زیاد گردد.
در این نوع ترجمه که اغلب مترجمان و اهل نظر آن را بدترین نوع ترجمه می‌دانند، انتقال پیام نویسنده در قالب و ساختارهای زبان مقصد تنها هدف مترجم است ولو آنکه در رهگذر این انتقال معادلهای الفاظ متن کم و زیاد یا دگرگون شود و یا نقش نحوی آنها تغییر یابد. انسجام بافتاری، ترتیب عناصر دستوری و روان بودن و متن ترجمه بیش از هر ترجمه دیگر است.</o:p&g t;
نمونه این شیوه ترجمه را در ترجمه قرآن مرحوم فیض الاسلام، ترجمه یا خلاصه التفاسیر مرحوم یاسری، ترجمهی الهی قمشه‌ای، معانی القرآن محمد باقر بهبودی و ….مشاهده کرد.
برای مثال، این روش ترجمهی آیهی اول و دوم سورهی بقره از مرحوم فیض‌الاسلام بیان می‌نماییم.
«الم»، «ذَالِکَ الْکِتَبُ لَا رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِین».
«رازی است میان خدای تعالی و پیامبر اکرم که بنا بر مصلحتی آشکار نگشته»، «چون حق تعالی در سورهی فاتحه دستور داد که بندگانش از او هدایت به صراط مستقیم را درخواست نمایند، در اینجا مژده به روا شدن آن درخواست را داده به اینکه آن کتاب: قرآن کریم پیامبران پیش خبر داده شده که بر تو می‌فرستم و آنان به امتها و پیروان خود خبر دادند شک و شبهه‌ای در آن نیست، چون خطا و اشتباه در آن راه ندارد و برای پرهیزکاران راهنمای راه راست و پرهیز از گمراهی است.»
بررسی:
این شیوه ترجمه نقاط قوت و امتیازاتی دارد که عبارتند از:
۱ـ رساندن پیام از زبان مبدأ به زبان مقصد به صورت کامل و بدون دغدغه محدودیت الفاظ و کلمات.
۲ـ استفاده از اضافات تفسیری و توضیحات لازم برای روشن کردن معنای کلام برای مخاطب.
۳ـ این ترجمه برای مخاطبانی نیکو است که خواستار فهم خلاصه تفسیر همراه با ترجمه قرآن هستند.
۳ـ۳ـ۱ـ اشکالات و نقاط ضعف ترجمهی آزاد:
۱ـ افراط مترجم در توجه به پیام، گاهی موجب می‌شود تا تمام خصوصیات لفظی زبان مبدأ بازسازی شود و نکات و مسائل ظریف و هنری از دست برود.
۲ـ مخلوط شدن ترجمه با توضیحات اضافی و تفسیری، از اشکالات عمدهی این شیوهی ترجمه است، به طوری که مخاطب متوجه نمی‌شود که کدام قسمت ساخت اصلی متن است که برگردان شده و کدام قسمت توضیح اضافی مترجم است، همانطور که این اشکال به وضوح در ترجمهی مرحوم فیض‌الاسلام آشکار است. البته می‌توان این اشکال را با اضافه کردن پرانتز و کروشه‌های متعدد برطرف کرد.
۳ـ در این گونه ترجمه، در حقیقت مترجم فهم خود را از
مطلب به مخاطب ارائه می‌کند، یعنی ترجمه، آئینه‌ای است که فهم مترجم را از پیام اصلی متن منعکس می‌کند. از این رو نمی‌توان به این ترجمه اطمینان کرد، چرا که ممکن است فهم مترجم ـ بخصوص اگر متخصص در آن مطلب نباشد ـ به خطا رفته باشد.
۴ـ در این شیوه ترجمه بسیاری از حروف و تأکیدها فدای پیام‌رسانی و سلامت عبارت می‌شود و ترجمه نمی‌گردد و یا ضمیر غایب به حاضر و جمع به مفرد یا بالعکس تبدیل می‌شود.
۵ـ این روش ترجمه معمولاً بر اساس یک تفسیر استوار است و در مواردی که مفسران در مورد یک آیه اختلاف نظر دارند، مترجم هر مبنا یا دیدگاه تفسیری را که ترجیح می‌دهد در ترجمه منعکس می‌سازد.[۱۳]
۶ـ ح
اصل این شیوهی ترجمه در حقیقت، تفسیر است نه ترجمه، بنابراین ترجمهی اصطلاحی به شمار نمی‌آید.[۱۴]
۷ـ برخی صاحبنظران گفته‌اند که این ترجمه اگر در مورد قرآن اعمال شود موجب می‌شود که مترجم انشای خود را در جنب قرآن ارائه کند.[۱۵]
۸ـ از خطراتی که ترجمه آزاد را تهدید می‌کند، خیانت در ترجمه است، زیرا ترجمه آزاد یک بازآفرینی مجدد متن به شمار می‌آید که آن را مترجم به زبان خود بازآفریده است.
در میان ترجمه‌ها، ترجمه «پلی میان شعر هجای و عروضی فارسی (از ترجمههای کهن) که به اهتمام دکتر رجائی انجام گرفته است و ترجمهی منظوم آقای مجد(از ترجمههای معاصر)
کاملاً آزاد می‌باشند به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌کنیم:
«وَ مَا أَنَا بِطَارِدِ الْمُؤْمِنِین» (شعراء /۱۱۴)
…………… ترانم کنون مؤمنان را ز خویش اگر چه فقیرند و زار و پریش (مجد)
در آیه شریفه اوصافی را که مترجم برای مؤمنان شمرده است یعنی «فقیر و زار و پریش» وجود ندارد.
«وَ أَقِیمُواْ الصَّلَوهَ وَ ءَاتُواْ الزَّکَوهَ وَ ارْکَعُواْ مَعَ الرَّاکِعِین» (بقره/۴۳)
…………… به همراه مردان ایزدشناس بدارید حق را ثنا و سپاس (مجد)
ترجمه «راکعین» به «ایزدشناس» ترجمهی صحیحی نیست، زیرا مراد آیه شریفه طبق نظر اکثر مفسران توصیه به شرکت در نماز جماعت است.[۱۶]
در بررسی اینگونه ترجمه‌ها ـ بویژه ترجمهی آقای مجد ـ با اینکه مترجم خواسته که این ترجمه را با متن قرآن تطبیق کند، اما مشکلات و خطاهایی چون وجود معادلهای ن
ادرست، از قلم افتادن ترجمهی برخی از کلمات و به کار رفتن کلمات و ذکر مطالبی که معادل و یا حتی مدلول آنها در متن اصلی وجود ندارد و … به چشم می‌خورد.
4ـ سبکهای ترجمه:[۱۷]
همانطور که گذشت هر ترجمه علاوه بر روش، رنگ و سبک خاصی دارد که به مهمترین آنها اشاره می‌کنیم:
4-1- تقسیم ترجمه‌ها بر اساس هدف مترجم
الف: ترجمهی جایگزین: بدین معنی که ترجمهای از قرآن صورت پذیرد که بتواند جایگزین قرآن در زبان دوم شود وبه عبارت دیگر قرآنی به زبان فارسی به وجود آید. از این گونه ترجمه، گاهی با عنوان «ترجمهی استاندارد» یا «ترجمهی نهایی» یاد می‌شود.
ب) ترجمهی بیانی: ترجمهای که بیان کنندهی معانی قرآن باشد، به طوری که برای فهم متن نسبتاً کافی باشد، هر چه نتواند تمام دقایق و لطایف و مقاصد کلام الهی را بر ما بنماید.
بررسی: ترجمههای موجود قرآن از نوع بیانی است. اما ترجمهی نهایی و جایگزین در مورد قرآن پدید نیامده است، بلکه اینگونه ترجمه از قرآن کریم امکان‌پذیر نیست و صاحبنظران دلایل متعددی بر محال بودن آن آورده‌اند:
۱ـ اگر اینگونه ترجمه از قرآن ممکن باشد، در حقیقت قرآن دیگری و معجزه‌ای مثل قرآن آورده شده است که این امر بر طبق آیات تحدی قرآن ممکن نیست، چون متن قرآن معجزه است و قابل تقلید و همانندآوری نیست. البته ممکن است گفته شود که لفظ قرآن معجزه است اما ابعاد دیگر اعجاز آن مثل معانی بلند و مطالب عالی آن قابل ترجمه است. به این اشکال می‌توان پاسخ گفت که اعجاز قرآن در لفظ آن، با توجه به معانی است و اگر جزئی از آن ترجمه شود ترجمهی کل قرآن نیست.
< ;/SPAN>2ـ هیچ ترجمهای نمی‌تواند بیان کننده تمام معانی قرآن باشد، چون در ذات زبان ابهامی است که زدوده شدنی نیست و هر ترجمه گوشه‌هایی از این ابهام را باز می‌نماید.[۱۸]
۴ـ ۲ـ تقسیم ترجمه‌ها بر اساس مخاطبان
الف ـ ترجمه برای عموم مردم: گاهی مخاطب مترجم تمام مردم هستند و همگان با توجه به اختلاف سطح علمی و انواع سلیقه‌ها می‌توانند از ترجمه بهره‌مند شوند. در این صورت ترجمه با زبان معیار ـ یعنی زبانی که همه مردم براحتی متوجه شوند و از اصطلاحات علمی و فنی به دور باشد – ارائه می‌شود.
البته در این شیوه ترجمه باید متوسط مردم، از نظر تحصیلات و فهم، در نظر گرفته شود.
&# x0D;
در حقیقت بیشتر ترجمههای قرآن موجود به زبان فارسی از همین شیوه پیروی کرده‌اند، مانند ترجمه قرآن مکارم شیرازی، فولادوند، خرمشاهی، مجتبوی و …
ب ـ ترجمهی تخصصی: گاهی مترجم، یک متن را برای طبقه یا سن خاصی یا دانشمندان و فرهیختگان جامعه ترجمه می‌کند و یا متخصصان رشتهی علمی خاصی را در نظر می‌گیرد و یا هدف او ارائه ترجمهای ادبی، هنرمندانه و ادیبانه است که در این صورت در ترجمه از اصطلاحات خاص علمی یا ادبی استفاده می‌کند، هر چند این ترجمه برای عموم مردم قابل استفاده نباشد همانطور که در ترجمهی متون علمی تخصصی دانشگاهها که برای مخاطبان خاص خود تنظیم می‌شود، از این روش بهره می‌جویند.
</SPAN& gt;مثال اول: ترجمهی استاد رحماندوست که برای کودکان نوشته شده است یکی از نمونه‌های ترجمه تخصصی از قرآن کریم است وی جزء سی‌ام قرآن کریم را ویژه کودکان ترجمه کرده است.
مثال دوم: برخی از صاحبنظران علوم جدید برخی آیات قرآن را اینگونه ترجمهی علمی کرده‌اند:
یُرْسِلُ الرِّیاح (ترجمه تحت اللفظی) ارسال بادها. (ترجمه علمی) وزیدن مستمر و رسیدن دو جناح باد…
مولف بینه (ترجمهی لفظی) پیوسته شدن قطعات به یکدیگر (ترجمهی علمی) تبدیل سیروسها به سیروستراتوس (پشمکی سفره‌ای) و پوشیده شدن تمام سطح آسمان از ابرها
ی سفره‌ای (استراتوس) و سفره‌ای انباشته (استراکومولوس).[۱۹]
مثال سوم: ترجمههای منظوم قرآن، که مترجم با زبان شعر قرآن را ترجمه می‌کند، گونه‌ای از ترجمههای تخصصی به شمار می‌آید که در سبک هفتم بدان می‌پردازیم.
بررسی: قرآن برای همهی مردم نازل شده است. از این رو ترجمهی نوع اول برای عموم مردم مفیدتر است. اما امروزه نمی‌توان به همین شیوه رایج ترجمهی قرآن اکتفا کرد، بلکه لازم است ترجمههای درخور برای طبقات مختلف اعم از کودکان (دبستانی) نوجوانان و جوانان در سطوح متوسطه و دانشگاه و نیز برای افراد فرهیخته و دانشمندان و پژوهشگران رشته‌های مختلف علمی جامعه پدید آوریم و هر ترجمه را با اصطلاحات خاص آنها و یا توضیحاتی مناسب بیاراییم. هر چند که در مصادیق این ترجمه (همانند ترجمه مثال دوم در مورد ابرها) می‌توان اشکالاتی را مطرح کرد و در مورد استفاده‌های تفسیری آن و نیز تطبیق قطعی بر نوع خاص ابرها، که گاهی منتهی به تحمیل نظریه‌های علمی و تفسیر به رأی می‌شود، خدشه وارد کرد. اما اشکال در مثال‌ها و مصداقها نمی‌توان مانع آن شود که تأثیر مقتضیات هر عصر را در ترجمه نادیده انگاریم.
به عبارت دیگر در عصر حاضر ناچاریم که بر اساس تخصص مخاطبان ترجمه‌هایی برای ادبیان، شاعران، متخصصان کیهان‌شناسی، علوم پزشکی و … پدید آوریم، که از اصطلاحات خاص آنها استفاده کرده باشد و مطالب آیات را توضیح دهیم.
برای مثال در مورد آیات اوایل سورهی حج و مؤمنون که در مورد مراحل خلقت انسان است، از علوم پزشکی استفاده کنیم و مضغه، علقه و … را توضیح دهیم و یا در مورد آیات مربوط به خلقت جهان و خورشید و ماه و ستارگان و سیارات ناچاریم که از یافته‌های قطعی علوم کیهان‌شناسی بهره ببریم، البته در این موارد باید مراقب باشیم که نظریه‌های اثبات شده علمی را به صورت قطعی به قرآن نسبت ندهیم یا برخلاف ظاهر آیات بر آنها تحمیل نکنیم، بلکه علوم جدید را در خدمت فهم بهتر قرآن درآوریم.
ادامه دارد…
پی نوشت:
[11] دانشنامه خرمشاهی ص ۵۰
[12] – معنی، ابن هشام، تبریز، سوق المسحد الجامع، ص ۵- ۶۴۴. بی‌تا.
[۱۳] – بی‌آزاری شیرازی، عبدالکریم، قرآن ناطق، پیشین، ج۱، ص ۲۶۵.
[14] ـ معرفت، محمد هادی، التفسیر و ال
مسفرون، پیشین، ج۱، ص ۱۲۰.
[15] ـ خرمشاهی، بهاءالدین، مترجم، شماره۱۰، ص ۵۷.
[16] – محسن، فیض کاشانی، تفسیر صافی، ج۱، ص ۱۲۵، تفسیر مجمع‌‌البیان، ج۱، ص ۱۵۵.
[17] جزوه درسی فن ترجمه استاد نجارص۳۰
[18] – فصلنامه مترجم، شماره ۱۰، ص ۵۵.
[19] – بازرگان، مهدی، باد و باران در قرآن، تهران، شرکت سهامی، چاپ اول، ص ۶ـ ۱۵۴، ۱۳۵۳ ش.
www.ido.ir
صفحه اصلی – موسسه قرآن و نهج البلاغه
کانال جامع دو نور در ایتا:
https://eitaa.com/twonoor
کانال جامع دو نور در تلگرام:
https://t.me/twonoor
