نهج البلاغه و سید رضی(ره)

حدیث اندیشه ـ پیش شماره 2 ، زمستان79

نهج البلاغه و سید رضی

فرشته شیخی

این مجموعه نفیس و زیبا به نام نهج البلاغه كه اكنون در دست ماست و روزگاذر از كهنه كردن آن ناتوان است و گذشت زمان و ظهور افكار و اندیشه های نو و روشن مرتبا بر ارزش آن افزوده است منتخبی از خطبه ها و دعاها و وصایای مولای متقیان علی(ع) است كه در طول زندگی و خصوصا ایام خلافت و زمامداری آن حضرت در مجامع گوناگون سیاسی و نظامی خطاب به افراد و گروههای مختلف ایراد گردیده است كه بوسیله سید شریف بزرگوار رضی در حدود هزار سال پیش گردآوری شده است .

انگیزه سید رضی

درآغاز جوانی و طراوت زندگی دست به تألیف كتابی در خصایص و ویژگىهای ائمه(ع) زدم كه مشتمل بر خبرهای جالب و سخنان برجسته آنها بود .

انگیزه این عمل را در آغاز آن كتاب یادآور شدم و آن را آغاز شخن قرار داده ام پس از گردآوردن خصایص امیرمومنان(ع) مشكلات و حوادث روزگار از اتمام بقیه كتاب ، همه را بازداشت .

من آن كتاب را مبوب نموده و به فصلهای مختلفی تقسیم كرده بودم ، در پایان آن ، فصلی كه متضمن سخنان جالب امام(ع) از سخنان كوتاه در مواعظ حكم ، امثال و آداب (( نه خطبه های طولانی و نه نامه های گسترده )) بود آورده شد .

برخی از دوستان آن را جالب و شگفت انگیز ، از جنبه های گوناگون دانسته و از من خواستند كتابی تالفی كنم كه سخنان برگزیده امیرمومنان(ع) در جمیع فنون و بخشهایی مختلف ، از خطبه ها ، نامه ها ، مواعظ ـ ادب در آن گردآید ، زیرا می دانستند این كتاب متضمن شگفتیهای بلاغت و نمونه های ارزنده فصاحت و جواهر سخنان عرب ، و نكات درخشان از سخنان دینی و دنیوی خواهد بود كه هیچ كتابی جمع آوری نشد و در هیچ نوشته ای تمام جوانب آن گردآوری نگردیده است.

از این روخواسته دوستان را اجابت كردم و این كار را شروع كرده در حالی كه یقنی داشتم سود و نفع معنوی آن بسیار است ، و بزودی همه جا را تحت سیطره خود قرار خواهد داد .

منظورم این بود كه علاوه بر فضائل بیشمار دیگر ، بزرگی قدر ، و شخصیت امیرمومنان را از این نظر روشن سازم كه :

امام علی(ع): تنها فردی است كه از میان تمام نوشتگان كه سخنی از آنها به جا مانده به آخرین مرحله فصاحت و بلاغت رسیده و گفتار او اقیانوس بیكرانه كه سخن هیچ بلیغی به پایه آن نخواهد رسید .

روش سید رضی :
تصمیم گرفتم ابتدا خطبه ها ، پس از آن نامه ها ، و سپس كلمات حكمت آمیز جالب آن حضرت را جمع كنم ؛ و به هركدام از آنها بابی را اختصاص دادم و صفحاتی ویژه آن گردانیدم تا مقدمه ای باشد برای بدست آوردن ، آنچه كه به آن دسترسی ندارم و ممكن است در آینده به آن برسم

و هرگاه ، سخنی از آن حضرت در مورد بحث و مناظره یا پاسخ سوال و یا منظور دیگری بود كه به آن دست یافتم ولی جزء هیچ یك از سه بخش نبود آن را در مناسبترین و نزدیكترین بخش قرار دادم اگر در میان آنچه برگزیده ام فصول غیر منظم و سخنان غیر مرتبی آمده به خاطر آن است كه من نكته ها و جملات درخشان آن حضرت را جمع می كنم و منظورم حف
ظ تمام پیوندها وارتباطات كلامی نیست .

نام نهج البلاغه
بعد از تمام شدن كتاب چنین دیدم كه نامش را نهج البلاغه بگذارم زیرا این كتاب درهای بلاغت را بر روی بیننده می گشاید و خواسته هایش را به او نزدیك می سازد . این كتاب را هم مورد نیاز دانشمند و عام است و هم دانشجو و متعلم و هم خواسته شخص بلیغ و زاهد در آن یافت می شود و در اثناء كلمات امام(ع) سخنان شگفت انگیزی در مورد توحید ، عدل و تنزیه خداوند از اشتباهات به خلق می بینیم كه تشنگان را سراب كرده و پرده ها را از روی تاریكی شبهات برمى گیرد .
منبع : ترجمه مقدمه سید رضی ، معجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه
&l t;BR>مقدمه بر آشنائی با نهج البلاغه
این مجموعه نفیس و زیبا به نام نهج البلاغه كه اكنون در دست ماست و روزگار از كهنه كردن آن ناتوان است و گذشت زمان وظهور افكار و اندیشه های نوتر و روشنتر مرتبا بر ارزش آن افزوده است منتخبی از خطبه ها و دعاها و وصایای مولای متقیان علی(ع) است كه در طول زندگی و خصوصا ایام خلافت وزمامداریآن حضرت در مجامع گوناگون سیاسی و نظامی خطاب به افراد وگروههای مختلف ایراد گردیده است كه بوسیله سید شریف بزرگوار رضی در حدود هزار سال پیش گردآوری شده است (1)

انگیزه سید رضی از جمع آوری نهج البلاغه
سید رضی در مقدمه كتاب شریف نهج البلاغه درباره انگیزه خود می گوید : در آغاز جوانی طراوت زندگی دست به تالیف كتابی در خصائص و ویژگیهای ائمه(ع) زدم كه مشتمل بر خبرهای جالب و سخنان برجسته آن بود. انگیزه این عمل را در آغاز كتاب یادآور شدم وآن را
آغاز سخن قرار دادم ضس از گردآوری خصائص امیرمومنان(ع) مشكلات و حوادث روزگار ا ز اتمام بقیه كتاب ، مرا باز داشت .

من ، كتاب رامبوب نموده به فصلهای مختلفی تقسیم كردم . در پایان آن را فصلی كه تضمن سخنان جالب امام(ع) از سخنان كوتاه در مواعظ ، حكم ، امثال و آداب را سخنان و خطبه های طولانی ونامه های گسترده بود آورده شد برخی از دوستان آن را جالب و شگفت انگیز از جنبه های گوناگون دانستند و از من خواستند كتابی تالیف كنم كه سخنان برگزیده امیرمومنان علیه السلام در جمیع فنون و بخشهای مختلف از خطبه ها ، نامه ها، مواعظ، و ادب در آن گردآید . چه می دانستند چنین كاری طراز فصاحت خواهدبود . و من پذیرفتم . كه این كار را آغاز كنم چه می دانستم سودی بزرگ در بردارد . و نامی بلند براثر ، وكوشیدم چند كه بتوانم بهای این سخنان را در بازار فصاحت آشكار و نشان دهم كه علی(ع) در این میدان یكه تاز است واز دیگران ممتاز (2)

روش سید رضی در نهج البلاغه
سیدرضی خود درمقدمه كتاب نهج البلاغه می گوید : ((دیدم كه سخنان امام بر سه محور مضمون است . خطبه ها ، نامه ها و فرمانها، حكمت و اندرز ، نخست خطبه های اعجاب انگیز ، سپس نامه های دلاویز سپس سخنان كوتاه وحكمت انگیز را فراهم نمودم و برای هر كدام بابی گشودم و در هرباب برگهایی افزودم تا آنچه تاكنون در نظرم نیاید و در آینده بدست آید ، در آن جای دهم و اگر سخنی از او یا خواهشی یا حسب حالی است كه از آن باب نیست و از قاعده برون است، در بابی جای دادم كه باآن مناسب و موزون است و بسا كه در این گزینش فصلها باشد كه موزون نیست چه خواست من از گردآوری معنیهای بلند و نكته هایی ارجمند بود ، نه رعایت نظم و پیوند (3)

نام نهج البلاغه
در باب نام نهج البلاغه می توان گفت كه این نام توسط خود سید رضی گذاشته شده است وی در مقدمه نهج البلاغه می گوید (( كتاب را نهج البلاغه نامیدم چه درهای بلاغت را برای بیننده باز میكند و طالبان را بدان فرا می خواند . هرچه دانشمند و دانش آموز بخواهد در آن است و مطلوب بلیغ و زاهد در آن موجود و نمایان و در اثنای آن سخنان شیوا است كه در توحید وعدل خداست و پاك دانستن او از همانندی به آفریدگان كه نشاننده سوزش تشنگی‌هااست . و داروی بیماران و زداینده هر شبهه ای از دلهای آنان (4)شیخ محمد عبده درمقدمه ای كه بر شرح خود بر نهج البلاغه نوشته درباره این عنوان می نویسد : این كتاب جلیل مجموعه ای از سخنان سید و مولای ما امیرمومنان(ع) است كه سید رضی از سخنان متفرق آن حضرت گزینش و گردآوری كرده ونام آن را نهج البلاغه نهاده و من نامی شایسته تر و مناسبتر از این نام كه دلالت بر معنای آن كند سراغ ندارم و بیشتر از آنچه این اسم برآن دلالت داردنمى توانم آنرا توصیف كنم (5)

كمیت نهج البلاغه
</SPAN& gt;نهج البلاغه شامل 241 خطبه و 79 نامه و 480 كلمه كوتاه و آموزنده است (6)كه سید رضی در قرن 4 آن را نگاشته ودر ماه رجب سال 400 هجری تالیف آن را به پایان رسیده است . این خطب ونامه ها و كلمات قصار در زمینه های مختلف سیاسی – اجتماعی – اخلاقی – كلام – عقاید – مواعظ واحتجاجات صادر شده است و اكثر آنها به دوران خلافت علی(ع) وبیانی از حوادث صدر اسلام است (7)

نهج البلاغه شامل كلیه سخنان امام(ع) كه در عصر سید رضی مندرج بوده نیست چنانكه سید رضی خوداشاره دارد كه آنچه در این مجموعه گردآوری شده است منتخب وگزیده ای از سخنان امیرمومنان است نه همه آنچه از آن حضرت در كتابها موجود بوده است.))
وی در این باره می نویسد: ادعا نمى كنم كه من به همه جوانب سخنان امام(ع) احاطه پیدا كرده به طوری كه هیچ یك از سخنان آن حضرت را از دست نداده باشم بلكه بعید نمى دانم كه آنچه نیافته ام بیش از آن چیزی باشد كه یافته ام و انچه در اختیار دارم كمتر از آن چیزی باشد كه به دستم نیامده است (8)

مسعودی كه تقریبا صد سال پیش از
سید رضی می زیسته است در جلد دوم مروج الذهب تحت عنوان ((فی ذكر لمع من كلامه و اخباره و زهده)) می گوید : آنچه مردم از خطبه های آن حضرت به خاطر سپرده اند 48 واندی خطبه است كه بالبدیهه ایراد می كردند و مردم آن را حفظ می كردند و می نوشتند و از هم می گرفتند(9)

سید رضی در كتاب نهج البلاغه تنها241 خطبه از امام(ع) نقل كرده در حالی كه مسعودی 480 واندی آمار می دهد .

جذابیت و بلاغت سخنان امام(ع) باعث شده بود كه از همان ابتدا قبل از سید رضی افرادی به جمع آوری بخشهایی از خطبه ها و نامه ها و سخنان امیر(ع) بپردازند كه ما نیز در ادامه به تعدادی از آنها اشاره می كنیم(10)

نام عنوان تا
لیفاتی كه پیش از سید رضی انجام شده:
از كسانی كه در فاصله قرن اول تا قبل از تالیف نهج البلاغه توسط سید رضی معروف به جمع آوری بخشهایی از سخنان امام علی(ع) بوده اند می توان از افراد زیر یاد كرد.

كتاب خطب امیرالمومنین، نوشته زید بن وهب (متوفی 96 هجری كتاب خطب امیرالمومنین نوشته ابومنذر بن الكلبی) متوفی 205 هجری)
كتاب خطب علی(ع) نوشته اسماعیل بن مهران ابی نصر ( متوفی 200 هجری )
كتاب خطب علی(ع) نوشته ابو عبدالله محمد بن عمربن واقدالمدنی ( متوفی 206 هجری )
كتاب خطب علی(ع) و كتبه الی عماله نوشته المدائنی ( متوفی 225 هجری)

علاوه بر كتب فوق كه شخصا با عنوان كتاب خطب امیرالمومنین(ع) یا كتب خطب علی(ع) پرداخته شد در همین قرون تالیفات زیادی از سوی دانشمندان شیعه و سنی پدیدآمد كه حاوی بخشهایی ازسخنان وفرموده های علی(ع) بود . و شمار این كتب بسیار زیاد بوده و طبق پاره ای از تحقیقات افزون بر یكصد ماخذ از مصادر معتبر شیعه وسنی و اهل سنت می باشد (11)

نیاوردن اسناد :
سید رضی در تالیف گرانقدر خود كلمات امیر المومین را بدون ذكر اسناد آورده است منقولات خود را جز در 17 مورد آن هم به طور كلی ، مستقیما از امیر المومنین نقل كرده است و سلسله راویان حدیث را حذف كرده است (12)

سید رضی در پی خواهش وتقاضای علاقمندان به كلام بلیغ مولای متقیان به این كارد دست زد (13)و چون در مقام جمع آوری سخنان فصیح وبلیغ و وحی گونه امام بود به دیگر جنبه های كار نپرداخته است و راویان را به صورت مستند درج ننموده است و به ذكر ماخذ اشاره نكرده است . به عبارتی دیگر سید رضی روش و سیره معمول محدثان را در پیش نگرفته است (14) و همین امر باعث شده كه در انتساب این سخنان به امیرالمومنین تردید شود . كه در بخشهای دیگر به این شبهه پاسخ می دهیم . اما شك و تردید در این زمینه یعنی انتساب نهج البلاغه به امیرالمومنین با هر نیتی كه صورت گرفته خود امری بركت زا بوده و موجب شده تا در زمینه شناسایی اسناد و مدارك نهج البلاغه تحقیقات ارزشمندی صورت گیرد و در نتیجه تا كنون برای 140 خطبه از 229 خطبه و 62 نامه از 79 نامه و 340 حكمت از 489 حكمت آن سند و ماخذی از مصادر شیعه و سنی قبل یا همزمان یا بعد از تالیف بدست آمده است (15)از كتابهایی كه در این زمینه تالیف شده است می توان به كتب زیر اشاره كرد :

1) مصادر نهج البلاغه واسانیده از عبدالزهرا حسینی خطبیب
2) مدارك نهج البلاغه از هادی كاشف الغطاء
3) پژوهشی در اسناد و مدارك نهج البلاغه از سید محمد مهدی جعفری اشاره كرد .

برای آشنایی بیشتر با این كتابها در این بخش به بررسی كتاب مصادر نهج البلاغه و اسانیده كه ازمهمترین كتاب در زمینه بررسی اسناد مدارك است ، می پردازیم

مصادر نهج البلاغه و اسانیده از عبدالزهرا حسینی خطیب :

نویسنده در این كتاب از منابع روایی چه شیعه و چه سنی استفاده كرده است و روش انتخاب مدارك را به دوران قبل از سال 400 هجری ( سال تالیف نهج البلاغه ) محدود نكرده است . ابتدا مدارك كلی 1 خطبه را می آورد و سپس هریك از
فرازها ی آن كه داری مدرك ممتاز و مخصوص بخود نمى باشد را جداگانه نوشته و جایگاه دقیق خطبه ها و جایگاه فرازهای مختلف آن را با ذكر مدارك مربوط به آن مشخص كرده‌اند (16)

نویسنده در این كتاب بیشتر مدارك نهج البلاغه را ذكر كرده و تنها برای تعداد كمی از خطبه ها ((خطبه 95 – 96 – 117 – 159 – 161 – 212 – 113 )) و بعضی از نامه ها (( نامه 58 )) و تعدادی از حكمت ها (( حكمت شماره 2 – 3 – 4 – 5 – 6 – 61 – 247 – 329 – 355 – 428 – 436 – 437 – 464 – 474 &lt ;SPAN dir=rtl>)) نتوانسته مدارك لازمی استخراج كند (17)

روش نویسنده به این صورت است كه ابتدا خطبه را بیان نموده و در زیر خطبه به ذكر مصادر یا مصدر آن خطبه پرداخته و بعد از بیان مصادر و ماخذ سند خطبه را بیان نموده است . برای مثال نویسنده مصادر واسناد خطبه ها را بدینصورت بیان نموده :

ابتدا خطبه

ذكر مصادر : از مصادر این خطبه مروج الذهب مسعودی ؛ ج س – ص 149 و آن را مستند ذكركرده اند

سند : قال حدثنا المنقوی ـ فال حدثنا عبدالعزیزبن الخطاب الكوفی به ثال حدثنا فضیل بن مرزوق ابن العباس (18)
و بعد از ذكرسند راویان دیگر را نیز بیان نموده واز دیگر راویان این خطبه ابن عسكر در تاریخ دمشق است كه آن را به دو صورت روایت كرده است :

1) در جز اول ص 305 با سندس از عمروبن مره گفت سمعت عبدالله بن حارث عن زهیر بن الارحم قال خطبنا علی بن ابیطالب
2) در جزء دهم ، ص 225 در ترجمه بكاربن هلال العاصری ، با ؟ عن الحسن بن محمدبن بكابن هلال قال حدثنا ابی عن ابیر ، قال حدثنی ابوعمر والانصاری عن علی قال لاهل العراق (19)

مصادر شریف رضی
گفتیم سید رضی روایات را بصورت مستند ( جز در 17 مورد ) درج ننموده است . این سخن به این معناست كه سید رضی در ذكر روایات و خطبه ها و نامه ها و حكمت ها آنها را مستقیما از امام علی(ع) نقل می كند مثلا می گوید قال علیه السلام بدون اینكه راوی یا راویان را ذكر كند . اما در 17 مورد سید رضی راویان را ذكر كرده در عین حال در همه این موارد نیز سند را به طور كامل بیان نكرده است .

در برخی موارد فقط به ذكر 1 یا 2 راوی بسنده كرده و آنرا از امام نقل می كند برای نمونه در آغاز خطبه 182 آمده است . روی عن نوف البكالی قال خطب هذه الخطبه امیرالمومنین(ع) بالكوفه در موارد دیگر نام كتابی را كه آن خطبه – یا نامه – یا حكمت در آن ذكر شده و سید رضی خودش از آن استفاده كرده را به همراه نویسنده نقل می كند . مثلا سید رضی در نامه 75 سند را چنین آورده است كه ذكره الواقدی فی كتاب الجمل (20)

در یك مورد از این 17 مورد نیز سند را كامل آمده و آن خطبه 234 است كه سید رضی سند آنرا چنین آورده است . كه : روی ذعلب الیمامی عن احمد بن قبیبه عن عبدالله بن یزید عن مالك بن دحیه قال كنا عند امیرالمومنین(ع) و قد ذكر عنده اختلاف الناس فقال (21)

نتیجه گیری :
دریك نتیجه گیری كلی می توان گفت اسناد نهج البلاغه در چه خطبه هایی كه سید رضی سند آنها را نیاورده و چه این 17مورد كه سند آنها به طور كلی بیان شده مسند و متصل است زیرا همانطور كه گفتیم سند این 17 مورد هم كامل بیان نشده است كه درا ینجا از آنها یادمى كنیم (22)

1) خطبه امام(ع) درباره روزگار و مردمان كه شریف رضی یادآوری كرده است این خطبه را جاحظ در البیان و التبیین آورده است .( خطبه 32 نهج البلاغه .)
2) روایت نوف بكالی از امیر مومنان(ع)<SPAN dir=ltr&gt ; ،( خطبه 182 نهج البلاغه )
3) روایت سعد بن صدقه از امام صادق ، ( خطبه 91 نهج البلاغه معروف به خطبه اشباع
خطبه امام(ع) به نقل از دغلب یمانی از احمدبن قتیب از عبدالله بن یزید از مالك بن دحیه ، كلام 234 نهج البلاغه
خطبه امام(ع) در ذی قار پیش از جنگ جمل به نقل از الجمل واقدی ( خطبه 231 نهج البلاغه )
نامه امام(ع) به طلحه و زبیر به نقل از ابوجعفر اسكامی در كتاب المقامات فی مناقب امیر المومنین ،( نامه 54 نهج البلاغه )
عهد نامه ای كه امام(ع) برای قبایل ربیعه یمن تنظیم فرموده و از خط هشام بن كلبی نقل شده است ( نامه 74 نهج البلاغه )
نامه امام(ع) به معاویه كه در آغاز بیعت مردم با آن حضرت نوشته شده و واقدی آن را در كتاب الجمل آورده است .( نامه 75 نهج البلاغه )
نامه امام به ابوموسی در پاسخ نامه او در
باره حكمین این نامه را سعید بن یحیی اموی در كتاب المغازی آورده است . ( نامه 78 نهج البلاغه)
خبر ضرار بن صخره در توصیف امام(ع) نزد معاویه و بیان كلمات آن حضرت در نیمه شب ( حكمت 77 نهج البلاغه)
حكایت ابوجعفر محمدبن علی باقر(ع) از امیرمومنان ،( حكمت 88 نهج البلاغه)
روایت نوف بكالی از امیرالمومنین(ع) ،( حكمت 104 نهج البلاغه)
روایت كمیل بن زیاد نخعی در همراهی امام(ع) در صحرا و نقل حكمتی بلند از آن حضرت . ( حكمت 147 نهج البلاغه)
آنچه ابوعیبد قاسم بن سلام هروی از غریب الحدیث در كتاب خود ذكر كرده ( غریب الكلام4
سخنی كه ابن جریر طبری در تاریخ خود عبدالرحمن پسر ابن لیلی فقیه روایت كرده ( حكمت 373 نهج البلاغه )
روایت ابوحنیفه از امام(ع) درباره امر به معروف و نهی از منكر .( حكمت 375 نهج البلاغه )
روایت ثعلب از ابی اعرابی از امام(ع) درباره آزمایش مردم .( حكمت 343 نهج البلاغه )

مصادر و مدارك نهج البلاغه
مصادر و مدارك نهج البلاغه راكه می توان به آنها اعتماد كرد و آنچه را كه در نهج البلاغه آمده است براساس آنها از امام دانست عبارتند از (23)

1) كتابهایی كه در بیش از ت
دوین نهج البلاغه تدوین گردیده اند و با واسطه از آنها نقل مطب شده است .
2) كتابهایی كه بیش سال 400 هجری تالیف شده اند و تا كنون باقی مانده و موجودند
3) كتابهایی كه پیش از زمان شریف رضی نوشته شده است و كلام امام(ع) با اسنادی غیر از طریقی كه سید رضی آورده است و براساس مداركی دیگرنقل كرده اند .
4) كتابهایی كه پس از زمان شریف رضی نوشته شده است و كلام علی(ع) را به صورتهای مختلف از آنچه در نهج البلاغه است آورده اند .

بررسی مسئله اسناد نهج البلاغه به امام علی(ع)
بیش از این گفتیم كه نهج البلاغه مسند نیست . این امر باعث شده تا در انتساب نهج البلاغه به امام علی(ع) تردید شود

از نظر علمای شیعه در صحت انتساب نهج البلاغه به اما م علی(ع) آن هم به طور كلی و فی الجمله تردید وجود ندارد و بالطبع اثبات این امر كه الفاظ نهج البلاغه خصوصا خطبه های آن بدون استثنا و از زبان علی(ع) صادر شده كاری دشوار است . اما قرائن صحت انتساب كلی این كتاب به علی(ع) بسیار بوده (24)كه عبارتند از (25)

محتوای اكثر خطب ، رسائل ، كلمات قصار نهج البلاغه با تصویری كه از علی(ع) در ذهن وجود دارد مطابقت می كند .
نسبت به تقوی و ثاقت شخص رضی كمال اطمینان وجود دارد .
بسیار از خطب و رسائل نهج البلاغه در منابع قبل از سید رضی با سندمتصل تا علی(ع) قابل شناسائی است
تاریخ صحیح حوادث نیمه نخست قرن اول هجری گواه دیگری بر اصالت بسیاری از مطالب نهج البلاغه است
بلاغت نهج البلاغه و فصاحت بی نظیر آن عامل دیگری در صدور آن از شخص امام می باشد
دانشمندان اهل سنت نیز كمابیش اصل صحت انتساب نهج البلاغه را به علی(ع) پذیرفته و بعضی از آنان در زمینه شرح تصحیح متن و طبع آن كارها و خدماتی انجام داده اند همانند ابن ابی الحدید كه درشرح خود به رد بعضی تشكیكات مربوطه به انتساب این كتاب به امام علی(ع) پرداخته است (26)

در این میان گروهی از بزرگان اهل سنت صحت انتساب نهج البلاغه به علی(ع) را مورد تردید قرار داده‌اند و اولین كسی كه در این زمینه به تشكیك پرداخت ابن خلكان است او تنها در انتساب نهج البلاغه به امیر(ع) تردید داشت بلكه در شرح حال سید مرتضی برادر سید رضی می نویسد مردم درباره نهج البلاغه اختلاف پیدا كردند كه آیا او مولف آن كتاب است یا برادرش سید رضی . اما كسی كه مسئله سند برای او امر مهمی به شمار رود نباید چنین غیر مستند سخن بگوید واظهار بدارد مردم درباره مولف نهج البلاغه تردید كرده اند . چون در صحت انتساب نهج البلاغه به سید رضی از نقطه نظر جمع آوری وتالیف تردیدی وجود ندارد و در این باره قرائن روشنی وجود دارد كه علامه امینی

در كتاب الغدیر و سید عبدالزهرا حسینی در كتاب مصادر نهج البلاغه و اسانیده به بخشی از آن اشاره كرده اند .

پاسخ به شبهه عدم صحت انتساب نهج البلاغه به امام علی(ع)

تا اینجا بیان كردیم كه نبودن سند متصل در صدر خطب ، رسائل و كلمات قصار نهج البلاغه و یا لااقل عدم ذكر ماخذ باعث تردید افرادی مثل ابن خلكان در زمنه انتساب آن به حضرت علی(ع) شده است . اما با اشاره به نكات عدم سندمتصل را نمی‌توان گواه قاطع بر عدم انتساب نهج البلاغه به علی(ع) به شمار آورد .

1) فقها ومحدثان در درجه اول اهتمام خود را در یافتن روایات مستند و صحیح در حوزه احكام وتكالیف متمركز كرده اند و برعكس در رشته های فضائل واخلاق و آداب ، حساسیت كمتری از خود نشان داده اند در این میان نهج البلاغه نیز كه از نظر محتوی مجموعه ای اخلاقی و سیاسی و اجتماعی است با تاثیر از این رویه به گونه غیر مستند جمع آوری گردیده است (27)

2) نكته دوم در ارتباط با شخصیت سیدرضی است اواساسا شخصیت فقهی و حدیثی نداشته است و به عبارتی این ابعاد در شخصیت او تحت الشعاع جنیه ادبی قرار دارد . در جمع آوری نهج البلاغه نیز وجود همین بعد است كه او را وادار می كند تنها به انتخاب مواضع بلیغ سخن امام علی(ع) بپردازد و در پایان آن را نهج البلاغه نام نهد . منطق سید رضی در عدم اشاره به ماخذ وسند احتمالا آن بوده كه نهج البلاغه از نظر ویژگی ممتازی كه دارد خود حجت خویش

است . و هیچ سندی گویاتر از
الفاظ و معانی نهج البلاغه ، نمىتواند بهتر بر صحت انتساب آن به علی(ع) دلالت نماید . (28)

اقسام تالیف درباره نهج البلاغه
از زمانی كه نهج البلاغه توسط سید رضی گردآوری شده تالیفاتی پیرامون آن صورت گرفته كه می توان تحت عنوان های زیر قرارداد (29)

كتابهای لغت نهج البلاغه
ترجمه نهج البلاغه یا بخشی از آن
شرح نهج البلاغه یا بخشی از آن
منتخب نهج البلاغه
مستدرك نهج البلاغه
مدارك و اسناد نهج البلاغه
فهرست و معجم نهج البلاغه
موضوعات نهج البلاغه
آشنائی با نهج البلاغه
10) متفرقات نهج البلاغه

در ادامه راجع به این عناوین توضیحاتی از نظر می گذرد :

كتاب لغت نهج البلاغه

سهل ممتنع الفاظ نهج البلاغه سبب شده است كه شارحان نهج البلاغه در ابتدا به شرح لغات و مشكلات الفاظ و تبیین این كتاب بپردازند والبته كتابهای لغت خاص نهج البلاغه كمتر تدوین شده است ولی در هر صورت این كاری ضروری بوده و از جمله آنها كتابهای زیر است (30)

قاموس نهج البلاغه از محمد علی شرقی – 4 جلد
سیری در فرهنگ لغات نهج البلاغه تالیف كریم زمانی جعفری
حل لغات نهج البلاغه تالیف موسی اعجاز حسین هندی
ترجمه نهج البلاغه یا بخشی از آن

دكتر سید جعفر شهیدی در این باره می گوید سالها بلكه قرنها از تالیف كتاب نهج البلاغه گذشت تا فارسی زبانان عرب دان برآن شدند تا این اثر را به فارسی برگردانند . تاریخ دقیق ترجمه فارسی این كتاب معلوم نیست بسیاری از پژوهشگران برآن بودند كه نخستین ترجمه فارسی نهج البلاغه در سده دهم هجرت ودر حكومت صفویان صورت گرفته است و دیرینه ترین ترجمه ای كه آنرا در اختیار داشتند ترجمه جلال الدین حسین بن شرف الدین اردبیلی معاصر اسماعیل صفوی است . و پس از آن ترجمه ملافتح الله كاشانی متوفی به سال 988 كه آنرا (( تنبیه الغافلین )) نامیده است ، و از آن پس ترجمه‌های دیگركه جستجو كننده برای اطلاع بیشتر میتواند به مقاله نهج البلاغه چیست ؟ از مرحوم ابن یوسف شیرازی مراجعه كند (31)

به هرحال بیش از یكصد ترجمه و شرح به زبانهای فارسی ، عربی ، انگلیسی ، آلمانی ، فرانسه ، اردو ، و … درباره نهج البلاغه وجود دارد كه نهج البلاغه به تصحیح و شرح دكتر صبحی صالح ابن ابی الحدید و میرزا حبیب الله خویی

وآثار علامه شیخ شوشتری درباره آن از مهمترین آثار پیرامونش به شمار می آید (32)

از بین ترجمه های این كتاب شریف می توان به ترجمه های زیر اشاره كرد (33)( ترجمه به فارسی )

ترجمه وشرح مختصر به حكم سید علینقی فیض الاسلام
سخنان امام علی از جواد فاضل
ترجمه وشرح مختصری از قستمی از نهج البلاغه به قلم مروم سید محمود طالقانی
ترجمه دكتر اسدالله مبشری
ترجمه محسن فارسی
ترجمه مختصر از بهر خراسانی در سه جلد
از ترجمه های انگلیسی می توان از (34)

ترجمه ای است به قلم محمد عسگری كه در هندوستان چاپ شده است
ترجمه ای است از سید علی رضا در 2 جلد
ترجمه مفتی جعفری حسین در 1 جلد

از ترجمه های اردو می توان به (35)

شرح النهج در 2 جلد از سید ظفر مهدی هندی
الاشاعر به زبان اردو از حسن امروهی
شرح النهج نگارش غلامعلی موسوی قندی
ترجمه نهج البلاغه ، ترجمه غلامعلی اسماعیلی بهاونكری

البته نهج البلاغه به زبان تركی و بخشهایی از آن به زبان آلمانی – ایتالیایی ودیگر زبانها ترجمه شده است (36)

شرح بر نهج البلاغه یا بخشی از آن
از عصر تالیف نهج البلاغه تا كنون بیش از دویست شرح برتمام نهج البلاغه یا بخشی از آن نوشته شده كه متاسفانه بسیاری از شرحهای متقدم از دست رفته . اینكه چه كسی نخستین شرح را بر نهج البلاغه نگاشته است دقیقا مشخص نیست . اما به احتمال زیاد نخستین شرح ازابونصر محمد بن مسعود بن وبری حنفی است . البته شیخ آقا بزرگ تهرانی بر این است كه نخستین شرح را بر نهج البلاغه خود سید رضی نوشته كه در واقع تعلیقاتی است بر نهج البلاغه و پس از او سید مرتضی شرحی بر خطبه (( شقشقیه )) نوشته بوده است (37)

عبدالزهرا خطیبی در جلد اول كتاب مصادر نهج البلاغه واسانیده صد ویك شرح بر نهج البلاغه را معرفی نموده است كه در زیر به تعدادی از آنها اشاره می كنیم
.

شرح نهج البلاغه تالیف كمال الدین ابن میثم بحرانی به زبان عربی
شرح نهج البلاغه از مولا محمد صالح قزوینی به زبان فارسی
شرح نهج البلاغه شیخ محمدعبده مصری به زبان عربی
منهاج البراعه به زبان عربی از سید حبیب الله خویی در 4 جلد ، بقیه توسط حسن حسن زاده آملی
شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید در 20 جلد به زبان عربی

علامه امینی در كتاب الغدیر 81 نفر از شارحان نهج البلاغه را ذكر كرده و شیخ حسین جمعه اسامی 210 شرح از شروح نهج البلاغه را از كتابخانه های ایران و لبنان و عراق گردآوری كرده است (39)

علامه شیخ محمد كاشف الغطاء می گوید : تا امروز (( سال 1360 )) به 66 شرح از طرف دانشمندان بزرگ اسلامی بر نهج البلاغه نوشته شده است دست یافته ام و این به غیر از شرحهای می باشد كه بر قسمتی از خطبه ها نوشته اند و قطعا از 90 شرح كمتر نیست پاره ای از دانشمندنن گفته اند تا كنون صد شرح برنهج‌البلاغه نگارش یافته است (40)

منتخب نهج البلاغه
ب
سیاری از عالمان و فاضلان بخشهایی از نهج البلاغه را گزیش كرده ( مثلا بخشهایی زا مواعظ یا بخشی از دعاهای نهج البلاغه یا بخشی از خطبه ای نهج البلاغه ) و به صورت منتخب نهج البلاغه عرضه داشته اند . از آن جمله :

منتتخب وصایا امیرالمومنین و حكمه از میرقاسم قره باقی .
دعاهای نهج البلاغه از عباس بهروزی در سال 1361
تحفه العابدین از سید مهدی بن صالح حسینی طباطبائی حكیم . برگزیده ای از مواعظ نهج البلاغه (41)

مستدرك نهج البلاغه
پس از تالیف نهج البلاغه جمعی از عالمان تلاش نمود ه اند ، تا آنچه كه از سخنان و نامه های امیر مومنان علی(ع) در كتابهای مختلف موجوداست . و در نهج البلاغه نیاورده گردآوری كنند و بر نهج البلاغه بیفزایند . و مستدرك بنویسند التبه از تالیفات كهن در این باب ، جز نامی در كتابها باقی نمانده است ولی تالیفات جدیدی صورت گرفته كه بسیار باارزش است برای نمونه :

نهج البلاغه از سید كاظم كفائی
ملحق نهج البلاغه از عبدالله بن اسماعیل بن احمد جلی كه ابن ابی الحدید معتزلی در شرح خود از او و كتابش یاده كرده است .
النهج القویم فی كلام امیرالمومنین از سید خلف بن عبدالمطلب مشعشی حویزی (42)

مدارك و اسناد نهج البلاغه
بسیار از عالمان كتابهایی باعنوان اسناد نهج البلاغه ، مدارك نهج البلاغه اسناد نهج البلاغه ومصادرنهج البلاغه تالیف كرده اند . و سبب تالیف چنین كتابهایی این است كه سید رضی در نقل مطالب امام(ع) چنانچه اشاره رفت جز در 17 مورد سند خود را ذكر نكرده است از این رو برای دفع شبهات درباره مدارك نهج البلاغه و اسناد آن آثار متعددی تالیف شده واسناد و مدارك نهج البلاغه از كتابهای عامه وخاصه گردآوری شده است . تا جای هرگونه شك و تردید را پاك كند كه مهمترین آنها عبارتنداز :

مصادر نهج البلاغه و اسانیده از سیدعبدالزهرا حسینی خطیب در 4 جلد
مدارك نهج البلاغه از عبدالله نعمه
پژوهشی در اسناد و مدارك نهج البلاغه از سید محمد مهدی جعفری
روش تحقیق در اسناد و مدارك نهج البلاغه از محمد دشتی
مدارك نهج البلاغه و دفع الشبهات عنه از هادی كاشف الغطاء (43)

فهرست ومعجم نهج البلاغه
از جمله ضروری ترین اقدامات در راه آشنایی بیشتر با نهج البلاغه واستفاده بهتر از آن و فراهم ساختن زمینه تحقیق و بررسی و مطالعه آن ، تنظیم فهرستهای كامل و كشف المطالب وتنظیم های موضوعی و فرهنگهای تفضیلی از نهج البلاغه است . هرچند در این زمینه اقداماتی صورت گرفته است اما هنوز نیاز به اقدامات گسترده تر و عمیق تر باقی است كه از آن جمله می توان به كتابهای زیر اشاره نمود .

المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه از سید كاظم محمدی و محمد دشتی
كشف الستار عن نهج البلاغه از احمد كاشانی
المعجم الموضوعی نهج البلاغه از اویس كریم محمد كه موضوعات نهج البلاغه را تحت 22 عنوان باب بندی كرده است .
فرهنگ آفتاب : فرهنگ تفصیلی مفاهیم نهج البلاغه از عبدالمجید معادیخواه (

موضوعات نهج البلاغه
بسیاری از اندیشمندان برای پاسخگویی به نیازهای معرفتی و تبیین مباحث گوناگون نهج البلاغه به روش موضوعی روی آورده اند و در این كتاب شریف مطالبی را تنظیم وتدوین نموده اند و به صورت آثار مصنوعی ارائه كرده اند كه به تعدادی از آنها اشاره می كنیم :

امامت در نهج البلاغه از محمد تقی شریع
تی
خوارج از دیدگاه نهج البلاغه از حسین نوری
شهادت در نهج البلاغه از محمد محمدی ری شهری
خدا در نهج البلاغه از محمد علی گرامی
سیری در نهج البلاغه از مرتضی مطهری (44)

آشنایی با نهج البلاغه
بسیاری از اندیشمندان آثاری تالیف كرده اند تا نهج البلاغه و آفاق آن و چگونگی تالیف و آثار درباره آن را معرفی نمایند از این جمله است آثار زیر :

آشنایی با نهج البلاغه سید محمد مهدی جعفری
نهج البلاغه چیست ؟ از ابن یوسف شیرازی
شناخت نهج البلاغه از محمد دشتی
كلام جاودانه از محمد رضا حكیمی (45)

متفرقات نهج البلاغه
درباره نهج البلاغه آثاری دیگرتالیف شده است كه از عناوین یاد شده تا اینجا خارج است و می توان آنها راتحت 1 مجموعه قرار داد از این جمله است

نهج البلاغه از كیست از محمد حسن آل یاسین ترجمه محمود عابدی
پرتوی از نهج البلاغه از سید جواد مصطفوی

روائع نهج البلاغه از جرج جرداق . این كتاب با عنوان بخشی از زیبائیهای نهج البلاغه توسط محمد رضا انصاری و با عنوان شگفتیهای نهج البلاغه توسط فخرالدین حجازی ترجمه شده است& !(

منابع و مآخد
) پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه ، دكترمجید معارف ، موسسه فرهنگی و هنری ضریح ، چاپ اول ، تهران 1374
) تاریخ عمومی حدیث ـ دكتر مجید معارف ـ انتشارات كویر ـ چاپ اول ـ تهران ـ 1377
) چشمه خورشید : مصطفی دلشاد تهرانی
) روش تحقیق در اسناد و مدارك نهج البلاغه ـ محد دشتی ـ نشر امام علی(ع) ـ چاپ اول ـ قم ـ آذرماه 1368
) سیری در نهج البلاغه ـ مرتضی مطهری ـ انتشارات صدرا ـ چاپ نهم ـ تهران ـ 1372
) مجموعه مقالات نهج البلاغه وگردآورنده آن ـ علی دوانی ـ بنیاد نهج البلاغه ـ چاپ دوم ـ بی جا ـ پائیز 73
) معجم المفهرس ( الفاظ نهج البلاغه ) ـ محمد دشتی و محمد كاظم محمدی
) مصادر نهج البلاغه و اسانیده ـ عبدالزهرا الحسینی الخطیب ـ دارالاضوا ء ـ الطبعه الثلاثه ـ بیروت
) نهج البلاغه ـ سید رضی ـ ترجمه دكتر جعفر شهیدی ـ چاپ اول ـ 1368 ـ چاپ 15 ـ 1378 ـ انتشارات علمی فرهنگی ـ بی جا

پا‌نوشت‌ها :
1- سیری در نهج البلاغه ـ ص
2- نهج البلاغه ـ دكتر سید جفعر شهیدی ـ مقدمه
3- همان ـ همان ص
4- نهج البلاغه ـ سید جفعر شهدی ـ مقدمه
5- چشمه خورشید ـ ص 149
6- نهج البلاغه
7- تاریخ عمومی حدیث 218
8- چشمه خورشید ـ ص 148
9- سیری در نهج البلاغه ـ ص 22
10- پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، ص 53
11- همان ، ص 54
12- چشمه خورشید ص 15
13- پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، ص 55
14- همان ،ص ج
15- تاریخ عمومی حدیث ، ص 220
16- روش تحقیق در اسناد و مدارك نهج البلاغه ، ص 20
17- همان ، ص 20
18- مصادر نهج البلاغه و اسانیده ـ عبدالزهرا حسینی خطیب، ص 382
19- همان، همان صفحه
20- معج المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، خطبه 182
21- همان ، نامه 75
22- چشمه خورشید، ص 189
23- .چشمه خورشید، ص 188
24- پژوهشی در در تاریخ حدیث شیعه ،ص 58
25- همان ، همان ص
26- همان ، همان ص
27- برداشت از كتاب “پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه” ص 58 ـ 57
28- همان ـ ص 61
29- چشمه خورشید، ص 348
30- چشمه خورشید، ص 189
31- نهج البلاغه، سیدجعفر شهیدی، مقدمه
32- دانش حدیث، ص 105
33- مجموعه مقالات هج البلاغه و گردآورنده آن ، ص 188
34- همان ، ص 189
35- مجموعه مقالات نهج البلاغه ص 190
36- همان، همان ص
37- چشمه خورشید، ص 372
38- مجموعه مقالات نهج البلاغه و گردآورنده آن، ص 186،185
39- پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه ، ص 156
40- مجموعه مقالات نهج البلاغه و گردآورنده آن، ص 184
41- چشمه خورشید، 384
42- چشمه خورشید، ص 386
43- .چشمه خورشید، ص 388
44- چشمه خورشید، ص 380
45- همان، ص 391
46- همان، ص 392
47- همان ، همان ص

http://maghalats.mihanblog.com

صفحه اصلی – موسسه قرآن و نهج البلاغه

کانال جامع دو نور در ایتا:
https://eitaa.com/twonoor
کانال جامع دو نور در تلگرام:
https://t.me/twonoor

سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره).ئ سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره). سید رضی(ره)