نفس اماره و نفس مطمئنه

4. دادگاه وجدان چندان نياز به ناظر و شهود ندارد، بلكه معلومات و آگاهى‏هاى خود انسان، شاهد و متّهم است. همان طور كه در دادگاه رستاخيز نيز اعضاى انسان مانند دست و پا و پوست او گواهان بر اعمال او هستند.62
«حَتّى إِذا ما جاو?ها شَهِدَ عَلَيْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ أَبْصارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ»63؛
«چون به كنار آتش دوزخ برسند گوش و چشم و پوست تن آنها بر ضدّ آنان گواهى مى‏دهند».

اين شباهت شگفت‏انگيز ميان اين دو دادگاه نشانه ديگرى بر فطرى بودن مسئله معاد است؛ زيرا چگونه مى‏توان باور كرد در وجود يك انسان چنان حساب و كتاب و دادگاه حقيقى و اسرارآميزى وجود داشته باشد، اما در درون اين جهان بزرگ هيچ حساب و كتاب و دادگاهى وجود نداشته باشد، اين باور كردنى نيست.

نكته شايان توجه آن كه نفس لوّامه در كسانى كه از مراتب شديدتر و كامل‏ترى از ايمان به خدا برخوردارند، قوى‏تر و كامل‏تر است، به گونه‏اى كه اگر وسوسه‏اى شيطانى در نفس آنها پديد آيد، سريع متوجه شده و رو به سوى خداوند مى‏آورند. قرآن كريم در مورد اين انسان‏هاى مؤمن و با تقوا مى‏فرمايد:

«إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ »64؛
«در حقيقت، كسانى كه از خدا پروا دارند، چون وسوسه‏اى از جانب شيطان بديشان برسد، خدا را به ياد آورند و بناگاه بينا شوند».

3. نفس مطمئنه

نفس مطمئنه مرتبه‏اى كمال يافته و متعالى از نفس انسانى است كه پس از تصفيه و تهذيب از صفات ناپسند اخلاقى و هواهاى نفسانى به مرحله‏اى رسيده كه غرايز سركش و خواهش‏هاى حيوانى افسارگسيخته را مهار و كنترل نموده است.
عقل و فطرت و اراده در مرتبه نفس مطمئنه چنان نيرومند و قوى شده كه توانسته انسان را از اسارت و بندگى نفس اماره برهاند و با دورى از افراط و تفريط، يك مديريت صحيح و معقول و خداپسندى را در انسان پياده نمايد.

در يك بيان جامع مى‏توان گفت: نفس مطمئنه نف
سى است كه در پرتو ياد و توجه به خداوند به سكينه و آرامش حقيقى دست يافته و به آنچه خداوند رضاى و خشنود است رضايت مى‏دهد و در نتيجه خود را بنده‏اى مى‏بيند كه مالك هيچ خير و شرّ و هيچ سود و زيانى براى خود نيست و نيز زندگى دنيا را يك زندگى مجازى و گذرا مى‏بيند. از اين رو بى‏نيازى و فقر و نفع و ضرر دنيا را آزمونى الهى مى‏داند و در نتيجه اگر غرق در نعمت‏ها و خوشى‏هاى دنيوى گردد به سركش و فساد و برترى‏طلبى و استكبار دچار نمى‏شود و اگر به فقر و ندارى مبتلى گردد اين تهيدستى و ناملايمات او را به كفر و ناسپاسى وانمى‏دارد؛ بلكه همواره در همه شرايط و خوشى و ناخوشى‏هاى زندگى در راه عبوديّت و بندگى خداوند پابرجا و استوار است و از راه راست و اعتدال به سمت افراط و تفريط كشيده نمى‏شود.65

تعبير به «مطمئنه» اشاره به آرامشى است كه در پرتو ايمان به پروردگار او ياد و ذكر او به دست مى‏آيد چنان كه قرآن كريم مى‏فرمايد:
«الَّذِينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللّهِ أَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»66؛
«همان كسانى كه ايمان آورده‏اند و دل‏هايشان به ياد خدا آرامى مى‏گيرد، آگاه باشيد تنها با ياد خدا دلها آرامش مى‏يابد».

دورى از ياد و توجه به سرچشمه قدرت و علم و حيات و كمال باعث مى‏شود انسان در زندگى، ناآرام و مضطرب و دل‏نگران باشد و در زندگى به بن بست‏ها و تنگناها دچار شود؛ چنان كه خداوند در سوره مباركه طه مى‏فرمايد:
«وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى»67؛
«و هر كس از ياد من دل بگرداند در حقيقت، زندگىِ تنگ و سختى خواهد داشت و روز رستاخيز او را نابينا محشور مى‏كنيم».
از ديدگاه قرآن آنچه عامل مهم ناامنى و اضطراب و ناآرامى است همان «ظلم» مى‏باشد.
ظلم به معناى گسترده آن كه
بارزترين مصداق آن «شرك به خداوند» است.
«إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ»68؛
«به رساتى شرك ستمى بزرگ است».

همچنين گناه و نافرمانى حق تعالى از جمله عوامل اضطراب و تشويش در زندگى است؛ از اين رو قرآن كريم در مورد كسانى كه به امنيت و آرامش حقيقى رسيده‏اند مى‏فرمايد:
«الَّذِينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا إِيمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ»69؛
«كسانى كه ايمان آورده و ايمان خود را به ستم نيالودند، ايشان برايشان آرامش و ايمنى است و اينان راه‏يافتگانند».

بنابراين صاحبان نفس مطمئنه در پرتو دورى از گناه و ظلم و نيز در سايه ياد و ذكر حقيقى پروردگار و ايمان راسخ به او به مقام «نفس مطمئنه» و آرام دست يافته‏اند. چنين نفسى هم اطمينان به وعده‏هاى الهى دارد و هم به راه و روشى كه برگزيده مطمئن است و هم در خوشى‏ها و ناخوشى و طوفان‏هاى زندگى و از همه بالاتر در آن هول و وحشت بزرگ قيامت، آرام و استوار است. خداوند به اين نفس مطمئنه خطاب مى‏كند:
«ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً. فَادْخُلِي فِي عِبادِي. وَ ادْخُلِي جَنَّتِي»70؛
«اى نفس مطمئنه، خشنود و خداپسند به سوى پروردگارت بازگرد و در ميان بندگان من درآى و در بهشت من داخل شو».

منظور از بازگشت به سوى پروردگار به باور برخى از مفسران بازگشت به ثواب و رحمت اوست و به عبارتى بازگشت به سوى خود خداوند و در جوار قرب اوست كه بازگشتى معنوى و روحانى است.
تعبير به «راضية» به خاطر آن است كه تمام وعده‏هاى پاداش الهى را بيش از آنچه تصور مى‏كرد قرين واقعيت مى‏بيند و آن چنان فضل و رحمت خدا شامل حال او مى‏گردد كه يكپارچه رضايت و خشنودى مى‏شود.
از نفس مطمئنه به «مرضية» نيز تعبير شده چون مورد قبول و پسند و خشنودى دوست واقع شده است.

در ذيل اين آيات پايانى سوره فجر روايتى نقل شده كه يكى از ياران امام صادق عليه‏السلام از ايشان پرسيد: «آيا ممكن است مؤمن از قبض روحش ناراضى باشد؟ حضرت فرمودند: نه به خدا سوگند، هنگامى كه فرشته مرگ براى قبض روحش مى‏آيد اظهار
ناراحتى مى‏كند، فرشته مرگ مى‏گويد: اى دوست خدا ناراحت نباش! سوگند به آن كس كه محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله را برانگيخت من بر تو مهربان‏تر هستم از پدر
مهربان، درست چشم‏هايت را بگشا و ببين، او نگاه مى‏كند و رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و اميرمؤمنان على عليه‏السلام و فاطمه عليهاالسلام و امام حسن و امام حسين عليهماالسلام و امامان عليهم‏السلام از فرزندان او را مى‏بيند، فرشته به او مى‏گويد: اينان دوستان و رفيقان تواند. او چشمانش را باز مى‏كند و نگاه مى‏كند، ناگهان گوينده‏اى از سوى پروردگار بزرگ ندا مى‏دهد و مى‏گويد: «يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ»اى كسى كه به محمد و خاندانش اطمينان داشتى! بازگرد به سوى پروردگارت، در حالى كه تو به ولايت آنها راضى هستى و با توانى كه خدا به تو داده خشنود مى‏باشى؛ داخل شو در ميان بندگانم يعنى محمد و اهل بيتش و داخل شو در بهشتم». در اين هنگام چيزى براى انسان محبوب‏تر از آن نيست كه هر چه زودتر روحش از تن جدا شود و به اين منادى بپيوندد».71

تفاوت انسان و حيوان
پرسش 8 . تفاوت انسان و حيوان در چيست؟ آيا حيوانات نيز داراى شعور هستند؟

انسان، خود نوعى حيوان است؛ از اين رو با ديگر جانداران نقاط مشترك بسيارى دارد؛ اما يك سرى تفاوت‏هاى اساسى نيز با ديگر حيوانات دارد كه او را متمايز و بى‏رقيب ساخته است.
تفاوت عمده انسان با حيوان كه معيار «انسانيت» اوست و منشأ پيدايش فرهنگ و تمدن انسانى گرديده است، در سه زمينه «بينش‏ها» و «گرايش‏ها» و «توانش‏ها» است.
انسان نيز مانند ديگر جانداران يك سرى خواسته‏ها و مطلوب‏هايى دارد و در پرتو آگاهى‏ها و شناخت‏هاى خويش براى دست‏يابى به آن خواسته‏ها و مطلوب‏ها تلاش مى‏نمايد؛ تفاوت انسان با ساير جانداران در گستره و دامنه اين آگاهى و شناخت‏ها و در تعالى و برترى سطح خواسته‏ها و گرايش
‏ها مى‏باشد.

گستره آگاهى حيوان
حيوان نيز مانند انسان داراى شعور و آگاهى است ولى آگاهى او در گستره خاصى امتداد دارد؛ به‏طور كلّى آگاهى و شعور حيوان داراى چند ويژگى و محدوده خاص مى‏باشد:

1. آگاهى و شناخت حيوان تنها به وسيله حواسّ ظاهرى است و به درون و روابط درونى اشياء نفود نمى‏كند.
2. آگاهى حيوان فردى و جزيى است و از كلّيّت و عموميّت برخوردار نيست.
3. آگاهى حيوان منطقه‏اى و محدود به محيط زيست او مى‏باشد و به فراتر از آن راه نمى‏يابد.
4. محدود به زمان حال است و از گذشته و آينده گسسته است، از اين رو حيوان نه از تاريخ خود و جهان آگاه است و نه درباره آينده مى‏انديشد و نه تلاشش به آينده‏هاى دور تعلّق دارد.

بنابراين حيوان از نظر شناخت و آگاهى هرگز از چهارچوب ظواهر، فرديّت و جزئيّت، محيط زيست و زمان حال خارج نمى‏گردد و در اين چهار زندان براى هميشه محبوس است و اگر احيانا خارج شود نه آگاهانه و از روى شعور و انتخاب؛ بلكه تحت تسخير طبيعت و به صورت غريزى و ناآگاهانه مى‏باشد.

گرايشات حيوان
سطح خواسته‏ها و مطلوب‏هاى حيوان، مانند گستره و قلمرو شناخت او در محدوده‏اى خاص است؛ زيرا اين خواسته‏ها و گرايش‏ها مادى و جسمانى است و از حد و مرز خوردن و آشاميدن و خوابيدن و لذّت‏هاى جنسى فراتر نمى‏رود.

براى حيوان، خواسته و مطلوب متعالى و معنوى، ارزش اخلاقى و… مطرح نيست. ثانيا، اين تمايلات و خواسته‏ها فردى و شخصى است و مربوط به خودش و حداكثر به جفت و فرزندش مى‏باشد. ثالثا، منطقه‏اى است و مربوط به محيط زيست خود مى‏باشد و رابعا، مربوط به زمان حال مى‏باشد؛ يعنى همان محدوديت‏هاى موجود در عرصه آگاهى در ناحيه گرايش‏ها و خواسته‏ها نيز وجود دارد.

توانش‏هاى حيوان
منظور از توانش‏هاى حيوان جنبه ارادى و كنشى حيوانات است. يكى از مهمترين وجوه تمايز انسان و حيوان «كنش ارادى» است. اختيار و انتخاب و گزينش به آن معنايى كه در انسان وجود دارد؛ در حيوانات نيست. حيوان مقهور غرايز و شهوات خويش است و
نمى‏تواند در برابر تمايلات نفسانى و غرايز خويش مقاومت نموده و بر آنها چيره شود؛ بلكه تسليم غرايز است؛ از اين رو فاقد گزينش و انتخابى آگاهانه و مصلحت‏انديشانه است. حيوان نمى‏تواند از ميان خوب و خوب‏تر، خوب‏تر را انتخاب نموده و از ميان بد
و بدتر، بدتر را رها كند. سست ارادگى و قدرت اراده در مورد حيوان بى‏معناست.

اما انسان در سه زمينه بينش‏ها و گرايش‏ها و توانش‏ها بسى گسترده‏تر و متعالى‏تر از حيوانات است.

گستره آگاهى انسان

آگاهى انسان برخلاف حيوانات از ظاهر اشياء و پديده‏ها گذر نموده و تا ژرفاى ذات و ماهيت آنها، و روابط و وابستگى‏هاى آنها و ضرورت‏هاى حاكم بر آنها نفوذ مى‏نمايد.
همچنين آگاهى انسان نه در محدوده منطقه و مكانى، زندانى مى‏ماند و نه در قيد و بند زمان است؛ هم مكان را و هم زمان را در مى‏نوردد. از اين رو دست به شناخت كرات و عوالم ديگر مى‏زند و به گذشته و آينده خود آگاه مى‏شود.
بالاتر اين‏كه انسان انديشه خويش را پيرامون بى‏نهايت‏ها و جاودانگى‏ها به پرواز درآورده و برخى بى‏نهايت‏ها و جاودانگى‏ها را مى‏شناسد.

آدمى از شناخت فردى و جزئى پا فراتر نهاده و قوانين كلّى و حقايق فراگير و عمومى جهان را كشف مى‏كند و به اين وسيله تسلّط بر طبيعت مى‏يابد.

گرايشات انسانى
انسان
از نظر خواسته‏ها و گرايش‏ها نيز سطح برتر و والايى دارد؛ او موجودى ارزش‏جو، آرمان‏خواه، كمال‏طلب، حقيقت‏خواه است؛ در زندگى آرمان‏هايى را جست و جو مى‏كند كه مادّى و از نوع سود و منفعت فردى نيست، آرمان‏هايى كه به خودش و خانواده‏اش اختصاص ندارد و فراگيرنده همه بشريّت است و به محيط و منطقه خاصى محدود نيست.
انسان چنان آرمان‏پرست است كه گاهى ارزش عقيده و آرمانش برتر و بالاتر از همه ارزش‏هاى ديگر قرار مى‏گيرد، آسايش و خدمت به انسان‏ها از آسايش خودش با اهميت‏تر مى‏گردد، با ديگران همدردى مى‏كند، از شادى ديگران شاد و از اندوه آنان اندوهگين مى‏شود، او حتّى حاضر است براى عقيده و آرمان مقدّسش از منافع خود، حتّى از حيات و هستى خود نيز به آسانى بگذرد.

گرايش‏هاى معنوى و والاى بشرى، زاده ايمان و باور و دلبستگى‏هاى انسان به برخى حقايق متعالى در اين جهان است. اين‏گونه ايمان‏ها و دلبستگى‏ها به نوبه خود مولود برخى جهان‏بينى‏ها و آموزه‏هايى است كه از طرف پيامبران الهى به بشر عرضه گرديده
است.

توانش‏هاى انسان
كُنش و رفتار ارادى و انتخاب آگاهانه و سنجيده از مهمترين ويژگى‏هاى انسانى است.
انسان توان مقابله و ايستادگى در برابر هجوم شهوات و تمايلات حيوانى را دارد و مى‏تواند با تقويت نيروى اراده و يقين بر خواسته‏هاى حيوانى و غرايز خود چيره و غالب شود او مى‏تواند در پرتو تمرين و ممارست اراده خويش را تقويت نموده و به يك
تسلّط نسبى بر شهوت و غضب خويش دست يابد.
پس نتيجه مى‏گيريم كه تفاوت بنيادين انسان با ساير جانداران و حيوانات كه معيار «انسانيّت» اوست و انسانيّت او وابسته به آن است، در «علم»
و «ايمان» و «اراده» او مى‏باشد.72

پی نوشت:

52. التفسير الكبير، ج 6، ص 471.

53. همان.

54. نهج البلاغه، خطبه 16، ترجمه و شرح: محمد دشتى، مشهد: آستان قدس رضوى، 1382.

55. يوسف 12، آيه 53.

56. همان.

57. قيامت 75، آيات 1 و 2.

58. تفسير الميزان، ج 20، ص 103.

59. قيامت 75، آيات 1 و 2.

60. بقره 2، آيه 48.

61. همزه 104، آيات 6 و 7.

62. ناصر مكارم شيرازى و همكاران، تفسير نمونه، ج 25، ص 282، تهران: دارالكتب الاسلاميه.

63. فصلت 41، آيه 20.

64. اعراف 7، آيه 201.

65. تفسير الميزان، ج 20، ص 667.

66. رعد 13، آيه 28.

67. طه 20، آيه 124.

68. لقمان 31، آيه 13.

69. انعام 6، آيه 82.

70. فجر 89، آيات 27 – 30.

71. عبد على بن جمعه العروسى الحويزى، تفسير نورالثقلين، ج 5، ص 577، قم: مطبعة الحكمة.

72. مجموعه آثار، ج 2، صص 24ـ22.

akhlagh.porsemani.ir

http://emamemobin.com