روی کار آمدن اردشیر ساسانی

ساسان، موبدی از دودمان نجبا بود بر آتشکده&l t;SPAN dir=ltr> ی آناهیتا در شهر استخر ریاست داشت. پسرش بابک در شهر خیر در کنار دریاجه ی بختگان حکومت می کرد. بابک پس از ساسان جانشین پدر شد و خود را شاه خواند (208 م)
در این تاریخ شهر استخر به دست گوچیهر شاه <SPAN lang=AR-SA style="FONT-SIZE: 9pt; LINE-HEIGHT: 200%; FONT-FAMILY: 'Tahoma','sans-serif'; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman'"&gt ;بازرنگی بود. بازرنگیان در نیسایه که در جهت دیوار های سفیدش در دوره ی اسلامی بیضا نام گرفت، سلطنت داشتند.
چون گوچیهر پادشاه بازرنگی در آن نواحی امیر بزرگ بود، بابک برای پسرش اردشیر از وی منصب ارگبدی دارابگرد را بگرفت.
در سال (212م) اردشیر بر گوجهیر قیام کرد و شهر نسا (بیضا) را به تصرف در آورد و او را کته و به جای وی نشست.
جون بابک درگذشت& lt;/SPAN> شاهپور جانشین او شد. میان دو برادر یعنی شاهپور و اردشیر نزاع درگرفت. اردشیر به برادر مهتر خود حسد می برد، اما شاهپور بر اثر اتفاق بمرد و اردشیر در سال 212 میلادر به آسانی جای او نشست سپس اردشیر بر کرمان دست یافت و تا سواحل خلیج فارس پیش رفت. پس از آن شادشاهپور اصفهان را بکشت و روانه ی اهواز شد و سرانجام در جنگ سختی که بین او و اردوان پنجم در هرمزگان درگرفت، اردوان را شکست داد و با مرگ او سلسله ی اشکانی بر افتاد (28 آوریل سال 224م)
پس از این نبرد پیروزمندانه به تیسفون آمد و بر تخت نشست.

نطام اداری
در رأس ادارات ساسانی بزرگفرمذار یا ص
در اعظم قرار گرفته بود و عملا زمام قدرت و ادارة کشور در دست او بود. وی قراردادها و پیمانها را امضا می کرد. گاهی در جنگها فرماندهی کل را به عهده می گرفت. همة دیوانها و یا وزارتخانه ها با دبیران آنها تحت نظر وی بودند. شاید کلمة بزرگمهر تصحیف عنوان بزرگفرمذار باشد که مورخان عرب عنوان بزرگفرمذار عهد انوشیروان را به بوذرجمهر تبدیل کرده اند.
در زمان انوشیروان،کشور ایران راکه تا آن زمان مرزبانان اداره می کردند به چهار قسمت تقسیم شد و هر قسمتی را پاذگس نامیده شد و به آنها نام جهت های چهارگانه داده شد: اپاختر (شمال) خراسان (مشرق) نیمروز (جنوب) خوروران (مغرب) داد و برای هر کدام از این پاذگسها فرمانروایی تعیین کرد که او را پاذگسبان می نامیدند.
امور لشکری نیز تحت نظر سپهبدان اداره می شد و به تعداد پاذگسبانان چهارگانه، چهار سپاهبد نیز در ایران وجود داشت. ایالات و پاذگسها را به بخشهای کوچکتری تقسیم کرده و هر قسمت را ایستان می گفتند و حاکم آن را ایستاندار می خواندند و سپس هر ایستان را به چند شهر یا ولایت تقسیم می نمودند و مرکز آن را شهرستان می گفتند.
قریه را دیه و رئیس آن را دیهسـالار می خواندند. مزارع تابع دیـه را روستـاک (روستا)می گفتند.
سه بخش مهم نظام اداری از قرار زیر است:

قرار زیر است:

• 
  
  طبقات و خانواده ها در نظام اداری


• 
  
  مالیات


• 
  
  دادگستری

فرهنگ و تمدن

دین رسمی

اردشیر بابکان چون پادشاهی از خاندان موبدان بود پس از نشستن بر تخت سلطنت دین زرتشتی را آیین رسمی ایران قرار داد و اعتقاد به ادیان دیگر را ممنوع داشت.
از دانشمندان زرتشتی که به پادشاهان ساسانی در تقویت و گسترش آن دین خدمت کرده اند، نخست باید تنسر موبد زمان اردشیر بابکان و دیگر آذربد مهراسپندان،موبد زمان شاپور اول و کرتیر موبد زمان هرمزد و بهرام اول را نام برد.
در زمان ساسانیان به همت این موبدان بیست ویک نسک اوستای قدیم را به زبان پهلوی ترجمه کردند و آن ترجمه را زند نامیدند که به معنی تفسیر است.
چون فهم کتاب زند به سبب وجود لغات
آرامی در آن مشکل می نمود سپس شرحی به زبان پارسی ساده بر زند نوشتند و آن را پازند خواندند.
اساس سیاست داخلی ساسانیان هماهنگی دین و دولت بود. چنانکه فردوسی می گوید:

چنان دین و دولت به یکدیگرند             تو گویی که از بن ز یک مادرند

چو دین را بود پادشه پاسبان             تو این هر دو را جز برادر مخوان

آتشکده</SPAN&g t; های دین زرتشت

دینهای منشعب از دین زرتشت

زبان و خط

زبان ایرانیان در دورة ساسانیان زبان پارسیک یا پهلوی&lt ;/SPAN> ساسانی بود.
این زبان لهجه ای از زبان پهلوی اشکانی به شمار می رفت که در جنوب ایران رواج داشت.
خط ایران در این دوره مأخوذ از خط آرامی بود و به دو نوع خط پهلوی، کتیبه ای یا گشته دبیره و خط پهلوی کتابی یا عام دبیره تقسیم می شد.
در این قرن تعدادی زیادی کلمات آرامی که شمار آنها به هزار کلمه می رسید وارد زبان پهلوی ساسانی شده بود.
برخلاف زبان فارسی که لغات دخیله عربی را به خط عربی نوشته و به همان صورت خودش می خوانند، در زبان پهلوی چنین نبود، دبیران ساسانی لغات آرامی را که در نوشته های خود به کار می بردند، به آرامی تلفظ نمی کردند بلکه به تلفظ پهلوی قرائت می نمودند.
مثلاً: “ملکا” می نوشتند و “شاه” می خواندند و یا “گملا” که همان جمل عربی باشد می نوشتند و “اشتر” می خواندند. یا “کدبا” می نوشتند و “دروج” یعنی دروغ می خواندند.
این شیوة نگارش را در اصطلاح هزوارش می نامند.
خط پهلوی کتابی تا سه قرن پس از اسلام در ایران ادامه داشت و در آن دوره کتابهایی به زبان پهلوی از طرف موبدان &lt ;SPAN lang=AR-SA style=”FONT-SIZE: 9pt; LINE-HEIGHT: 200%; FONT-FAMILY: ‘Tahoma’,’sans-serif'”>زرتشتی نوشته شده است.

هنر

از انواع هنر دورة ساسانی می توان به معماری،</SPAN&g t; مجسمه سازی و نقاشی اشاره کرد که همه ساله مقدار زیادی از آنها توسط باستان شناسان کشف می شود.

معماری
در دورة ساسانی هنر معماری نسبت به مجسمه سازی و نقاشی در درجة اول قرار داشت. آثار اولیة معماری ساسانی شباهت بسیاری به معماری دورة پارتی دارد. از بناهای ساسانی در قرن سوم میلادی، کاخ اردشیر در فیروزآباد است.
یکی از آثار دورة ساسانی طاق کسری است که بقایای دربار معروف خسرو اول و دوم در تیسفون می باشد. این طاق اکنون در کناردجله در نزدیکی بغداد در جایی به نام سلمان پاک قرار دارد.
در فاصلة یکصد کیلومتری تیسفون قصر دستگرد قرار داشته خسرو دوم پرویز بوده است. دیگر کاخ شیرین است که خسرو دوم آن را برای زن محبوب خود شیرین بنا کرده است و هنوز آثار آن در شهری به نام قصر شیرین باقی است.
یکی از جالبترین آثار تاریخی، غاری است که در صخره ای در<SPAN dir=ltr& gt; طاق بستان کنده اند و شکارگاه خسرو دوم را نشان می دهد. این آثار در مدخل شهر کرمانشاهان هنوز باقی است. یکی از آنها شاپور اول را نشان می دهد که والرین در جلوی او به زانو درآمده و سیریادیس امپراتور جدید روم در حال احترام به پیش شاپور ایستاده است. در غار شاپور نیز مجسمة بزرگی از شاپور اول پیدا شده که اکنون در آن غار برپا است.

شعر و موسیقی
در ایران پیش از اسلام شعر به معنی امروزی و وزنهای عروضی عرب وجود نداشته بلکه چامه و چکامه یا اشعار ایرانی، ترانه هایی بوده که مانند اشعار اروپایی هجایی بوده و هجاهای آنها کوتاه و بلند می شده است.
در زمان ساسانیان بویژه در عصر خسرو پرویز، موسیقی پیشرفت بسیاری کرد و موسیقیدانـان بزرگی مانند: باربد، نکیسا، سرکب، بامشاد و رامتین در آن روزگار می زیسته اند.

در حضور پادشاه ساسانی
در این دوره ایران از صورت ملوک الطوایفی خارج شد و اردشیر بابکان بنیانگذار این سلسله، ایران را به یک پادشاهای آورد.
تجمل دربار ساسانی در دنیای قدیم ضرب المثل بود. همینکه شاه بار خاص می داد، دیدن او ممنوع بود. شاه در پشت پرده ای از حریر می نشست و باریافتگان از پرده دورتر می ایستادند. پرده دار یا حاجب را خرم باش می نامیدند، چون کسی به پیشگاه شاه بار می یافت، خرم باش با بانگ بلند می گفت:
«ای زبان سرخویش نگهدار باش که امروز پیش شاه هستی.»

درباریان و بزرگان و شاهزادگان هر یک بنا به مرتبه و مقامی که داشتند در جای خود قرار می گرفتند. شاهنشاه ساسانی در القابی که برای خود ذکر می کرد، خود را پرستنده مزدا و خدایگان و شاهنشاه ایران و انیران یعنی شاهنشاه ایران و غیر ایران و مینو چیترا یعنی آسمانی نژاد می خواند، خود را همپایة ماه و خورشید می دانست.

محل بارعام تالار طاق کسری در تیسفون بود. تخت شاهی در آخر تالار روبروی در ورودی نهاده شده بود و
پرده ای در جلو آن کشیده بودند و بزرگان و صاحبان مناصب هر کدام به فاصله های مقرر می ایستادند. ناگهان پرده برداشته می شد. شاهنشاه برزر بر تخت خویش بر مسند زربفت پدیدار می گشت. تاج کیانی که از زر ناب و به یک صد دانة مروارید به درشتی بیضة گنجشک و به یاقوتهای سرخ درخشان و زمردهای درشت مرصع بود، به زنجیری که از فرط نازکی از دور دیده نمی شد، از طاق آویزان بود.

شاه چنان می نشست که تاج درست بالای سر او قرار گیرد و از دور گمــان می رفت که براستی بر سر شاهنشاه قرار دارد. وزن این تـاج را به 91 کیلو تخمین زده اند.

رسم شرفیابی به حضور شاه این بود که خرم باش کسی را که باز خواسته بود به پیشگاه شاهنشاه می آورد و پرده را برمی داشت. وی دستمال سفید و پاکی پیش دهان می گرفت تا در هنگام صحبت نفس او بارگاه شاه را آلوده نکند. پس از آن به خاک می افتاد و به اذن شاه برمی خواست و نخستین سخنی که آغاز می کرد این بود: انوشک بویذ (جاوید باشید) اوکامک رسی (به کام رسی).

معمولاً شاهنشاه ساسانی را به عنوان شومابغان (مقام الوهیت شما) خطاب می کردند.

مانی که بود ؟
مانی پسر فاتک از نجیب زادگان ایران در همدان بود. پدرش فاتک در بابل اقامت گزید و پسری پیدا کرد که به نیت آنکه بماند و ماندگار شود او را مانی خواند. تحصیلات مانی در جوانی در بابل بود. این شهر که در کنار فرات در نزدیکی کربلای امروز قرار داشت مرکز علم ومعرفت دنیای قدیم بشمار می رفت. مانی در آن شهر به ادیان مختلف و فلسفه های آنها آشنایی پیدا کرد و سرانجام خود دینی آورد که به نام او مذهب مانوی خوانده می شود. وی در نهم آوریل سال 243 میلادی که روز بر تخت نشستن شاپوراول بود به پیشگاه آن شاهنشاه بار یافت و دین خود را بر وی عرضه کرد و مورد عنایت شاه قرار گرفت.
مانی کتاب دینی خود را که شاپورگان نام دارد به زبان پهلوی به نام شاپوراول ساسانی نوشت. سپس برای تبلیغ به آسیای مرکزی و هندوستان سفر کرد و سرانجام در آخر سلطنت بهرام اول بر اثر سخن چینی کرتیر که موبد موبدان بود، مورد غضب پادشاه قرار گرفت و در دوشنبه 26 فوریه سال 277 به فرمان آن پادشاه کشته شد.

مزدک که بود ؟
مزدک پسر بامداد از مردم استخر پارس بود و از مانویان و پیروان زرتشت خورگان بشمار می رفت. استاد او زرتشت
خورگان که از اهل شهر فسا بود، سالها در بیزانس (روم شرقی) بسر می برد و در آنجا با کتب فلسفی یونانی از جمله جمهوریت افلاطون آشنایی پیدا کرد و تحت تأثیر اندیشة مدینة فاضلة افلاطون قرار گرفت.
افکار زرتشت خورگان که بیشتر جنبة اقصادی و اجتماعی داشت، توسط شاگردش مزدک به جامعة ایرانی معرفی شد.
بر اثر خشکسالیهایی که در اواخر سلطنت فیروز</SPAN& gt; و اوایل سلطنت قباد در ایران پیدا شده بود، مردم قحطی زده توسط مزدک که مردی سخنور بود درخواستهای خود را به عرض شاهنشاه ایران قباد رسانیدند. قباد که طالب اصلاحات در امور اجتماعی ایران بود و از ترس موبـدان و بزرگان جرأت اقدام به ایـن کار را نمی کرد، وجــود مرد زبان آوری را مانند مزدک که هواخواهان بسیاری از مردم مستمند داشت مغتنم شمرده بر آن شد که به دست وی تعدیلی در ثروت عمومی بعمل آورد و به اصلاحات اجتماعی بپردازد. اما چون این اقدامات برای جامعة آن روز هنوز بسیار زود بود در مقابل نفوذ موبدان و بزرگان نتوانست مقاومت کند، و چنانکه در پیش گفتیم او را از سلطنت خلع کردند.
قباد بار دیگر که بر تخت نشست از مزدکیان طرفداری نکرد. چون مزدکیان بر اثر اصلاحات ایده آل خود، موجب بی نظمی و هرج و مرج بسیاری در اوضاع ایران شده بودند. قباد در اواخر سلطنت خود تصمیم گرفت که به دست پسرش خسرو انوشیروان آنان را قلع و قمع کند و مزدک نیز در این میان کشته شد.

طاق کسری<B&g t;
سقف آن به شکل بیضی زده شده و قسمتی از کاخ سفید است که انوشیروان در 550 میلادی بناکرده بود و قالی زربفت معروف بهارستان، فرش این تالار بوده است. دهنة طاق به بیست و پنج و شش متر ارتفاع آن به بیس
ت و نه متر می رسد. این اثر شگرف را بعضی منسوب به زمان شاپور اول نیز دانسته اند.

سکه های ساسانی
سکه های ساسانی از طلا و نقره و مس بود. سکه های نقره را زوزن می گفتند. تاریخ سکه ها مشخص سالهای سلطنت ساسانی است. خط و زبان سکه ها، پهلوی ساسانی می باشد.

کتابهایی از دوره ی ساسانی

کتاب مقدس اوستا را موبدان زرتشتی به خط الفبایی و مصوت مخصوصی که دین دبیره نام داشت می نوشتند. این خط از چپ به راست نوشته می شد و الفبای آن به چهل و پنج حرف می رسید. اما خط پهلوی که مأخوذ از خط آرامی است از پیچیده ترین خطوط جهان است و از راست به چپ نوشته می شود و آن از هفده علامت تشکیل می شود که نمایندة بیست و سه حرف می باشد.
از کتابهای پهلوی ساسانی، کتاب خدای نامه یا شاهنامه بوده که به دست ما نرسیده است. از کتابهای آن دوره که تا کنون موجود است می توان کارنامة اردشیربابکان و یادگار زریران و شهرستان ایران و ماتیکان هزارداتستان و درخت آسوریک را نام برد.

کتاب کلیله و دمنه را نیز شاید بتوان در ین کتابهای بالا جای داد. برزویه طبیب به فرمان خسرو انوشیروان، این کتاب را که اصل آن به زبان سانسکریت بود از هندوستان به ایران آورد و به زبـان پهــلوی ترجمه کرد. ترجمة پهلوی این کتـاب اکنون در دست نیست ولی کلیله و دمنه عربی که به قلم دانشمند معروف ایرانی ابن المقفع
در دست است، ترجمه از روی متن پهلوی می باشد.

سنگ نبشته ها
مهمترین سنگ نبشته های ساسانی، سنگ نبشته های اردشیر اول در نقش رستم و شاپور اول در نقش رجب و شاپور اول در حاجی آباد فارس و سنگ نبشته پایکولی (در جنوب سلیمانیه در خاک عراق) و سنگ نوشته موبد کرتیر در نقش رستم می باشد.

گذشته از آثار پهلوی ساسانی، نوشته هایی در تورفان در مشرق ترکمنستان شرقی به زبان پهلوی و خط مانوی پیدا شده که از جملة آنها کتاب شاپورگان مانی است.

 http://daneshnameh.roshd.ir