نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
در این مقاله پس از نگاهی کوتاه به تاریخ موسیقی و مفهوم شناسی آن در لغت و اصطلاح، ادعای برخی از عالمان مبنی بر دلالت آیات قرآن و روایات بر حرمت مطلق غنا مورد نقد قرار گرفته است. نتیجه عدم دلالت آیات و روایات بر حرمت مطلق غنا آن است که غنا را باید به دو دسته غنای حرام و غنای حلال تقسیم کرد. مقصود از غنای حرام چنان که عموم فقها می گویند آن دسته از غنا است که از نظر عرف مناسب مجالس لهو و لهب تلقی می گردد. یعنی فساق و فجار آن را برای شادی سرمستانه که عموما با انواع گناه و آلودگی های اخلاقی و اختلاط با جنس مخالف همر
اه است، بکار می گیرند. در غیر این صورت دلیلی بر حرمت غنا وجود ندارد.
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
نگاهی کوتاه به تاریخ موسیقی
دیدگاه‌هایی که پیرامون زمان آغاز و نیز بنیان گذار موسیقی مطرح شده به شرح ذیل است:
۱٫ برخی معتقدند پایه گذار موسیقی حضرت داود است،
که به داشتن صدای خوش و مزمار (نی) معروف بوده است، ابن ابی‌الحدید می‌نویسد:
«به حضرت داود، نغمه خوش و دلپذیری عنایت شده بود به گونه‌ای که پرندگان هنگام نغمه سرایی او در محراب عبادت وی گرد آمده و حیوانات بیابان نیز با شنیدن آوای او، به نزدیک او می‌آمدند و از شدت تأثیر آوای خوش او، حضور مردم را فراموش می‌کردند.»
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
برخی فیثاغورث حکیم یونان باستان را مؤسس موسیقی دانسته‌اند. «جفری بریس» به استناد نقشی که در یک غار ما قبل تاریخ در فرانسه بر جای مانده بر این باور است که آفرینش موسیقی به دوران ما قبل تاریخ باز می‌گردد، او معتقد است که نقاشی‌های بازمانده از غارها و صخره‌های ماقبل تاریخ در شمال آفریقا این دیدگاه را تأیید می‌کند.
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
۲٫ آفرینش موسیقی به دوران اقوام «سومر» و «کلدانی» بازمی‌گردد، مؤیّد این نظریه آلات بادی موسیقی است که باستان شناسان از خرابه‌های «اور» کشف کرده و تاریخ آن را به ۱۸۰۰ سال پیش از میلاد مسیح رسانده‌ان.
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
با این حال باید دانست از آنجا که پدیده‌هایی همچون خط، زبان، قصه، شعر، و موسیقی با طبیعت بشری و زندگی او نوعی همزادی و هم صدایی دارد، جستجو از چهر‌ه‌ای به عنوان بنیا‌ن‌گذار موهون است، ادعای بنیان گذاری موسیقی توسط اشخاصی همچون داود یا فیثاغورث بسان دیدگاه پایه‌گذاری زبان عربی به دست «یعرب بن قحطان» چنانکه برخی از آن دفاع کرده‌اند، سست و بی‌‌مبنا می‌باشد، آنچه که به دوران سومریان با استفاده از شواهد باستان شناسی نسبت داده شده، وجود ابزار و آلات موسیقی است که خود نشانگر گذشت.
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
دورانی بس مدید بر این پدیدة هنری می‌باشد، زیرا موسیقی در بدو پیدایش خود بسیار ساده و برآوای آهنگین برخاسته از گلوی انسان مبتنی بوده است از طرف دیگر کشف نشانه‌هایی از وجود موسیقی در ایام بر جای مانده از ماقبل تاریخ ضمن آنکه نظریه پیشین را مردود می‌سازد دیدگاه ارایه شده مبنی بر همزاد بودن موسیقی با انسان را تأیید می‌نماید، از این رو این ادعا که موسیقی قرنها پیش از ظهور اسلام میان ملل مختلف بویژه ملل متمدن همچون ایران و روم کاملاً شناخته شده بود، دور از واقع نمی‌باشد.
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
از شواهد و مستندات تاریخی چنین برمی‌آید که برغم رواج موسیقی و آشنایی ملل مختلف با آن، این هنر در میان عرب جاهلی رونق کمتری داشته و گویا جذبة عرب بیشتر متوجه شعر بوده است. بدین ترتیب «ابن خلدون» معتقد است در آغاز رواج آهنگ شعر در میان اعراب زمینه را برای رویکرد آنان به موسیقی فراهم آورد، در پی آن صحرای خشک و سوزان حجاز و نیاز اجتناب‌ناپذیر به شتر به عنوان مرکب راهوار، عرب را واداشت نوعی آوای آهنگین به نام «حدا» را بنیان نهاده بر سرعت و نشاط این مرکب بیفزاید، اوج روی آوری اعراب به موسیقی زمانی شروع شد که آنان در پی فتوحات با ملل مختلف همچون ایران و روم آشنا شدند.
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
از سوی دیگر عشق و علاقه افزون حکام بنی‌عباس به مجالس لهو و لعب کار را به جایی رساند که آوازه خوانان مرد و زن مشهوری ظهور نموده و ابزار آلات موسیقی به تدریج به صورت کامل‌تری مورد استفاده قرار گرفت.
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
ابزاری که به ادعای ابوالفرج اصفهانی پیش از اسلام تنها به «دف چهار گوش» و «نی لبک» و «نی بلند» منحصر می‌شد در زمان عباسیان پا به پای ابزار شناخته شده در میان ملل متمدن، بکار گرفته شد.
مفهوم شناسی موسیقی و غنا
موسیقی واژة یونانی است که با واژة «غنا» در عربی برابر است، در رسائل «اخوان الصفا» چنین آمده است:
«الموسیقی هی الغناء و الموسیقار هو المغنی و الموسیقات هی آلات و الغنا هی الحان مولفه هی و اللحن هی نغمات متواترۀ و النغمات هی اصوات متزنۀ. موسیقی همان غنا و موسیقار خواننده است و موسیقات ابزار غنا و غنا آواهای ترکیب یافته و آوا نغمه‌هایی پی در پی و نغمه همان صداهای آهنگین می‌باشد.»
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
دکتر معین در حاشیه «برهان قاطع» می‌نویسد:
«موسیقی (به ضم میم) مأخوذ از Moosika یونانی یا Musica لاتینی است و ریشة mosa یا misse می‌باشد که نام یکی از نه رب النوع اساطیری یونانی و حامی هنرهای زیبا است.»
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
خلیل بن احمد فراهیدی از نخستین واژه شناسان در بیانی کوتاه دربارة غنا چنین آورده است: «الغنا ممدود فی الصوت. غنا کشیدن آوا است. ابن منظور می گوید: « و الغناء من الصوت ما طّرب به. غنا در آواز آن چیزی است که با آن طرب حاصل آید.
موسیقی و نظرگاه فقیهان
نگریستن در نظر گاه فقیهان نشان می‌دهد که در مجموع دو نظریة عمده پیرامون غنا ارائه شده است:
۱٫ غنا مطلقا حرام است. براساس این نظریه که برمبنای پذیرش صوتی بودن غنا استوار است، آوای آهنگین سرخوش کننده حرام است، حتی اگر گفتمان و کلام همراه آن همچون تلاوت قرآن بر حق باشد. مشهور فقهاء بویژه فقیهان سلف براین دیدگاه پای فشرده و برخی همچون صاحب جواهر بر آن ادعای اجماع نموده‌اند.
۲٫ غنا بر دو قسم ا
ست: غنای حرام و غنای حلال. فیض کاشانی، محقق سبزواری، ملااحمد نراقی، از فقیهان پیشین و برخی از فقیهان معاصر براین باورند که با وجود استثنای برخی از موارد غنا همچون غنا در تلاوت قرآن یا در مجالس عروسی در این که به نظر شرع مقدس غنا بر دو دسته حلال و حرام منقسم است تردیدی باقی نمی‌ماند.
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
نقد و بررسی دیدگاه حرمت مطلق غنا
برای اثبات حرمت مطلق غنا به دو دلیل: قرآن و سنت تمسک شده است. مقصود از قرآن شماری از آیات است که با کمک روایات حمل برموسیقی و غنا شده است، این آیات به شرح ذیل است:
الف: آیة «اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ»
«فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ» محل شاهد «قول الزور» است که از نظر مدعیان حرمت مطلق غنا به معنای غنا آمده یا حداقل غنا را در برمی‌گیرد.مرحوم طبرسی پس از آنکه «زور» را در آیه فوق به معنای کذب و دورغ دانسته، می‌نویسد: «اصحاب ما روایت کرده‌اند که غنا و سائر گفته‌های لهوآمیز مشمول قول زور می‌باشد.»
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
مقصود ایشان روایتی است که در کافی به این مضمون آمده است: «عن ابی بصیر قال: سالت اباعبدالله عن قول الله عزوجل: «فاجتنبوا الرجس من الاوثان واجتنبوا قول الزور» قال: هوالغناء»
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
ابوبصیر گوید: از امام صادق از تفسیر آیه «فاجتنبوا…» سؤال کردم، فرمود: مقصود غنا است. تفسیر قول زور به «غنا» از جهاتی، قابل تامل است:
۱٫ در لغت «زور» به معنای دروغ است و مناسبتی بین مفهوم دروغ و مفهوم غنا وجود ندارد، مگر آنکه بر حسب محتوا می‌تواند به معنای برخورداری غنا از کلام دروغین باشد.
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
۲٫ اضافة «قول» به «زور» مؤید آن است که مقصود از «زور» چیزی است که از مقولة گفتار و کلام است در حالی که ما پیش از این توضیح دادیم که غنا از مقولة صوت است نه کلام، بنابراین اگر حرمتی متوجه غنا گردد بخاطر برخورداری از گفتار دروغین است نه آنکه ذاتاً حرام باشد.
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
۳٫ در روایات دیگر «قول زور» به شهادت دروغین تفسیر شده است که به معنای لغوی بسیار نزدیک است. مرحوم طبرسی از «ایمن بن حزیم» روایت می‌کند که گفت: «روزی پیامبر اکرم مردم را مخاطب ساخت و فرمود: ای مردم بدانید که خداوند شهادت دروغین را همسنگ شرک خود قرار داده است، آنگاه این آیه را خواند: «فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ» از این روایت هویدا است که پیامبراکرم «قول زور» را به معنای شهادت دروغین دانسته است.
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
ب: آیة «وَالَّذِینَ لاَ یَشْهَدُونَ الزُّورَ»
«وَالَّذِینَ لاَ یَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِرَاماً»
و کسانى که به باطل گواهى نمىدهند (و در مجالس باطل حاضر نمىشوند.) و هنگامى که بر بیهوده بگذرند، بزرگوارانه بگذرند.
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
واژة «زور» در این آیة شریفه نیز به استناد روایت محمد بن مسلم از امام صادق به غنا تفسیر شده است نکاتی که پیرامون آیة فوق افزون برنکات گفته شده دربارة آیة پیشین به نظر می‌رسد چنین است:
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
۱٫ آیه در مقام توصیف انسان‌های وارسته است، چنان که این مدعا از فقرات پیشین همچون: «الذین یمشون علی الارض هوناً واذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاماً» قابل استفاده است، از طرفی ذکر مراتب والای انسان اخلاقی برای «عبادالرحمن» تکلیفی را برای عموم مردم متوجه نمی‌سازد. بنابراین توصیف ایشان به ترک غنا به معنای حرمت برای ایشان یا دیگران نمی‌باشد.
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
۲٫ اگر مقصود «زور» در آیة فوق به نحو اتحاد مفهومی غنا باشد تکرار لازم می‌آید زیرا در فقرة دوم از غنا یاد شده است، چه، مدعیان معتقدند که مقصود از لغو در مثل آیه «وَالَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ» غنا می‌باشد. با توجه به اینکه واژة شهادت و مشتقات آن عموماً در قرآن به معنای گواهی آمده است و در این آیه نیز این واژه با «زور» همراه است، دیدگاه گفته شده در آیة پیشین که به استناد روایت نبوی مقصود از «زور» گواهی دروغ معنا شده است، تقویت می‌گردد، با این بیان معنای فقرة نخست آیه چنان که در ترجمه آمده، گواهی دروغین ندادن است.
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
ج: آیه «عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ»
«وَالَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ» آنان که از کار بیهوده رویگردانند.
مرحوم طبرسی در تفسیر آیة شریفة فوق چنین آورده است: «لغو در حقیقت هر گفتار یا کردار بیهوده‌ای است که فائده متنابهی بر آن مترتب نباشد، چنین کاری زشت و نارواست که می‌بایست از آن روی گرداند.»
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
وی آنگاه آراء مفسران از صحابه و تابعین را ذکر می‌کند که لغو را به معنای باطل، تمام گناهان، دروغ و دشنام دانسته‌اند، سپس افزوده است:
«از امام صادق روایت شده که در معنای لغو فرمود: لغو آن است که کسی بر تو باطلی را به دروغ ببندد، یا آنچه را که در تونیست به تو نسبت دهد، پس برای خدا از چنین شخصی روی گردان، همچنین از ایشان روایت شده که لغو را به غنا و کارهای لهو معنا کرده‌اند.»
مرحوم شیخ مفید از حضرت امیر روایت می‌کند که فرمود:
«کل قول لیس فیه لله ذکر فهو لغو. هر گفتاری که در آن از خداوند یادی نشود لغو است.»
در روایت دیگری از امام صادق در ذیل آیة شریفة «وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِرَاماً» آمده است: این آیه وظیفه‌ای که خداوند برگوش نهاده بیان می‌کند که آن گوش ندادن به محرمات است.
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
بنابراین بر فرض پذیرش اطلاق لغو بر مفهوم غنا، این اطلاق نه به خاطر هیئت و صورت غنا است، بلکه بخاطر ماده و گفتمانی است که در آن آمده است، ما پیش از این ضمن موافقت با ممنوعیت هر گفتار باطل چه در قالب غنا و چه در قالب شعر، بیان نمِودیم که در مفهوم غنا، ماده و گفتمان دخالت ندارد.
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
بنابراین نهی و منع از گفتار باطل به هیچ وجه به معنای حرمت مطلق غنا نخواهد بود، نهایتاً غنا را نه بخاطر غنا بودن بلکه بخاطر برخورداری‌اش از کلام باطل ممنوع می‌سازد.
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
د: آیه «مَن یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ»
«وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَن سَبِیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَیَتَّخِذَهَا هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ»
و از مردم کسى است که سخن سرگرمکننده (و بیهوده) را مىخرد، تا بدون هیچ دانشى (مردم را) از راه خدا گمراه سازد.
مهران بن محمد از امام صادق روایت کرده که فرمود: «الغناء مماقال الله: و من الناس من یشتری لهو الحدیث. غنا از جمله لهو الحدیث است که خداوند فرموده است: «وَمِنَ النَّاسِ…»
دربارة آیة مذکور اولاً باید گفت که عبارت «الغنا مما قال الله » بدست می‌دهد که امام در مقام بیان یکی از مصادیق «لهو الحدیث» است و دربارة مصداق هم همان اشکالات پیشین در اینجا رخ می‌نماید، ثانیاً واژة «لهو الحدیث» با توجه به اضافه شدن «لهو» به «حدیث» که از نوع اضافة صفت به موصوف است.
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
همچون عبارت «قول الزور»، بهترین گواه است که مقصود از نهی و نکوهش، کلامی است که احیاناً با غنا همراه است و لهو بر آن صادق است، واژة «الحدیث» نشانگر مدعا است.
نتیجه‌گیری از بررسی آیات
از بررسی چهار آیة مذکور که برای حرمت «غنا» به طور مطلق به آنها استدلال شده نکات ذیل قابل استفاده است:
۱٫ در هیچ یک از آیات قرآن از مفهوم «غنا» یا موسیقی به صراحت یاد نشده است، آنچه در قرآن آمده عناوین: «قول الزور»، «لهو الحدیث» و «لغو» می‌باشد که به کمک روایات برغنا حمل شده است.
۲٫ روایاتی که در تفسیر آیات مذکور بر غنا وارد شده است برای اثبات دیدگاه نخست دچار اشکالاتی است:
الف: چنان که مرحوم نراقی آورده است سند اکثر آنها ضعیف است.
ب: روایات عموماً غنا را به عنوان یکی از مصادیق مفاهیم فوق معرفی کرده‌اند، در این صورت با توجه به ادعای انصراف، مقصود از آنها غناهای رایج عصر ائمه خواهد بود که هم از حیث محتوا شامل باطل بوده و هم از حیث ملازمات و ملابسات، با محرمات همراه بوده است.
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
با صرف نظر از قرآن، برای اثبات دیدگاه نخست یعنی حرمت مطلق غنا به روایاتی از اهل بیت (ع) استناد شده است، دسته‌ای از روایات با توجه دادن به مفهوم غنا آثاری منفی را برای آن ذکر می‌کند، نظیر روایت: «الغنا یورث النفاق و یعقب الفقر. غنا نفاق می‌آفریند و فقر را به دنبال می‌آورد.
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
برخی دیگر از روایات اعلام داشته که خداوند از اهل غنا روی گردان بوده و از ایشان بازخواست خواهد کرد، نظیر روایت: «لاتدخلوابیوتاً الله معرض عن اهلها. به خانه‌هایی که خداوند از اهل آن روی گردان است وارد نشوید.»
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
این پاسخ امام صادق است به شخصی که از ایشان حکم غنا را پرسید. شخصی از امام صادق پرسید که هرگاه به بیت الخلا می‌رود برای آنکه به آواز کنیزکان همسایه گوش دهد مقداری درنگ خود را طول می‌دهد آیا او گناهکار است؟ امام پس از توبیخ او، به آیة شریفة:
«إِنَّ الْسَّمْعَ وَالْبَصَرَ کُلُّ أُوْلئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْؤُولاً» استناد کرد.
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
همچنین وقتی راوی از امام هشتم پرسید که هشام بن ابراهیم عباسی که مردی آلوده به لهو و لعب بود از شما نقل کرده که شما غنا را مجاز دانسته‌اید ؟ امام در پاسخ فرمود:
«زندیق دروغ گفته است من چنان نگفتم، او از من دربارة غنا پرسید به او گفتم مردی نزد ابوجعفر آمد و از او دربارة غنا پرسید در پاسخ گفت: فلانی! اگر خدا بین حق و باطل جدایی بیاندازد به نظر تو غنا در کدام طرف است؟ مرد گفت: البته باطل است، ابوجعفر گفت: پس خود قضاوت کردی.»
نگاهی به حکم موسیقی از منظر کتاب و سنت
نتیجه گیری
چنان که در آغاز مقاله اشاره کردیم، در باره حکم موسیقی دو دیدگاه عمده وجود دارد. براساس یک نظریه موسیقی و غنا به طور مطلق حرام است و بر اساس دیدگاه دوم موسیقی به دو دسته حلال و حرام تقسیم شده و تنها موسیقی از نوعی که موافق مجالس لهو و لعب باشد، حرام است. برای نظریه نخست به شماری از آیات و روایات استدلال شده است. با بررسی کوتاه این دست از آیات و روایات بدست می آید که دلالت آنها بر مدعا نا تمام است. بنا براین با نا تمام بودن ادله دیدگاه نخست، دیدگاه دوم یعنی تقسیم موسیقی به دو دسته حلال و حرام، خود به خود اثبات می گردد.
علی نصیری
کانال جامع دو نور در ایتا:
https://eitaa.com/twonoor
کانال جامع دو نور در تلگرام:
https://t.me/twonoor
صفحه اصلی – موسسه قرآن و نهج البلاغه -آموزش مجازی قران ونهج البلاغه
