نویسنده: سیاوش گودرزوند چگینی
« پیشگفتار »
نقش بازی كردن به صورت تئاتر از زمانهای قدیم و پس از به وجو
د آمدن تمدن و شهرنشینی وجود داشته. در ابتدا تئاتر به عنوان وسیله ای برای انجام مراسم آداب و سنن خاص به كار می رفت. در حدود 40 سال قبل از میلاد مصریان از تئاتر در این موارد بهره می گرفتند. همچنین در یونان قدیم، تئاتر تراژیك نضج گرفت كه در آن اسطوره‌های باستانی مثل اسطوره‌های ادیپوس به نمایش در می‌آید.
حركات موزون رقص، آواز، موسیقی، پانتومیم و شكلهای دیگر نمایشی، یك نیاز بشری برای بیان تئاتر یا سمبولیك، چه از نظر بازیگر و چه دید تماشاگر بوده است. بنابراین، عجیب نیست كه تئاترجای خود را به تدریج در موارد خاصی مانند آموزش، تعلیم و تربیت، روان و روان درمانی بازكند و به عنوان محدودۀ مشخصی تئاتر درمانی مورد قبول قرار گیرد.
تئاتر درمانی توسط «جاكوب لوئی مورنو» بنیانگذاری شد. او روانپزشك بود، در رومانی متولد شد، در وین زندگی و كار كرد و بالاخره در سال 1915 برای ادامه كار خود به آمریكا رفت. او هم دوره فروید بود و تلاش خستگی‌ناپذیر و سرسختانه‌ای را در جداسازی اصول تئاتر درمانی از اصول روانكاوی به انجام رساند.
در
تئاتر درمانی های امروزی مایه هایی از گروه درمانی، گشتالت درمانی، روش تحلیل روابط، رفتار درمانی و بعضی روشهای دیگر روان درمانی كه اساس كار آنها، «اینجا و اكنون» می باشد، به كار گرفته شده.
در تعریف تئاتر درمانی می توان گفت: كه عبارت از یك روش گروه درمانی است و در آن، خصوصیات برجسته شخصیت، ارتباطات بین فردی، تعارضات و كشمكشهای روانی و همچنین اختلالات احساسی و عاطفی توسط روشهای مخصوص نمایش مورد مشاهده و بررسی قرار می گیرند.
مقدمه:
پسیكودرام (تئاتر درمانی) همیشه با نام دكتر مورنو همراه است. زیرا اوست كه به اثر درمانی درامها در روحیه تماشاگران و بازیگران پی برده و این روش درمانی گروهی را در بیماران روانی توجیه علمی نموده.
از قدیم می دانستند كه عمل به تكلم مقدم است، و تكلم عمل سمبولیك حركات است. بشر اولیه عادت داشته كه هیجانات و ناراحتیهای روانی خود را به صورت حركات نشان دهد و موضوع تكلم در سیرتكاملی موجود انسانی بعداً ظاهر شده.
انسان اولیه بدوی هیجانات و خشم خود را با ضرب و جرح و قتل و یا خوشحالی ظاهری به طرف مقابل نشان می داد. و كمتر صحبت می نمود، در ملل بدوی آداب و رسوم اجتماعی و مذهبی بیشتر با حركات دستجمعی توآم بوده در آن زمان نیز كمابیش متوجه شده بودند كه نمایش مطالب دراماتیك اثر درمانی و آرام بخش دارد. در زندگی هر فردی مسائل دراماتیك و ناراحت كننده متعددی وجود دارد كه آنها را احساس و تجربه نموده. مشاهده این صحنه ها یا صحنه ای مشابه آنها به عنوان تماشاچی در حالیكه دیگران آن را به روی صحنه آورده‌اند، به روی هیجانات اثر كاهش دهنده دارد.
بازیگری كه مسائل دراماتیك را روی صحنه می آورد اثر كاهش دهنده هیجانات و اضطرابها را در خود نیز احساس می كند. به همین جهت در گذشته نزدیك كه تعداد تئاترها و سینماها در ایران محدود بود، در قهوه خانه ها، نقالها، با بیان روشنی، قصه های حماسی و عشقی را با تقلید حركات و ژستها و ایفای نقش قهرمانان داست
ان به بهترین وجهی دراماتیزه می كردند و با این وسیله تفریحی از اضطرابها و هیجانات شنوندگان و تماشاچیان می كاستند. استقبالی كه شنوندگان از این برنامه ها می كردند موید اثردرمانی آنها بود. در ادیان مترقی نیز جنبه های پسیكودراماتیك و بكار بردن آنها در مراسم مذهبی و غیره سبب شد كه خودبخود جنبة پسیكودرام وارد مذهب شود و به عنوان مثال مراسم صلیب كشان را در روز مصلوب كردن مسیح و انواع عزاداری و سینه زنی در مذاهب مختلف را می توان نام برد. نفوذ درامها شكسپیر و اثر عمیق آن در ملل اروپائی و آمریكائی نماینده تمایلات ناخودآگاه مردم در جهت علاقمندی به كاهش اضطرابات بوده. در فیلمهای سینمایی كه به بهترین وجهی آن را دراماتیزه كرده‌اند تاثیر كاهش دهنده اضطرابات درمانی تماشاچیان در درجه اول اهمیت قرار دارد. در زندگی تماشاچیان مسائل دراماتیك و ناكامیهای فراوانی وجود داشته است وقتی كه این مطالب یا مسائل مشابه آن به روی صحنه آورده می شود تماشاچی خودش را با بازیگر اصلی یا بازیگران دیگر همانند می كنند. به همین جهت در پایان تئاتر یا فیلم كه بازیگر اصلی موفقیتی پیدا می كند، تماشاچیان بشدت كف می زنند، هورا می كشند ویا خوشحال می شوند، در حقیقت تماشاچیان با مكانیسم همانند سازی گمان می كنند توفیق تصوری پیدا كرده اند، در نتیجه از اضطرابهایشان كاسته شده، آرامش خاطری پیدا می كنند. در اینجا باید تذكر داد، مسائل دراماتیكی كه در اساطیر و افسانه ها یا نوشته های نویسندگان وجود دارد. و به دفعات به روی صحنه نمایش می آید. به علت اثری كه در درمان و آرامش خاطر تماشاچیان دارد، بهترین اثرهای هنری و سینمائی آنهایی هستند كه منازعات ناخودآگاه را بهتر توجیه كنند و بیشتر بتوانند بار هیجانی تماشاچیان را بكاهند و ادامة زندگی آرامتری را برای آنها فراهم سازند. به همین جهت عامه مردم می گویند: «خسته شدیم، امشب به تئاتر یا سینما برویم » بسیاری از روان پزشكان و روان شناسان بیماریهای روانی را ناشی از اختلافات هیجانی و انباشته شدن اضطرابات و هیجانات در بیماران می شناسند و معتقدند تئاتر، سینما و اپرا می تواند به عنوان یك وسیله متعادل كننده درمانی در عموم مردم موثرواقع شده اند مفید اجتماعی داشته باشد.
تمدن جدید كه هیجانات و اضطرابات را زیادتر كرده در مقابل بر تعداد سینماها، تئاتر ها و كارناولها و جشنهای دسته جمعی كه جنبه درمانی دارند نیز افزوده.
«پیشقدمان پسیكودرام »
برای این كه تاریخچه واقعی پسیكودرام روشن شود بایستی به تمدن ماقبل تاریخ بشری توجه نمائیم. مراسم مهیجی كه در بین قبایل آن زمان بچشم می خورد جنبه پزشكی نداشته بلكه رهبران مذهبی این ابتكارات را به وجود می آورند. درحقیقت رهبران مذهبی روان پزشكان مساوی بودند كه برای نجات قبیلة خود، از خورشید و باد استمداد می جستند كه بتابد و یا از باران تمنا می كرد
ند كه ببارد. و برای آن كه استجابت متدعیات خود را از نیروهای طبیعی و خداوندان دریافت نمایند، روشهیا تظاهری از قبیل تشویق توام با حركات كه می توان گفت شبیه پسیكودرام ابتدائی بوده بكار می بردند. سالها قبل از این كه روش علمی پزشكی پیدا شود بسیاری از بیماران روانی و جسمانی را به كمك «شوكهای پسیكودراماتیك» درمان می نمودند.
نظریه فوق چندین سال پیش مورد تائید یكی از دانشمندان مشهور مردم شناسی قرار گرفت. وی پس از آن كه در یك جلسه «پسیكودراماتیك» شركت نمود اظهار داشت كه از یك نفر تحقیقی علمی در دهكده های سرخ پوستان نزدیك ساحل كالیفرنیا برگشته و در آنجا فعالیتهایی شبیه به پسیكودرام مشاهده كرده.
كاهش هیجانی (catharsis)
كلمه كاتارسیس توسط ارسطو ابداع شده وی این واژه را برای بیان و اثر مخصوصی كه درامهای یونانی مشعل هركول و آشیل برروی تماشاچیان داشت بكار برد. ارسطو تذكر داد كه درام به وسیله تاثیر هنری خود یك اثر تسكینی برروی احساسات دلباختگی و خودخوداهی دارد و تماشاچیان را صفا می بخشد.
از وقتیكه در تئاتر وین در سال 1919 پسیكودرام شروع شد مفهوم كاتارسیس تغییرات و تحولات زیادی پیدا كرد. تغییر از این نظر بود كه كاتارسیس از درام نوشته شده و تهیه شده جدا و به طرف درام خودبخودی كه پسیكودرام نام دارد گرایید و اثر آن بجای آن كه روی تماشاچیان باشد متوجه بازیگران شد.
در مقایسه ای كه مورنو تحت عنوان تئاتر خود بخودی سال 1923 به طبع رسانید كاتارسیس را اینطور تعریف كرد: «اثر بهبودی و شفابخش دارد نه برروی تماشاچیان بلكه اثر شفابخش روی بازیگر و اجرا كننده دارد كه در عین حال كه آن را می سازد خود را از آن آزا
د می نماید.»
نظریه پسیكودراماتیك كاهش هیجانی از دو راه پیدا شد:
1- یكی از این راهها درامهای یونانی بود كه طی قرون متمادی به درام معمولی تبدیل شده.
2- راه دیگر طرق مذهبی متداول در شرق و خاورمیانه بود.
موارد كاربرد روشهای تئاتر درمانی
روشهای تئاتر درمانی را در هر حیطه ای كه نیاز به آشكارسازی ابعاد روانشناختی مسئله ای مطرح باشد می توان بكار گرفت در محدودهایی مانند: تعلیم و تربیت، رواندرمانی، صنعت و ارتباطات صنعتی (درگیریهای بین افراد شاغل در كارگاهها)، یادگیریهای تجربی، تئاتر درمانی برنامه ای است كه می تواند افراد را عمیقاً درگیر مسئله نماید و راه‌حلهای چند جانبه برای آن پیشنهاد دهد.
1- مشاغل بهداشت روانی:
معمولاً تئاتر درمانی در حیطة بهداشت روانی كاربرد وسیع تری دارد. در بیمارستانها، كلینكها مراكز روزانه، مراكز مشاوره، در برنامه درمان الكی‌ها و معتادان به مواد مخدر، در مراكز بازپروری و دیگر موارد، می تواند به عنوان یك برنامه درمانی موثر، مورد استفاده قرار گیرد
.
2- روشهای تئاتر درمانی با كودكان و نوجوانان:
روشهای تئاتر درمانی برای یاری دادن به افراد جوان كه بتواند تعارضات عاطفی شان را در زندگی روزمره نشان دهند، موثر است. این روشها را می توان در مكانهای مختلف مانند: خانه، كلینك، مشاوره كودكان، مراكز درمانی، پرورشگاهها، كلینكهای گفتار درمانی، مهدكودكها، مراكز تفریحی، اردوهای تابستانی، كلاس درس خانواده، در زمین ورزش و به طور كلی در محلهایی كه مسئله در آنجا اتفاق، به كار برد.
به علاوه این روشها را می توان برحسب موقعیت تغییر داد برای كودكانیكه درك ضعیف و یا اشكال در
تكلم دارند به نحو مطلوبی بكار برد. استفاده از روشهای اجرای نقش برای سازماندهی تكلمی در كودكان، روش با ارزشی است.
علاوه بر موارد فوق روشهای تئاتر درمانی را می توان با سایر فعالیتهای كودكان مانند: بازی، دانستانسرایی، نقاشی و غیره تلفیق كرد.
3- آموزش حرفه ای
یكی از محدوده های جمعی كه می توان از تئاتر درمانی استفاده كرد آموزش مددكاری است. آموزگارها، پرستارها، مبلغین مذهبی، پلیس، دانشجویان پزشكی و سایر گروهها می توانند بجای آموزش خشك كلاس از طریق آموزش تجربی بوسیلة روشهای تئاتر درمانی بهره گیرند.
4- كاربرد تئاتر درمانی در تحصیلات ابتدائی و متوسطه:
روشهای تئاتر درمانی را می توان در مقاطع مختلف تحصیلی بكار گرفت از آنجا كه با اجرای تئاتر درمانی مسائل شخصیتی فرد در میان همسالان افشا می شود. و عواقبی در پی خواهد داشت، توصیه می شود از سولیودرام استفاده شود.
5- كاربرد تئاتر درمانی در صنعت:
تئاتر درمانی بندرت به تنهایی در موقعیتهای شغلی بكار گرفته می شود زیرا در این گونه موقعیتها معمولاً نوعی رقابتهای بین فردی و گاهی عدم اعتماد وجود دارد. كه افراد تمایلی به مطرح شدن آنها ندارند، لذا استفاده از روشهای محدود مانند اجرای نقش در روشهای اجرائی در مشاوره های روان شناسی صنعتی مفید است.
مهمتر از همه تقویت روابط انسانی، در مفهوم وسیع تر از آنچه مابین افراد است، می تواند در جوامع صنعتی و مجتمعهای پیچیده تولیدی بوسیلة اجرای روشهای تئاتر درمانی توسعه یابد.
6- كاربرد تئاتر درمانی در گروه درمانی از نوع گروه مواجه مستقیم:
تئاتر درمانی از دو جنبه در خدمت گروه مواجه مستقیم قرار می گیرد. اول این كه روشها در جهت نمود واضح مشكلات بین فردی عمل نماید. و جنبة دیگر كه مهمتر نیز می باشد، تاثیر این روشها در آماده سازی سریعتر اعضاء گروه به منظور دیدن نقاط كور شخصیتی شان و تشویق آنها در جهت مواجه با این مسائل است.
روشهای مختلف پسیكودرام:
1- روش صحبت یكنفری:
این روش عبارت از صحبت یكنواخت و یكنفری بازیگر اصلی است كه با خود صحبت می كند.
2- روش مطالعه رفتار جمعی بازیگران:
در این حال بازیگر اصلی با همراهی چند نفر وضع زندگی خود را به معرض نمایش می گذارد.
3- پسیكودرام همراه با توهمات:
در این حال بازیگر اصلی هذیانها و توهمات خود را به صورت عمل درآؤرده و با واقعیات زندی مورد آزمایش قرار می دهد.
4- روش دو نفری:
این روش برای نفوذ در مشكلات و منازعات درونی بیمار بكار می رود. ممكن از بازیگری در برابر بازیگر بیمار و به عنوان این كه خود همان بازیگر بیمار است با وی نقشی را ایفاد ننماید و یا به عنوان شبهی برای ارزیابی مشكلات بیمار به او كمك كند.
5- روش چند گانه:
در این روش بازیگر اصلی در صحنه با چندین نفر كه رل شبیه او را بازی می نمایند ظاهر می شود. هر یك از شبیه ها قسمتی از شخصیت بازیگر اصلی را بازی می نمایند. شخصیت بازیگر در مراحل مختلف زندگی مطرح می گردد. و بازیگر، خود، قضاوتگر صحنه هائی از زندگی خود است.
6- روش آئینه مانند:
این روش در موردیكه بیمار قادر نباشد نقش خود را به صورت حرف یا عمل اجرا كند بكارمی رود. یك شخص در صحنة پسیكودرام قرار می گیرد و بیمار یا بیماران در قمست تماشاگران می نشینند. در اینحال شخص مذكور به عنوان بیمار وارد صحنه می شود و رفتار فرد بیمار را كه در بخش تماشاگران نشسته است به صحنه می آورد و مانند آئینه ای به هنرمند بیمار نشان می دهد كه مردم از حركات و رفتار و احساس او چه استنباط می كنند.
7- برون افكنی و پیش بینی در بارة آیندة بیمار
در این روش هنرمند بیمار نشان می دهد كه آینده خود را به چه شكل می نگرد و درباره آن چگونه فكر می كند وی زمان و مكان را در نظر گرفته و نیز اشخاصی را كه فكر می كند در موقعیتهای آینده با او همبستگی هایی خواهند داشت در نظر آورده و این موضوعات را به روی صحنه می آورد.
8- روش رویه:
در این حال بیمار عملاً رویاهای خود را به نمایش می گذارد. بازیگران شخصیتهای رویائی هنرمند بیمار را نشان می دهند.
9- روش پسیكودرام از راه روانكاوی:
در این روش، یك فرضیه، مثلاً عقیده اؤدیپ را می توان در روی صحنه به معرض نمایش گذاشت و باین ترتیب به موشكافی دربارة، عقدة اودیپ در نزد بازیگر پرداخت و اعمال و عكس العملها و احساس بازیگر را بررسی كرد.
10- پسیكودرام در تعلیم و تربیت:
در این بخش پسیكودرام به عنوان یك روش تعلیم و تربیت بكار می رود. پرستاران، مددكاران اجتماعی و روان پزشكان نقش بیمار را بازی می نمایند و مشكلات وی را نشان می دهند.
منبع: سایت چکنویس http://cheknevis.ir
