گرايشهاي جديد در روانشناسي مذهب

مايكل آرگيل، مترجم: الهام مؤدب

اشاره: توجه به مذهب يكي از پديده هاي بارز در دهه هاي اخير ميباشد. مطالعاتي كه درباره نقش و كاركرد دين در هر يك از حوزه هاي علوم صورت مي گيرد ناشي از همين اقبال و روي آوردن مردم به معنويت است. در مقاله زير كه به قلم يكي از پژوهشگران دانشگاه آكسفورد نوشته شده است، نويسنده مي كوشد با نگاهي به كاركردهاي مثبت مذهب در يك محيط اروپايي، به امكان تلفيق وهم گرايي روانشناسي ومذهب جنبه عيني تري بدهد.

طي ساليان اخيرروز افزون به مذهب، باعث پديد آمدن سؤالات زيادي در حوزه هاي مختلف علوم گشته است. علم روانشناسي نيز جدا از اين تاثيرات نببوده و سعي كرده است در ارتباط با گرايشات نوين به مذهب، پاسخهاي مناسبي را ارائه بدهد گرچه هنوز اين پاسخها با توجه به محقين روانشناس درباره رابطه مذهب باانسان است، به موارد و جنبه هاي گوناگون معطوف مي گردد.

اينكه تصور افراد از خدا چگونه است؟ كودكان و بزرگسالان از خداوند چه تصويري دارند و اين تصور در زندگي آنان چه نقش و اهميتي را دارا است؟ ارتباط بين مسايل و موضوعات مختلف انسان با مذهب به چه صورت است؟ ايمان مذهبي در تكوين شخصيت انساني چگونه عمل مي كند؟ افراد مذهبي چه تفاوتهايي با افراد غير مذهبي در كردار و رفتار فردي و اجتماعي دارند؟ و هزاران سؤال جديد كه روانشناسان با آن روبرو هستند و خواهان پاسخگويي به اين سؤالات مي باشند.

ارتباط غير كلامي

اكنون ثابت شده است که هيجان، ابتدا با علايم غير كلامي به ويژه در حالات چره و نوع صدا ظاهر مي شود. عقايد و احساسات مذهبي كه به طور غير كلامي از طريق موسيقي، تاريكي، روشنايي، خشم وحركات بدن بيان مي شوند و در تمام مذاهب يكسان است و برخي از آنها عموميت دارند. بسياري از موسيقيهاي مذهبي تركيب خاصي از هيجانها مي باشند. آثار مذهبي باخ نمونه اي از اين هيجان لذتبخش است.

موسيقي به عنوان “زبان هيجانها” تعريف مي شود. خواندن سرود مذهبي نوعيي فعاليت گسترده مذهبي و گروهي است. سرود مذهبي تركيبي از آهنگ غير كلامي و واژه هايي است كه عقايد مذهبي را در قالب شعر بيان مي كند.

تفاوتهاي جنسي

يكي از بهترين يافته هاي روانشناسي در دنياي مسيحي حاكي است زنان بيش از مردان مذهبي مي باشند و تحقيقات بسياري پيرامون تفاوت هاي جنسي صورت گرفته است. گرچه در اين مورد توضيحات بسيار كمي ارائه شده. زنان به طور كلي هيجانها و احساسات و علايم غير كلامي را بيشتر نشان مي دهند. روابطشان با يكديگر در جمع خانواده و دوستان صميمي تر مي باشند. علاوه بر اين زنان بيشتر از مردان براي سلامتي و خوشبختي همسرانشان تلاش مي كنند. اما اين نتايج نبايد نظر ما را منحرف كنند. شايد بتوان دلايل ذيل را در اين باره مطرح كرد: زنان از طريق وظايف و نقشهاي پرورشي، اجتماعي مي شوند و از جهت زيست شناختي آمادگي بيشتري را براي مراقبت از خانواده و فرزندان دارند. اين مسئله نقش مهمي در گرايش آنان به خدا و مذهب، به عنوان نيرويي كه مي تواند در حفظ و تضمين سلامت روحي واخلاقي و انسجام خانواده مؤثر باشد دارد.

مهارتهاي اجتماعي

در حاليكه اكثر مذاهب به پيروان خود آموزش مي دهند كه همسايه خود را دوست داشته باشند، اما اين مسئله بدليل ابعاد گسترده اي كه دارد، نيازمند قواعد اجتماعي ديگري نيز مي بباشد. براي مثال يك بيمارستان رواني در آلمان تعدادي راهبه را به عنوان پرستار به بخش اسكيزوفرني معرفي كرد. راهبه ها آنچنان مورد علاقه بيماران بودند كه حالشان روبه وخامت گذاشت و مدت بستري شدن آنها افزايش يافت. در زمينه مؤثرترين مهارتهايي اجتماعي جهت انجام وظايف متفاوت در مكانهاي مختلف تحقيقاتي به عمل آمده و در اين باره اطلاعاتي به تفصيل ارائه شده است. همانطور كه مهارتهاي پزشكي برايي پزشك مجرب ضروري است؛ پرستار، معلم و والدين خوب نيز به مهارتهاي اجتماعي نياز دارند. هر كسي كه در صدد دوست داشتن همسايه خود برمي آيد، بايد از مهارتهاي اجتماعي برخوردار باشد. نگرش مثبت مذهبي چه تفاوتهايي ايجاد مي كند؟ چنين نگرشي موجب مي شود كه فرد بيشتر نگران وضعيت ديگران باشد و با استفاده از مهارتهاي سودمند به آنان كمك كند. بسياري از تحقيقات اخير نشان مي دهند كه اين حمايت اجتماعي فوايد بسياري در بر دارد، از جمله سلامت روان، سعادت و طول عمر. چنين حمايتي شامل كمك به ديگران
، گوش دادن به مشكلات ديگران، پند و اندرز دادن و گرد آوري افراد در يك گروه اجتماعي است.

تاثيرات مذهب بر رفتار

تحقيقات بسياري در زمينه تاثير مذهب بر رفتار غير مذهبي به عمل آمده است تا تفاوتها و قضاوتهاي اخلاقي مذهبيون و غير مذهبيون از هم مشخص گردد. در غالب موارد عملكرد مذهبيون خوب است. آنان بيشتر به ياري ديگران مي شتابند و در راه خير و نيكو كاري قدم بيشتري بر مي دارند و از نظر صداقت و مهرباني از اعتبار و شهرت برخوردار مي باشند. به عبارت ديگر لازمه تعصب مذهبي، تعهد به مذهب مي باشد. جنايتكاران، بيكاران… مورد بخشش مذهبيون نيستند و ننسبت به آننان خشونت بيشتري روا مي شود. به عبارت ديگر، گروههاي مذهبي گناهكاران را دوست ندارند و خطاهاي كاري را نظير گناه مذهبي مي دانند. آنان حفظ اعتماد به نفس را به اعضاي گروه خود دستور مي دهند.

مذهب بر سلامتي و خوشبختي مذهبيون تاثير مي گذارد. آنها اغلب كمتر متاركه مي كنند و مدعي هستند كه ازدواجشان بيشتر قرين سعادت و خوشبختي است. چنانچه نتايج صحيح باشند نشان مي دهد كه محدود كردن زوجها براي حفظ بناي خانواده به نتايج سودمندي مي انجامد. در اين اقشار آمار خودكشي در مقايسه با ديگران كمتر است. نشانه هاي سلامتي و سازش در سالمندان مذهبي به ويژه افراد بيوه و مجرد به چشم مي خورد. به عقيده برخي از صاحبنظران در اين مورد حمايت اجتماعي نقش مهمي ايفاء مي كند.

ماهيت باور مذهبي

در سالهاي نخست باورهاي مذهبي نظير باورهاي جهان مادي بود. تاثير فيلسوفان هندگرا تحصيلكرده هاي شرق موجب شد تا تمايز قابل ملاحظه اي ميان فرضيه هاي جهان مادي و فرضيه هاي مذهبي بوجود آيد. فرضيه هاي جهان مادي بطور مستقيم و غير مستقيم قابل اثبات مي باشند، اما فرضيه هاي مذهبي به اين روش قابل اثبات نيستند و به اجماع و تاييد علما بستگي دارند. از نظر روانشناسي دقيقا فرضيه ها و باورهاي مذهبي به چه شباهت دارند؟ نظريه اي حاكي است كه آنها طرحهايي براي رفتار هستند و شامل شناخت و تصوير ذهني مشخص مي باشند. برخي معتقدند باورهاي مذهبي سرشار از كنايه و قياس هستند. پاره اي از متخصصان رشته الهيات قائل به نوعي مذهب تفسيري مي باشند. باورهاي مذهبي در برگيرنده ارزشها و نظارت بنيادي پيرامون هستي مي باشند و مي توانند رفتار انسان را كنترل كنند.

ماهيت ارتباطات مذهبي

دريافتيم كه ارتباطات غير كلامي در بيان مذهب نقش مهمي ايفاء مي كنند، علاوه بر اين به توانهاي خاص علايم غير كلامي، در تركيب با واژه ها پي برديم. كاربرد موضعات تاثير گذار مي باشد كه در قالب تمثيل كنايه و قياس بيان مي شوند.

همانطور كه در بالا بحث شد مذهب تنها كنايه نيست، شايد علائم غير كلامي و معنادار كه همراه اين پيامها و كنايه ها مي باشند و نيز نصايح و احكام مذهبي براي زندگي سعادت بار كه با واژه هاي معمولي بيان مي شوند، معناي بيشتري را منتقل مي كنند. يكي از دلايل بوجود آمدن زبان خاص مذهبي آن است كه واژگاه زبان مادري معمولا در جهان مادي كاربرد داد و انتظار مي رود تا واژگان برايي امور غير مادي استفاده شوند.

در گذشته اغلب تصور مي شد كه روانشناسي به مذهب آموزش مي دهد يا گاهي نيز عكس آن امكان دارد. روانشناسي و مذهب در توضيح و جهت بخشيدن به زندگي همسو مي باشند. بسياري از افراد پاسخهاي مذهبي را بيش از پاسخهاي روانشناسي مي پذيرند. اصول، عقايد و سنتهاي مذهبي حائز اهميت هستندو حقايقي را در خصوص ماهيت انسان مطرح مي كنند. شايد معلمان و دبيران مذهبي، متخصان رشته الهيات و روحانيون از دانش و تخصصي برخوردار باشند كه روانشناسان فاقد آنها هستند. انطباق آن دو از وظايف روانشناسي مذهب مي باشد.

روانشناسي و مذهب در معني بخشيدن به زندگي هم سو مي باشند با اين حال پاسخهاي مذهبي براي افراد بيش از پاسخهاي روانشناسي قابل پذيرش است.  

منبع: باشگاه انديشه

www.bpdanesh.ir