گشوده شدن درهای رحمت با نماز شب

اگر کمی به آیات و روایات توجه کنیم، خواهیم دید که راه های بسیار خوبی برای رسیدن به خوبی ها فراهم می باشد که برای رسیدن به آنان، تنها نیازمند اراده و سعه صدر می باشیم. یکی از این باب ها خواند نماز شب است که در آیات قرآن کریم (آیه ۱۶ سوره
سجده) و روایات به آن اشاره و تأکید شده است.

نامهاى سوره‏ سجده

نام این سوره در بعضى از روایات و در لسان مشهور مفسران؛ “سوره سجده” یا “الم سجده” است، و گاه براى مشخص ساختن آن از سوره حم سجده آن را به نام “سجده لقمان” مى‏خوانند، چرا که بعد از سوره لقمان قرار گرفته است، در بعضى از روایات نیز از آن به “الم تنزیل” یاد شده است.

فخر رازى و آلوسى نیز نام سوره “مضاجع” را از جمله نامهاى آن ذکر کرده‏اند (به تناسب آیه ۱۶ این سوره «تَتَجافى‏ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ…»).

* شب زنده داران !

«تَتَجافى‏ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ؛ پهلوهایشان از بسترها در دل شب دور مى‏شود (و بپا مى‏
خیزند و رو به درگاه خدا مى آورند) و پروردگار خود را با بیم و امید مى‏خوانند، و از آنچه به آنان روزى داده‏ایم انفاق مى‏کنند!» (سجده ۱۶)

در تفسیر جمله؛ “تَتَجافى‏ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ” (شبانگاه، پهلوهاى آنها از بستر دور مى‏شود) دو تفسیر در روایات اسلامى وارد شده:

تفسیرى به نماز “عشاء” و اشاره به اینکه مؤمنان راستین بعد از نماز مغرب و قبل از نماز عشاء به بستر نمى‏روند مبادا خواب آنها را بگیرد، و نماز عشایشان از دست برود. (زیرا در آن زمان معمول بوده که در آغاز شب به استراحت مى‏پرداختند و نماز مغرب و عشاء را- طبق دستور استحباب جدایى میان نمازهاى پنجگانه- از هم جدا مى‏کردند و هر کدام را در وقت فضیلت خود بجا مى‏آورند) هر گاه بعد از نماز مغرب و قبل از وقت عشا مى‏خوابیدند ممکن بود براى نماز عشا بیدار نشوند.

این تفسیر را “ابن عباس” طبق نقل در المنثور از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نقل کرده، و در”امالى” شیخ نیز از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است. (در المنثور و امالى شیخ طبق تفسیر المیزان، جلد ۱۶، صفحه ۲۸۳)

اما در بیشتر روایات و کلمات مفسران، به برخاستن از بستر و براى اداء نماز شب تفسیر شده است.

در روایتى از امام باقر(ع) چنین مى‏خوانیم که به یکى از یارانش فرمود: «ألا اخبرک بالاسلام اصله و فرعه و ذروه سنامه: آیا ریشه و شاخه و بلندترین قله اسلام را به تو معرفى کنم ؟ »

راوى عرض کرد بفرمائید: فدایت شوم. فرمود: «اما اصله الصلاه، و فرعه الزکاه، و ذروه سنامه الجهاد: ریشه‏اش نماز است و شاخه‏اش زکات، و قله مرتفعش جهاد است.»

سپس افزود: آیا می خواهى تمام ابواب خیر را به تو معرفى کنم ؟ راوى مى‏گوید: بفرمائید فدایت شوم.

امام فرمود: «الصوم جنه، و الصدقه تذهب بالخطیئه، و قیام الرجل فى جوف اللیل بذکر اللَّه، ثم قرأ ” تَتَجافى‏ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ”؛ روزه سپرى است در مقابل آتش و صدقه محو کننده گناه است، و بر خاستن انسان در دل
شب او را به یاد خدا مى‏اندازد، سپس آیه “تَتَجافى‏ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ” را تلاوت فرمود.» (اصول کافى، جلد ۲، باب دعائم الاسلام، حدیث ۱۵، صفحه ۲۰)

در تفسیر “مجمع البیان” از” معاذ بن جبل” چنین نقل شده که در غزوه ” تبوک” در خدمت رسول خدا (ص) بودم، گرما همه را سخت ناراحت کرده بود و هر کس به گوشه‏اى پناه مى‏برد، ناگهان دیدم که پیامبر (ص) از همه به من نزدیکتر است، خدمتش رفتم عرض کردم: اى رسول خدا (ص)! عملى به من بیاموز که مرا وارد بهشت کند، و از آتش دوزخ دور سازد.

فرمود: سؤال بزرگى کردى، اما پاسخ آن براى کسى که خدا بر او آسان کرده است مشکل نیست. سپس افزود: ” تعبد اللَّه و لا تشرک به شیئا و تقیم الصلاه المکتوبه و تؤدى الزکاه المفروضه و تصوم شهر رمضان: خدا را پرستش کن و چیزى را شریک او قرار نده نمازهاى واجب را انجام ده و زکات واجب- حق مستمندان- را اداء کن و ماه رمضان را روزه بگیر“.

بعد فرمود: و آیا می خواهى از ابواب خیرات به تو خبر مى‏دهم؟ عرض کردم: اى پیامبر بفرمائید. فرمود: «الصوم جنه من النار و الصدقه تکفر الخطیئه و قیام الرجل فى جوف اللیل یبتغى وجه اللَّه ثم قرأ هذه الایه تَتَجافى‏ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ: روزه سپرى است در برابر آتش و انفاق در راه خدا کفاره گناهان است، و قیام انسان در دل شب براى خشنودى خدا. سپس آیه” تتجافى جنوبهم” را قرائت فرمود”». (مجمع البیان ذیل آیات مورد بحث و تفسیر نور الثقلین، جلد ۴، صفحه ۲۲۹)

گر چه هیچ مانعى ندارد که آیه مفهوم وسیعى داشته باشد، هم بیدار ماندن در آغاز شب را براى نماز عشاء شامل شود، و هم بر خاستن در سحرگاه را براى نماز شب، ولى دقت در مفهوم” تتجافى” معنى دوم را بیشتر در ذهن منعکس مى‏کند، زیرا ظاهر جمله این است که قبلا پهلوها در بستر آرام گرفته سپس از آن دور مى‏شود و این مناسب قیام در آخر شب براى انجام نماز است.

گر چه درباره اهمیت این نماز پر برکت همان چند روایت فوق کافى به نظر مى‏رسد، ولى این نکته قابل ذکر است که در روایات اسلامى آن قدر اهمیت‏ به این عبادت داده شده است که در باره کمتر عبادتى چنین سخن گفته شده است.

دوستان حق، و رهروان راه فضیلت به این عبادت بى ریا که قلب را روشنایى و دل را نور و صفا مى‏بخشد همواره اهمیت بسیار مى‏دادند.

استفاده از فرصت های داده شده!

ممکن است بعضى همیشه توفیق بهره‏گیرى از این عبادت پر برکت را نداشته باشند، ولى چه مانعى دارد که در بعضى از شبها که این توفیق حاصل است بهره گیرند و در آن هنگام که خاموشى همه جا را فرا گرفته، و اشتغالات روزانه همه تعطیل است، کودکان در خواب، و محیط آماده حضور قلب و راز و نیاز با خدا است، برخیزند و به در خانه خدا روند و دل را به نور عشق دوست روشن سازند.

پیام‏های آیه:

۱ـ سحر خیزى و دل کندن از رختخواب، یکى دیگر از نشانه‏هاى مؤمنان است: « تَتَجافى‏ جُنُوبُهُمْ </SPAN&g t;»…

۲ـ عبادت‏هایى که با نوعى ریاضت و خفا همراه باشد، ارزش بیشترى دارد: «تَتَجافى‏»

۳ـ مؤمن، نه مأیوس است، نه مغرور، هم بیم دارد، هم امید: «یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً»