حکمت 3
موانع و ابزار رشد و کمال
و قال(ع): الْبُخْلُ عَارٌ وَ الْجُبْنُ مَنْقَصَةٌ وَ الْفَقْرُ يُخْرِسُ الْفَطِنَ عَنْ حُجَّتِهِ وَ الْمُقِلُّ غَرِيبٌ فِي بَلْدَتِهِ وَ الْعَجْزُ آفَةٌ وَ الصَّبْرُ شُجَاعَةٌ وَ الزُّهْر
واژگان:
جُبن: ترسو بودن
مَنْقَصَة: کاستی، نقص
یُخرِس : لال می‌کند
فِطَن : زیرک
جُنَّةٌ: سپر
مُقِلُّ: لال می‌کند
ترجمه:
بخل و تنگ چشمی ننگ است، و ترسو بودن نقص و کاستی است و تنگدستی زیرک را از [بیان] حجت و دلیلش لال می‌کند،
و آن کس که فقیر است حتی در شهر خود غریب است و عجز و واماندگی آفت و بیچارگی است، و شکیبایی دلاوری است،
و زهد دارایی است، و خویشتنداری [و دوری از گناهان] سپر است.
چکیده مفاهیم
در این حکمت به سه ابزار رشد و کمال و نیز چهار مانع آن اشاره شده است. موانع عبارتند از:
1. بخل که مایه ننگ است؛
2. ترس که مایه نقص و کاستی آدمی است؛
3. آسیب اجتماعی فقر و تهیدستی که باعث می‌شود فقیر به ضعف در گفتار و کندی در بیان دچار شده و حتی بستگان او، همچون غریبه با او رفتار کنند؛
4. ناتوانی جسمی و روحی که بلا و آفت بزرگی برای انسان است.
امام(ع) در فراز پایانی به توصیفِ سه صفت پسندیده یعنی شکیبایی، زهد و خویشتنداری پرداخته است که در حقیقت ابزار توانمندی روحی و روانی به شمار میآیند و به نوعی موانع پیشین را از بین میبرد:
* صبر، شجاعت است و ضد ترس؛
* ثروت حقیقی زهد است که با آن میتوان از آثار سوء فقر دور شد.
* اگر چه عجز، آفت است و آسیب، اما عاجز و آسیب دیده واقعی کسی است که سپری چون ورع ندارد.
نکتــــــه‌ها
1- بخل، خودداری از بخشیدن است و مقابل آن، زیادهروی در بخشیدن؛ یعنی جود و سخاوت بیش از حد است که آن هم مذموم است. بهترین حالت میانهروی است؛ چنان که خدای سبحان فرمود:
«وَلا تجعَل یَدَکَ مَغلولة ً الی عُنقِکَ وَلا تبسُطها کُلّ البَسط ِ فتقعُدَ مَلوماً مَحسُوراً؛ هرگز دستت را بر گردنت زنجیر نکن [و ترک انفاق و بخشش منما] و بیش از حد [نیز] دست خود را مگشای که مورد سرزنش قرار گیری و از کار فرومانی.»
البته بخل، حالتی درونی است و نبخشیدن مال که در بیرون ظاهر می‌شود ثمره صفت بخل است، نه خود بخل.
2- ترس، مقابل شجاعت است و شجاعت از ارکان ایمان و از کمالات انسانی است. ترسو به دفاع از دین، ناموس و آبروی خود اقدام نمی‌کند، بلکه هرگز نمیتواند از قابلیتها و استعدادهای خدادادی استفاده کند؛ از این رو، ترس، نقص بزرگی به شمار میآید.
3- فقیر نیاز خود را نزد مردم آشکار می‌کند و اظهار ناداری مینماید؛ ولی مُقلّ چه بسا با وجود شدت نیازش، اظهار توانگری و غنا می‌کند.
4- انسان تهیدست وقتی می‌بیند توان بذل و بخشش ندارد و دیگران به سببب ناداریاش از او دور میشوند، در خود احساس غربت وتنهایی می‌کند هرچند در زادگاه خود و بین خاندان و بستگانش باشد.
5- فقر پسندیده نیست؛ از این رو، اگر در بعضی از روایات از فقر مدحی صورت گرفته، اشاره به درک فقر و نیازمندی به خدا، یا اشاره به ساده زیستی و قناعت است که در ظاهر با فقر شباهت دارد.
6- عجز، مفهوم وسیعی دارد که شامل هرگونه ناتوانی علمی جسمی، اقتصادی و فکری است. پس هر نوع ناتوانی، نوعی آفت و آسیب به شمار میآید.
7- صبر یعنی ایستادگی در برابر سختیها، بلایا و حوادث و تمایلات نفسانی، به گونهای که این امور در او اثر نکند و همان حال آرامش و ثبات روحی قبل از مواجهه با آنها را داشته باشد؛
مثل صبر بر ترک لذت گناه، صبر بر سختی روزه گرفتن در تابستان، شکیبایی بر از دست دادن مال و فرزند و … .
8- شجاعت، موجب مقاومت و ایستادگی در برابر دشمن است و صبر نیز چیزی جز مقاومت و ایستادگی نیست، پس صبر هم شجاعت میخواهد و صبور شجاعت دارد.
9- امام علی (ع) زهد را کوتاهی آرزو، شکر نعمتها و دوری از محرمات میداند و در جایی دیگر میفرماید زهد بین دو کلمه قرآن است:
به آنچه از دست رفته، ناراحت نشدن و از آنچه به دست آمده، خوشحال نشدن، پس میتوان گفت که زهد، نداشتن نیست؛ بلکه نخواستن و دل‌نبستن است.
10- همانگونه که سپر انسان را از آسیب تیرها و شمشیرها حفظ می‌کند، ورع و مراقبه دائمی گفتارها و کردارها نیز انسان را از انواع آسیبها، گناهان و عذاب الهی حفظ می‌کند.
پیـــــــام‌ها
1- ثروت را تنها داراییهای مادی نشمریم؛ امور معنوی مانند زهد نیز ثروت هستند.
«الزهدُ ثروةٌ» بلکه ثروت زاهد بیش از ثروتمند است و ثروت او واقعی است؛
زیرا ثروتمند برای رفع نیازش، محتاج مال است، ولی زاهد نه به دیگران و نه حتی به مال دنیا محتاج است؛ بنابراین، تنها به دنبال افزودن ثروتهای مادی نباشیم.
2- اگر جامعهای میخواهد از آسیبها و آفات در امان باشد؛ باید در جهت رفع ناتوانیها، شکوفا شدن ظرفیتها و رشد خودباوری و خودکفایی بکوشد؛
نه آنکه تنها به دنبال برخورداری هر چه بیشتر از یافتهها و ساختههای جوامع دیگر باشد.
3- همیشه واکنش نشان دادن و برخوردهای شدید نشانه شجاعت نیست؛ گاهی باید شجاعت به خرج داده و صبوری کنیم!
4- یکی از مهم ترین راه های ترک رذائل اخلاقی و همچنین کسب فضائل اخلاقی، توجه به آثار و نتایج هر یک از آن ها می باشد.
لطـــــــــــــــائف
مُنعِم به کوه و دشت و بیابان غریب نیست هرجا که رفت خیمه زد و بارگاه ساخت
اما:
آن را که بر مراد جهان نیست دسترس در زاد و بوم خویشتن غریب است و ناشناس
خودآزمایی
1. آیا زیاده روی در انفاق و کمک به دیگران برای مبارزه با صفت بخل، روش صحیحی می باشد؟
2. به چه دلیل انسان فقیر در شهر خود نیز احساس غربت و تنهایی می کند؟
3. عبارت «زهد ثروت است» را توضیح دهید؟
4. اگر جامعه ای بخواهد از آسیب ها در امان باشد باید چه کاری را انجام دهد؟
صفحه اصلی – موسسه قرآن و نهج البلاغه
کانال جامع دو نور در ایتا:
https://eitaa.com/twonoor
کانال جامع دو نور در تلگرام:
https://t.me/twonoor
