نقش برجسته امام علي عليه السلام در تفسير قرآن کریم

گرچه تفسير مدون و مستقلي به نام تفسير علي عليه السلام وجود ندارد، اما مطالب تفسيري فراوان آن حضرت در لابلاي کتب روائي و تفسيري از طريق شاگردان آن حضرت نقل شده و در دسترس است.

گروهي از صحابه و ياران رسول خدا صلي الله عليه و آله چه در زمان حيات آن حضرت و چه پس از رحلت او در تفسير قرآن از شهرت بسزائي برخوردار بودند از جمله امير مؤمنان علي عليه السلام، عبدالله بن عباس، عبدالله بن مسعود، ابي بن کعب، زيد بن ثابت، جابربن عبدالله انصاري و… اما چنان که از شواهد تاريخي و کتب تفسيري به دست مي آيد، علي عليه السلام اعلم مردم پس از رسول گرامي اسلام به تفسير قرآن و معارف اسلام بود و سني و شيعه هر دو اين معني را در کتابهاي تفسيري و تاريخي خود نقل کرده اند. چرا که آن حضرت در دامن پيامبر بزرگ شده و هميشه در کنار آن حضرت; هم در حضر و هم در سفر حاضر بود. او حتي در دوران تهجد و عبادت رسول خدا صلي الله عليه و آله در کوه حرا و نيز همراه او بود و از او جدا نمي شد.
در اين مورد ابن ابي الحديد مي گويد:
«در کتب صحاح روايت شده است که وقتي جبرئيل براي نخستين بار بر پيامبر نازل گرديد، و او را به مقام رسالت مفتخر ساخت، علي عليه السلام در کنار پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله بود» (1).
گرچه در حال حاضر کتاب مدوني به عنوان تفسير از اميرمؤمنان عليه السلام به چشم نمي خورد، اما مطالب تفسيري علي عليه السلام در کتابهاي حديثي و لابلاي روايات پراکنده است. چون اوضاع سياسي و اجتماعي آن روز به نحوي نبود که هر کسي بتواند در گرداگرد وجود امام حلقه بزند و تفسير قرآن را بياموزد، بلکه عده خاصي از ياران آن حضرت سينه خود را سپر کرده و توانستند تفسير قرآن را از مولي الموحدين مستقيما فراگرفته و به نسلهاي بعد از خود انتقال دهند. آنهم به صورت نقل روايت که بعدها آرام آرام اين کار توسعه يافت و روايت را با درايت درهم آميختند و اخبار و احاديث تفسيري را به صورت مدون درآوردند.
يکي از فعاليتهاي امام در دوران خلفا تربيت شاگرد بود چنانکه استاد پيشوائي مي نويسند:
«يکي از فعاليتهاي امير مؤمنان در دوران خلفا; تفسير قرآن و حل مشکلات بسياري از آيات و تربيت شاگرداني مانند «عبدالله بن عباس» بود که بزرگترين مف
سر اسلام، در ميان اصحا به شمار مي رفت» (2).

اقوال علما در باره اعلميت علي عليه السلام به تفسير

محمد حسين ذهبي از ابن عباس نقل مي کند: «چيزي از تفسير ياد نگرفتم مگر از علي عليه السلام» (3) و همچنين از ابونعيم در «الحلية» نقل مي کند که علي عليه السلام فرمود: «به خدا آيه اي نازل نشده مگر اين که مي دانم کجا نازل شده، درباره چه چيزي نازل شده، و… چون خداوند به من قلب و فکري انديشمند و زباني جويا عطا کرده است». و همچنين از ابن مسعود نقل شده که گفت: «قرآن براساس هفت حرف نازل شده، و هر حرفي هم ظاهري دارد و باطني; و علي عليه السلام به ظاهر و باطن آن آگاه بود» (4).
از عطاء بن ابي رباح (يکي از بزرگان محدثان و فقهاي اهل سنت) سؤال مي کنند: آيا در ميان اصحاب محمد صلي الله عليه و آله عالمتر از علي بوده است؟ در پاسخ مي گويد: «نه، به خدا کسي را عالمتر از علي نمي شناختم».
همچنين «سعيد بن جبير» (5) که خود يکي از مفسران بنام عصر تابعين و شيعي است، مي گويد: «اذا ثبت لنا الشي ء عن علي عليه السلام لم نعدل عنه الي غيره» ; «وقتي مطلبي از علي عليه السلام براي ما ثابت مي شد، از آن عدول نمي کرديم» (6). &lt ;SPAN style=”LINE-HEIGHT: 200%; FONT-FAMILY: ‘Tahoma’,’sans-serif’; FONT-SIZE: 9pt” dir=ltr>
همچنين مرحوم کليني در باب «انه کان شريکه في العلم» (علي، شريک علم رسول خدا بود) آورده است:
«... لم يعلم الله محمدا صلي الله عليه و آله علما الا و امره ان يعلمه عليا».
«... خدا هيچ علمي را به پيامبر نياموخت مگر اين که او را فرمان داد تا آن علم را به علي عليه السلام بياموزد» (7).
پس کسي که باب مدينه علم است و کليد علم پيامبر; قلم و بيان عاجز از وصف آن حضرت و علم او است لذا با اشاره مختصر به بيوگرافي اجمالي يکي از شاگردان ممتاز تفسيري آن حضرت يعني ابن عباس، اکتفا مي کنيم، تا عظمت استاد روشن شود.
ابن عباس کيست؟
عبدالله بن عباس پسر عموي پيامبر و از مفسران بنام صدر اسلام و ملازم و شاگرد درجه يک اميرمؤمنان علي عليه السلام بود که به اين شاگردي هميشه افتخار مي کرد و اظهار مي داشت من هرچه دارم از اميرمؤمنان است و سني و شيعه به تفسير او معتقدند. او گرچه هنگام رحلت پيامبر نوجواني دوازده يا سيزده ساله بيش نبود (8) ، ولي چون در مکتب علي عليه السلام بزرگ شده و علم آموخته بود، لذا يکي از مفسران بزرگ عالم اسلام بشمار مي رود (9).
مفسر بزرگ شيعه مرحوم طبرسي درباره ابن عباس مي نويسد:
«عبدالله بن عباس حبر (10) امت و ترجمان قرآن و وارث دو سوم علم پيامبر بود که پيامبر در حق او دعا کرد و فرمود: «خدايا او را از آگاهان به دين و قرآن قرار ده ». لذا روايات مربوط به تفسير (نزديک به نصف احاديث تفسيري) به او مستند است » (11).
ابن عباس در باره علم اميرمؤمنان علي عليه السلام مي گويد:
«علي عليه السلام علم علما علمه رسول الله صلي الله عليه و آله و رسول الله علمه الله فعلم النبي من علم الله و علم علي من علم النبي و علمي من علم علي عليه السلام و ما علمي و علم اصحاب محمد صلي الله عليه و آله في علم علي الا کقطرة في سبعة ابحر» (12).
«علي عليه السلام علمي را آموخت که پيامبر آن را تعليم داد و و پيامبر را خدا تعليم داد; پس علم پيامبر از علم خدا و علم علي عليه السلام از علم پيامبر و علم من از علم علي عليه السلام است و علم من و علم اصحاب محمد صلي الله عليه و آله نزد علم علي عليه السلام مانند قطره اي از هفت دريا است ».

پی نوشت:

1) استاد پيشوائي، مهدي، سيره پيشوايان، صفحه 29، به نقل از شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج 13، ص 208.
2) سيره پيشوايان، ص 71.
3) التفسير والمفسرون، ج 1، ص 290.
4) همان، ج 1، ص 89 و 90 – مجمع البيان، ج 1، ص 7.
5) به خاطر وفاداريش نسبت به امير مؤمنان علي عليه السلام به دست حجاج شهيد شد.
6)
7) اصول کافي، ج 2، ص 14، حديث 1، چ 1392ه ق.
8) معجم رجال الحديث، ج 10، ص 229.
9) دکتر سيد محمد باقر حجتي، «تاريخ تفسير و نحو» ، ص 27 – 30.
10) حبر: عالم صالح (المنجد).
11) مجمع البيان، ج 1، ص 7.
12)</SP AN> بحار، ج 89، باب 8، ح 83، ص 105، چاپ جديد.

منابع مقاله: مجله درسهايي از مکتب اسلام، شماره 9، فرج الله فرج اللهي؛

http://mohaimen.com

کانال جامع دو نور در ایتا:
https://eitaa.com/twonoor
کانال جامع دو نور در تلگرام:
https://t.me/twonoor

صفحه اصلی – موسسه قرآن و نهج البلاغه