امام كاظم (علیه السلام)، در توصیف شیعیان در این موقعیّت و تكلیف آنان در دوره فترت میفرمایند:
«طُوبَى لِشِیعَتِنَا الْمُتَمَسِّكِینَ بِحَبْلِنَا فِی غَیْبَةِ قَائِمِنَا الثَّابِتِینَ عَلَى مُوَالاتِنَا وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِنَا…»؛( شیخ صدوق، كمال الدین و تمام النعمه، ص 361)
خوشا به حال شیعیان ما! آنانكه به ریسمان ما در غیبت قائم ما چنگ زنند و بر ولایت ما و بیزاری از دشمنان ما پابرجا باشند. آنان از مایند و ما از ایشان، آنان به راستی ما را امام خود پسندیدهاند و ما نیز ایشان را شیعه خود پسندیدهایم. پس خوش به حال ایشان كه چه سعادتمند و خوشبختاند! به خدا سوگند! آنان در روز قیامت با ما و در مراتب ما خواهند بود.»
امام، شیعیان رامتذكّر حفظ دو صفت و مراعات دو رویكرد می داند؛ اوّل، چنگ انداختن در ریسمان ولایت اهل بیت (علیه السلام) و دوّم، تبرّی جستن و بیزاری از دشمنان اهل بیت (علیه السلام).
شرایط تاریخی سالهای قبل از ظهور، چنانكه امروزه قابل شناسایی و تجربه است و پیشبینی حضرات معصومان (علیه السلام) نشان میدهد كه وضعیّت هر روز نسبت به قبل شدیدتر و سختتر خواهد شد. در میان بلاء و ابتلاء و امتحان، ناگزیر هر طایفه، جای خویش را در میان صفوف شناخته و بدان ملحق میشود و جالبتر آنكه، آن وضع را هم اظهار میكند.
پاسخ به یک شبهه:
با توجه به این كه امام زمان ظهور نمی کند مگر این كه جهان پر از ظلم شود، آیا این روایت با دعوت انسان ها به آماده سازی شرایط فرج، منافات ندارد؟ اگر جهان باید پر از ظلم شود تا ظهور كند، پس آماده سازی شرایط چه معنا دارد؟
برخی بر این باورند كه بین فراوانی ظلم و ستم با ظهور امام زمان، رابطهای تمام وجود دارد، به گونه ای كه ظهور، زمانی است كه ظلم و ستم فراگیر شده باشد. پس هر چه ظلم بیش تر شود، ظهور نزدیك تر می گردد و لذا حق طلبی و اصلاح، امری بر خلاف ظهور، و جریانی مخالف فرج امام زمان،علیه السلام،، در حالی كه فراوانی ظلم و ستم، نه یكی از علایم ظهور است (با توجه به روایات علایم ظهور) نه یكی از شرایط آن (با توجه به بحث شرایط ظهور). حرفی كه می توان زد، این است که ظهور امام زمان،علیه السلام، فراگیری ظلم و ستم، مقارن است. بنابراین، شرط قرار دادن ظلم برای ظهور، امر صحیحی نیست.
به عبارتی پیرامون مفهوم و چیستی فراگیری ظلم و ستم دو دیدگاه اصلی و مهم مطرح است:
1. فراگیری ظلم و ستم به معنای غالبیت:
طبق این دیدگاه، در آستانه ظهور، ظلم و ستم در جهان غالب شده و چهره جهان، چهره ظلم و ستم خواهد بود كه در كنار غالبیت ظلم و ستم، صلاح و رستگاری نیز در میان مردم مطرح میباشد. نكته قابل ذكر اینكه در روایات به فراگیری ظلم و ستم خبر داده شده نه فراگیری ظالم و ستمگر. با این نگاه، اگر در جهان یك ظالم بود و از او ظلمهای متعدد و متنوع سر زند و بقیه مردم، مظلوم و ستمدیده باشند، باز مصداق «ملئت ظلماً و جوراً» تحقق پیدا خواهد كرد.
2. فراگیری ظلم و ستم به معنای كامل و تمام است:
این عده قائلند كه فراگیری ظلم و ستم در جهان به طور كامل و تمام صورت میپذیرد و جهان به صورت یك پارچه پر از ظلم و ستم خواهد شد و از صلاح و رستگاری هیچ خبری نیست.
البته دیدگاه صحیح همان دیدگاه اول است.
اینك به نمونههایی از روایات كه اشاره به ظلم و جور قبل از ظلم دارند اشاره مینماییم.
پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) میفرمایند: «لاتقوم الساعة حتی یملك رجل من اهل بیتی، یواطئ اسمه اسمی، یملأ الارض عدلاً و قسطاً كما ملئت ظلما و جوراً، قیامت برپا نمی شود تا این که مردی از اهل بیت من حکومت می کند، نام او هم نام من است،.» (اربلی، كشف الغمه فی معرفة الائمه، دارالكتاب الاسلامی، ج 3، ص 261)
2. امیرالمۆمنین (علیه السلام) میفرمایند: «… الحادی عشر من ولدی، هو المهدی الذی یملأ الارض عدلاً و قسطاً كما ملئت جوراً و ظلماً؛ یازدهمین از فرزندان من مهدی است، کسی که زمین را از عدل و داد پر می کند همانگونه که از ظلم و ستم پر شده است.» (كلینی، الكافی، ج 1، ص 338).
3. امام حسین (علیه السلام) میفرمایند: «لولم یبق من الدنیا الایوم واحد لطول الله عزوجل ذلك الیوم حتی یخرج رجل من ولدی فیملأها عدلا و قسطاً كما ملئت جوراً و ظلماً؛ اگر از دنیا جز یك روز باقی نمانده باشد، خداوند آن روز را طولانی گرداند تا مردی از فرزندان من قیام كند و زمین را از عدل و داد پر كند پس از آن كه از ستم و بیداد پر شده باشد». (صدوق، كمال الدین و تمام النعمة، ج 1، ص 318).
از مجموع روایات رسیده نوعی همسانی میان واژگان عدل و داد و ظلم و جور دیده میشود. یعنی همان طوری كه در جامعه بعد از ظهور، عدل و داد فراگیر و همه جانبه میشود، در جامعه قبل از ظهور نیز ظلم و جور فراگیر و همه جانبه خواهد شد، نه اینكه همه ظالم باشند.
در نگاه ابتدایی و بدون تعمق چنین برداشت میشود كه فراگیری ظلم و ستم پیش زمینه و از شرایط تحقق ظهور عدل و داد توسط امام مهدی (علیه السلام) است و تا شرط تحقق پیدا نكند، محال است كه مشروط تحقق پیدا كند. پس به خاطر تحقق مشروط كه همان جامعه مهدوی و عدالت مهدوی است باید به دنبال تحقق پیش زمینههای آن كه همان فراگیر شدن ظلم و جور است، رفت.
اما با نگاه ژرفتر و دقیق تر معلوم خواهد شد كه اصل این نظریه و تفكر غلط است و حاكی از سوء برداشت و یا عدم اطلاع كافی از فرهنگ و تعالیم روح بخش اسلام است. اثبات این مدعا بدین گونه است:
1. فراگیری ظلم و ستم شرط ظهور نیست:
باید گفت كه شرط برای مشروط نقش فاعل و موجد خواهد داشت؛ یعنی تحقق مشروط مرهون تحقق شرط میباشد (تا شرط رخ ندهد، مشروط اتفاق نمیافتد). با توجه به این نكته اگر فراگیری ظلم و ستم را شرط ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) بدانیم پس حتماً باید جهان پر از ظلم و جور شود تا ظهور رخ دهد و در غیر این صورت، محال است ظهور، صورت پذیرد.
ولی با مراجعه به احادیث و روایات مهدویت این مطلب به خوبی روشن میشود كه در هیچ یك از آنها فراگیری ظلم و ستم به عنوان شرطی از شرایط ظهور دانسته نشده است. بلكه فراگیری ظلم و ستم در واقع به نوعی، نهایت آمادگی و احساس نیاز شدید مردم به منجی را به همراه دارد.
2. فراگیری ظلم و ستم از علائم حتمی ظهور نیست:
علائم و نشانه برای یك پدیده همانند آینه و ابزاری است كه به وسیله آن میتوان در تحقق آن پدیده تأثیر گذار نیست.
علائم و نشانههای ظهور نیز، به حتمی و غیر حتمی تقسیم شدهاند و فراگیری ظلم و ستم قبل از ظهور حضرت مهدی (علیه السلام)، از علائم حتمی ظهور نمیباشد.
از طرف دیگر، طبق روایات، یاران امام زمان (علیه السلام) قبل از ظهور حضرت در آن جامعه رشد كرده، تربیت یافته و در زمان ظهور حضرت در ركاب حضرت به جانفشانی میپردازند، پس بی شك جامعهای كه توان پرورش و تربیت یاران آن چنانی را داشته باشد باید در آن جامعه زمینهها و بستر مناسب نیز وجود داشته باشد و این تربیت و پرورش نیز قهری نبوده بلكه در سایه تلاش و زحمت و استفاده از بستر مناسب است كه به این لیاقت میرسند.
بر این اساس اگر در جامعه عصر ظهور، ظلم و ستم همه جای عالم را فرا گرفته و بستر و زمینههای مناسب رشد و تربیت از بین خواهد رفت و دیگر پرورش یاران حضرت (علیه السلام) ممكن نخواهد بود.
نتیجه آنكه:
فراگیری ظلم و ستم به معنای ظالم بودن همه نیست، بلكه عدهای به وسیله ظلم و زور میخواهند بر توده مردم مسلط شوند و در این میان برخی انسانها نیز در جاده صلاح گام برمیدارند و سعی میكنند خود و مردم را برای تحقق ظهور آماده كنند.
بخش مهدویت تبیان
منابع:
پرسمان مهدویت
سایت موعود
