راهبردهای روان شناختی حفظ قرآن/2

اجر فراوان حافظ قرآن
در نظر گرفتن پاداش فراوان براي به ياد سپاري آيات قرآن تأييدي ديگر بر اهميت حفظ قرآن است. امام صادق‌عليه‌السلام محشور شدن با ابرار را نتيجه تلاش فرد براي حفظ و عمل به كتاب الاهي مي‏داند. «الحافظ للقرآن العامل به مع السفرة الكرام البررة».
«حافظ قرآن كه به آن عمل كند، با فرستادگان بزرگوار الاهي و نيكان خواهد بود». حتي در بيان معصومان‌عليهم‌السلام حفظ هر سوره، پاداش مخصوص به خود را دارد و فراموشي هر سوره نيز مايه سلب درجه‏اي به شمار آمده است.
ابي‏بصير از امام صادق‌عليه‌السلام نقل مي‏كند كه فرمود: «كسي كه سوره‏اي از قرآن را فراموش كند، آن سوره (در قيامت) براي او به شكلي زيبا و درجه‏اي رفيع ظاهر مي‏شود؛ آن‌گاه كه آن را مي‏بيند مي‏گويد: تو كيستي؟ چه زيبا هستي! اي كاش براي من بودي! پاسخ مي‏دهد: مرا نمي‏شناسي؟ من آن سوره هستم (كه فراموشم كردي). اگر فراموشم نمي‏كردي، تو را به اين مكان رفعت مي‏بخشيدم».
خداوند بزرگ، تفاوت‏هاي فردي و نقاط ضعف افراد را در حفظ قرآن از نظر دور نمي‏دارد و براي كساني كه با زحمت به حفظ قرآن همت مي‏گمارند، پاداشي دو چندان در نظر گرفته است:
«عن الفضيل قال سمعت اباعبداللّه‏‌عليه‌
السلام يقول ان الذي يعالج القرآن ليحفظه بمشقه منه و قلّه حفظ له اجران؛ كسي كه با قرآن ممارست داشته باشد تا آن را حفظ كند و دشواري حافظه اندك را تحمل كند، از دو پاداش بهره‏مند مي‏شود».
بر اين اساس، فردي كه عزم حفظ قرآن كرده، از اين حقيقت آگاه است كه گام در مسير رسول خدا و اولياي الاهي نهاده و در مسير نيل به پاداش بيكران خداوند حركت مي‏كند. اين توجه عزم او را براي پيمودن راه تا آخر مصمّم‏تر خواهد ساخت.
2. احساس كاميابي
مشوّق‏ها و تقويت‏كننده‏ها به دو دسته كلي بيروني و دروني تقسيم مي‏شوند. تقويت‏كننده‏هاي بيروني كه مبناي انگيزش بيروني را تشكيل مي‏دهند، به انواعپديده‏ها، اشيا و رويدادهايي كه خارج از فرد قرار دارند، مانند غذا، نمره، جايزه، پول، و… گفته مي‏شود. در مقابل، تقويت‏كننده‏هاي دروني كه اساس انگيزش دروني بهشمار مي‏آيند عواملي هستند كه كنترل آنها در دست خود فرد است و از احساس رضاي حاصل از كسب توفيق در رسيدن به هدف ناشي مي‏شوند؛ به‏طور نمونه، وقتي كه يادگيرنده احساس مي‏كند در موضوعي كه براي يادگيري آن بسيار كوشيده، پيشرفت داشته است احساس غرور، اعتماد به نفس، و شايستگي مي‏كند كه اين احساس، پيامدهاي انگيزشي دارد و براي او در يادگيري بيشتر نقش مشوّق را ايفا مي‏كند. اين‏گونه انگيزش به هيچ نوع منبع تقويت از بيرون فرد نياز ندارد و خود يادگيرنده سرچشمه آن به شمار مي‏آيد؛ از اين رو، در حفظ قرآن نيز بايد مشوق‏ها جنبه دروني يابد و فرد با احساس رضا از توفيق، انگيزه لازم را براي ادامه كار به دست آورد. به اين منظور لازم است گام‏هاي آغازين در حفظ قرآن به گونه‏اي برداشته شود كه از همان آغاز، كاميابي در آن احساس شود؛ پس بايد در آغاز نكات ذيل را مورد توجه قرار داد:
تنظيم برنامه حفظ از ساده به دشوار
آغاز حفظ قرآن از مطالب ساده به دشوار باعث مي‏شود كه فرد ابتدا در حفظ مطالب ساده به اندازه كافي توفيق به دست آورد. اين كسب توفيق اوليه انگيزش يادگيرنده را براي يادگيري‏هاي بيشتر افزايش مي‏دهد و بر آمادگي او مي‏افزايد؛ بنابراين، بهتر است در ابتدا از آيات و سوره‏هايي با سطح دشواري پايين‏تر آغاز كنيد.
آغاز از زمان‏هاي كوتاه
حفظ قرآن را از زمان‏هاي كوتاه آغاز كرده، به تدريج بر زمان آن بيفزاييد تا دچار خستگي و دلزدگي نشويد.
آغاز از سوره‏هاي كوچك
در حفظ قرآن بايد از كم و سوره‏هاي كوچك آغاز كرد؛ چون سوره‏اي مانند بقره به سبب طولاني بودنش ممكن است براي خيلي‏ها خستگي و ملامت آورد و خداي ناكرده ايشان را از ادامه راه منصرف كند؛ بنابراين، بايد از جزء سي‏ام كه سوره‏هاي كوچك دارد و به خاطر سپردنشان آسان است، آغاز كنيم كه البته خود تمريني براي روي آوردن به سوره‏هاي بزرگ و بزرگ‏تر است.
آغاز از داستان‏هاي قرآن
آيات قصص همواره موضوع معيّن و در عين حال مطبوع و شيريني را دنبال مي‏كند و سرانجام به نتيجه و سرانجام داستان منتهي مي‏شود؛ بدين جهت، حافظ ترغيب مي‏شود حفظ آيات را دنبال كند تا داستان به اتمام برسد و اين پيگيري خود عامل مهمي در حفظ قرآن است؛ بنابراين، اگر ابتدا تعدادي از داستان‏هاي قرآن براي حفظ برگزيده شود، افزون بر اينكه حافظ تا حدودي به روش‌هاي اجمالي حفظ آشنا مي‏شود، باعث تشويق، ترغيب و دلگرمي او در جهت تحفيظ بقيه آيات نيز خواهد شد؛ البته بايد توجه داشت كه پراكنده حفظ كردن اصولاً مطلوب نيست؛ بلكه اين فقط مقدمه‏اي براي حفظ منظم و حساب‏شده از اول قرآن است؛ زيرا هنگامي مي‏توان برنامه منظمي براي حفظ قرآن در نظر گرفت كه از اول قرآن آغاز شود و به آخر آن پايان پذيرد.
نكته ديگري كه لازم است براي احساس كاميابي مورد توجه قرار گيرد، آن است كه اصلاً به حجم كار توجه نكنيد و انتظار نداشته باشيد كار حفظ قرآن را يكشبه يا چندشبه به اتمام برسانيد. بسياري از حفاظ قرآن در ابتداي فعاليتشان شايد مطمئن نبودند روزي موفق به حفظ تمام قرآن كريم خواهند شد (اگرچه قصد اين كار بزرگ را داشتند) ولي آنها به جاي در نظر گرفتن وسعت زياد كار و در نتيجه، مأيوس شدن، با اميدواري و علاقه بسيار و با توكل بر خداوند متعالي، آيات تعيين شده براي هر روز را اگرچه زياد هم نبوده باشد، حفظ كرده، مشتاقانه در انتظار فرارسيدن روزي ديگر براي حفظ كردن آيات جديد بودند و با همت و پشتكار و مداومت بر اين حال، سرانجام كار را با كاميابي به پايان رساندند.
تسهيل اجتماعي
انجام عمل در حضور ديگران و به همراه آنان به‏طور معمول باعث برانگيختگي و درنتيجه افزايش عملكرد افراد مي‏شود. در مطالعه آلپورت (1920)، هنگام انجام وظيفه آزمودني‏ها در حضور ديگران، نه‏تنها مباحث بيشتري به ذهنشان خطور مي‏كرد، بلكه كيفيت اين مباحث نيز عميق‏تر بود. بر اين اساس، مناسب است فرد به فعاليت حفظ قرآن خود جنبه اجتماعي نيز بخشيده، به اين ترتيب، عملكرد خود را تقويت كند. راه‏هاي ذيل مي‏تواند به بهبود عملكرد از طريق برانگيختگي اجتماعي بينجامد:
مباحثه
در صورتي كه بتوانيد چند نفر دوست براي بازگويي و مرور آيات حفظ شده داشته باشيد و در ساعتي معين مباحثه كنيد، برانگيختگي شما براي حفظ قرآن بيشتر خواهد شد. با انجام دادن اين كار، هر صفحه از قرآن تكرار و بازگويي مي‏شود و در تصحيح آيات حفظ شده و ثبات و نگهداري آنها در ذهن و حافظه شما تأثير مثبت مي‏گذارد.
روش ديگر اين است كه اگر مثلاً صفحه‏اي از قرآن داراي 6 آيه است، آيه اول را نفر اول، و آيه دوم را نفر دوم، و آيه سوم را نفر سوم، و دوباره آيه چهارم را نفر اول و آيه پنجم را نفر دوم و آيه ششم را نفر سوم از حفظ بخواند يا دو آيه اول و دوم را نفر اول و دو آيه سوم و چهارم را نفر دوم و دو آيه پنجم و ششم را نفر سوم از حفظ بخواند؛ البته نبايد از قبل مشخص كنيد كه چه كسي كدام آيه را بايد از حفظ بخواند. اين بدان جهت است كه هر سه نفر مقيد شوند تمام صفحه را به طور كامل و از قبل حفظ كنند.
بازگويي براي ديگران
در صورتي كه نتوانيد براي بازگويي و مرور آيات حفظ شده و تصحيح اشتباهات آن، هم‏مباحثي بيابيد، بكوشيد محفوظات قرآني خود را نزد شخص ديگري مانند پدر، مادر، برادر، خواهر، معلم يا دوستتان كه با روخواني قرآن آشنا باشد، از حفظ بخوانيد و بازگوييد. اين امر نيز زمينه تهييج و توجه و آمادگي بيشتر شما را فراهم مي‏سازد.
حضور در جلسات قرآني
مناسب است به طور مداوم در جلسات قرآني حضور يابيد ـ گرچه يك بار در هفته باشد ـ و بكوشيد با حضور در برابر مردم و خواندن قرآن، كم‏كم روح
يه خجالت و كم‏جرأتي را در خود نابود كنيد؛ البته توجه به اين نكته لازم است كه شركت در اين‏گونه جلسات و قرائت قرآن در آن، در صورتي عملكرد را تسهيل مي‏كند كه فرد در انجام تكليف مورد نظر، مهارت لازم را داشته باشد. در غير اين صورت، حضور در چنين جلساتي نتيجه عكس داده، به عملكرد آسيب مي‏رساند.
بر اساس نظريه كشاننده در تسهيل اجتماعي حضور ديگران در موقعيت‏هايي كه افراد در انجام تكليف مورد نظر، داراي مهارت فراواني باشند، عملكرد را تسهيل مي‏كند؛ زيرا در اين وضعيت، پاسخ‏هاي غالب فرد درست است. در مقابل، در موقعيت‏هايي كه افراد در انجام تكليف مورد نظر مهارت ندارند، حضور ديگران به عملكرد آسيب مي‏رساند و در اين حالت بيشتر پاسخ‏هاي فرد احتمالاً نادرست خواهد بود.
3. اِسناد
بنابر نظريه اِسناد يا نظريه نسبت دادن، چگونگي تفكر (ادراك و تفسير) افراد دربارهعلت‏هاي پيروزي و شكستشان تعيين كننده‏هاي اصلي انگيزش پيشرفت آنان به شمار مي‏آيد، نه تجارب تغييرناپذير دوران نخستين زندگي به‏طور معمول، فردي كه حفظ قرآن را آغاز مي‏كند، همواره طعم پيروزي را نمي‏چشد؛ بلكه گاه نمي‏تواند به گونه‏اي مطلوب آيات قرآن را حفظ يا بازيابي كند. چنين فردي ممكن است در امتحان حفظ قرآن يا مسابقات حفظ قرآن امتياز لازم را كسب نكند يا در جمع، توفيق تلاوت صحيح آيات را نيابد. افرادي كه بين كاميابي‏ها و اعمال خود رابطه نزديكي نمي‏بينند، شكست خود را به فقدان توانايي نسبت مي‏دهند. اين اعتقاد كه نتايج اعمال آنها مستقل از اعمال آنها است، به درماندگي آموخته شده مي‏انجامد.درماندگي آموخته شده به حالت يادگيرندگاني اشاره مي‏كند كه كوشش را با پيشرفت مرتبط نمي‏دانند. آنها يادگيرندگاني هستند كه گمان مي‏كنند هر كاري بكنند، توفيق به دست نمي‏آورند. اين نوع اسنادها ناسازگارند و بايد آنها را تغيير داد؛ بنابراين، روند ذيل بايد تغيير كند:
شكست Å فقدان توانايي Å احساس عدم شايستگي Å كاهش عملكرد
و به روند زير تبديل شود:
شكست Å فقدان كوشش Å احساس گناه يا شرمساري Å افزايش عملكرد
البته گاه ممكن است فرد به رغم كوشش بسيار شكست بخورد. در چنين مواردي مقتضاي ديدگاه صحيح آن است كه فرد به دنبال شناخت عامل عدم كاميابي خويش برآمده و با برطرف كردن آن، راه را براي كاميابي‏هاي بعدي هموار سازد. او بايد بداند كه هيچ دري نيست كه با تلاش انسان گشوده نشود؛ چنانكه اميرمؤمنان‌عليه‌السلام مي‏فرمايد:
«متي تكثر قرع الباب يفتح لك؛ هرگاه بر كوبيدن دري اصرار ورزي، سرانجام به رويت باز خواهد شد».
و همچنان كه مولانا سروده است:
گفت پيغمبر كه چون كوبي دري
عاقبت زان در برون آيد سري
بررسي موقعيت افراد بزرگي كه حافظه و استعداد لازم را براي يادگيري نداشتند، ولي با تلاش بسيار بر مشكلات فايق آمده، شكست را به پيروزي بدل كردند، برانگيختگي ما را در راه حفظ قرآن بيشتر خواهد كرد.
ج. اراده
تاكنون به نقش دانش و انگيزش در حفظ قرآن اشاره كرده‏ايم؛ اما براي پيمودن اين مسير دشوار، دانش و انگيزش به تنهايي كافي نيست. افزون بر اين دو عامل، اراده يا خويشتن‏داري نيز براي كاميابي لازم است. انگيزه، دلالت بر تعهد و التزام، و اراده، دلالت بر عبور از موانع و تداوم كار تا آخر دارد؛ به‏طور مثال، فرد بااراده مي‏داند كهچگونه خود را از حواس‏پرتي باز دارد و آن‌گاه كه احساس اضطراب، خواب‏آلودگي يا سستي مي‏كند، چگونه از عهده كار خويش برآيد. او مي‏داند كه هنگام وسوسه شدن براي متوقف ساختن كار و پرداختن به استراحت چه بايد بكند.
با توجه به طولاني بودن كار حفظ قرآن، در طول زمان، موانع متعددي بر سر راه حافظ قرآن قرار مي‏گيرد. عبور از اين موانع و به پايان رساندن كار مستلزم عزمي راسخ است و بدون آن، توفيق نهايي حاصل نخواهد شد؛ بنابراين، لازم است خصوصيات فرد بااراده را مورد توجه قرار داده، آن را با فعاليت حفظ قرآن تطبيق دهيم.
در ره منزل ليلي كه خطرهاست در آن
شرط اول قدم آن است كه مجنون باشي

منبع : اسلام و پژوهش‌هاي تربيتي شماره3-بهار و تابستان 1389

www.iyqa.ir