شر از منظر قرآن کریم

چكيده – با توجه به طرح مجدد موضوع شر توسط فيلسوفان جديد بويژه فيلسوفان دين و تفسيرهاى متفاوتى كه از سوى فيلسوفان الهى و متكلمان در شرق و غرب، در گذشته و حال از آن شده و نقدهايى كه بر بسيارى از آن تفسيرها وارد شده ‏است، مناسبت دارد كه ديدگاه قرآن را در اين زمينه جويا شويم .
نگارنده در اين مقاله با تفكر و تعمق در آيات كريمه الهى براى تحليل مساله شر تلاش تازه‏اى را معمول ساخته ‏است تا به كمك قرآن كه تبيان كل شى‏ء است، براى بسيارى از امورى كه شر ناميده مى ‏شود، پاسخ مناسب عرضه كند .
 مقدمه
بررسى زندگى انسان‏ها و جوامع بشرى به روشنى نشان مى‏ دهد كه برخى از آنها در طول حياتشان از بيشترين و بهترين امكانات اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى برخوردارند و گروهى ديگر جز رنج و درد، فقر و گرسنگى، گرفتارى و مصيبت از اين جهان نصيب ، قادر (3) ، عادل (4) ، حكيم و خيرخواه مطلق و مهربان‏ترين مهربانان است (5)
در آيات كريمه قرآن ملاحظه مى‏ شود، همان خدايى كه سليمان را آن‏چنان سلطنت و قدرت مى‏دهد كه بر انس و جن و پرندگان حكم مى‏ راند (6) و بادها را در تسخير خود دارد (7) ، ايوب عليه السلام را با ابتلاى به بيمارى‏ها و مرگ عزيزان آن‏چنان دچار رنج و محنت مى ‏كند كه شكايتش به درگاه او بلند مى‏ شود و ندا مى‏ دهد: «انى مسنى الضر» (8) ; حال آن كه هر دو از صالحان و انبياى الهى بودند و حتى قصه آن دو هم در قرآن كريم در كنار يكديگر ذكر مى‏ شود (9) .
بلاياى طبيعى نيز پنجه در پنجه بشر افكنده و او را به ديار نيستى مى‏ كشاند; چنان‏كه گاه طوفانى سهمگين شهرى را با همه ساكنانش از مرد و زن، و پير و جوان زير و رو مى‏ كند و گاه زلزله ‏اى مهيب آن را به اعماق زمين فرو مى‏برد و گاه آتشفشانى آن را به آتش مى‏ كشد و زمانى سيلى ويران‏گر آن را در هم پيچيده، از صفحه روزگار برمى‏ چيند .
درندگان نيز در صحرا و دريا در كمين آدميان نشسته‏ اند; چنان‏كه گاه چوپان فقيرى كه همه دارايى و اميد خانواده و فرزندانش كه چند گوسفند اوست، طعمه گرگان مى ‏شود و گاه با نيش زهرآگين مارى دفتر حيات انسانى را مى ‏بندد .
همه اين بلاهاى طبيعى يك طرف و فرعون‏ها و نمرودها و قارون‏ها و ابوجهل‏ ها و ابولهب‏ ها از طرف ديگر حيات اجتماعى و سياسى و اقتصادى جوامع را به مخاطره مى ‏اندازند . فرعون قومى چون بنى‏ اسرائيل را به ستم خود گرفتار ساخته، فرزندانشان را در برابر چشمشان از دم تيغ مى‏ گذراند (10) و نمرود
ابراهيم پرچمدار توحيد را به كوهى از آتش مى ‏افكند (11) و قارون كه كليدهاى خزانه او را چندين مرد تنومند بر دوش مى‏ كشيدند، فخر فروشانه به ميان مردم مى‏رفت (12) و بيچارگان جز آه سرد فقر و حسرت نادارى چاره ديگرى نداشتند و ابوجهل و ابولهب بر پشت ‏بلال و ياسر و سميه ستمگرانه تازيانه مى ‏نواختند و مستانه فرياد بر مى‏ كشيدند .
در اينجا سؤال اين است كه خدا چرا موجودات درنده و درنده‏ خو را آفريد؟ چرا شهرها و آبادى‏ ها را به زلزله‏ ها، سيلابها و آتشفشانها دچار مى‏ كند؟ چرا فرعونيان و نمروديان را بر مردم مسلط مى‏ گرداند؟ چرا يكى را كر، ديگرى را كر و لال، و سومى را فلج و زمينگر مى ‏آفريند؟ چرا بعد از همه اين عذاب‏ها و شكنجه‏ ها در دنيا عذاب مرگ و برزخ و قيامت كبرى را براى بندگانش مهيا نموده ‏است؟
اين سؤالات، بعضى مردمان را به انكار خدا (13) و برخى را به ثنويت كشانده (14) و برخى ديگر را به انكار قدرت مطلق يا علم مطلق و يا خيرخواه مطلق بودن او سوق داده است (15).
پاسدارى از اعتقاد به خداى يكتاى قادر مطلق و عالم مطلق و مهربان ايجاب مى‏ كند كه به اين سؤالات و اشكالات كه همواره در ذهن‏ها مى‏ خلد، پاسخ داده‏ شود .
در اين مقاله سعى بر آن است كه اين سؤالات به لسان قرآن و برهان پاسخ داده‏ شود .
قبل از پاسخگويى به آنها بررسى اين موضوعات ضرورى مى ‏نمايد: مفهوم شر، مصاديق شر، حقيقت ‏شر، شناخت مجموعه هستى، شناخت انسان و هدف از حيات انسان در نگاه قرآن، تفاوت ديدگاه قرآن و عرف در نگرش به خير و شر .

 مفهوم شر و مصاديق آن
راغب اصفهانى در مفردات مى‏ نويسد:
شر چيزى است كه همه از آن روى گردان‏اند; چنان كه خير چيزى است كه همه آن را خواهان‏اند .
حكما نيز در تعريف اصطلاحى شر گفته‏ اند:
شر فقدان ذات يا فقدان كمالى از كمالات شى‏ء است، از آن جهت كه آن شى‏ء شانيت داشتن آن كمال را دارد (16).
چنان كه در معناى خير گفته ‏اند:
خير چيزى است كه همه آن را خواهان‏اند و به واسطه آن بخشى از كمالاتش حاصل مى ‏شود .
براى شناخت روشن خير و شر بايد مصاديق كمال هر موجودى را بشناسيم تا سلب و فقدان كمال را كه هر موجودى از آن گريزان است، دريابيم .
اولين كمالى كه همه خواهان آن و از سلبش گريزان‏اند، ذات و نفس خودشان است . هر موجودى خواهان خودش است و از فانى شدن خود مى‏ گريزد . پس بقاى ذات، خير و فناى آن شر است; نيز كمالات شى‏ء نظير حيات، علم، قدرت، شجاعت، مال، مقام رفيع، آرامش روحى، امنيت‏ سياسى، اجتماعى، اقتصادى، خيرند و در مقابل مرگ، جهل، ضعف، ترس، فقر، ذلت، اضطراب و تشويش روحى، فقدان امنيت جانى، مالى، اجتماعى، شغلى و مانند آنها شرند; نيز آنچه ما را به خير برساند، نافع و مفيد و آنچه به ما شر برساند، ضار يا مضر خوانده مى‏ شود (17) ; مثلا بيمارى شر است; اما پرخورى كه سبب آن است ضار و مضر
ناميده مى‏ شود; نيز بى ‏نيازى خير و كسب نافع خوانده مى‏ شود (18) .
بنابر اين حوادث طبيعى نظير زلزله، سيل، آتشفشان، قحطى، و اعمال خلاف اخلاق مانند دزدى، ضرب و جرح ظالمانه، فحشا و گناه ضار و سبب شرند; لذا اين امور از آن جهت كه سبب فقدان كمال و ايجاد درد & lt;/SPAN>و رنج‏اند، شر ناميده‏ مى ‏شوند .
به طور كلى اسباب شرور را به دو قسم مى ‏توان تقسيم كرد:
1. اسباب طبيعى: مثل; زلزله و سيل و ديگر بلاهاى آسمانى كه از اراده بشر خارج است;
2. اسباب اخلاقى: يعنى شرورى كه ناشى از اراده و اختيار انسان است; مثل; بخل، حسد، گناه و فحشا .

 حقيقت‏ شر
يكى از موضوعاتى كه ديدگاه هاى گوناگونى درباره آن عرضه شده‏ است، حقيقت‏ شر است; به گونه ‏اى كه برخى چون ثنويه براى
شر واقعيتى مستقل از خير قايل‏ شده و از اين رو براى آن مبدئى مستقل پنداشتند تا به خيرخواه بودن حق تعالى خللى وارد نيايد . در مقابل، فيلسوفان از افلاطون تا فيلسوفان اسلامى نظير ابن‏ سينا و ملاصدرا و شيخ اشراق شر را امرى عدمى مى‏ دانند و براى آن مبدئى مستقل نمى‏ جويند; چون خداوند را فياض على‏ الاطلاق دانسته، آنچه را از او صادر مى‏ شود، فيض وجودى مى‏ خوانند; چون براى شر، ذات و حقيقتى مستقل قايل نيستند و آن را بى ‏نياز از جعل جاعل مى‏ دانند; به اين ترتيب دامن كبريايى خداوند از شر آفرينى مبرا شمرده مى ‏شود و ديگر حاجتى نخواهد بود كه قدرت يا رحمت او مقيد خوانده شود .
برخى گفتند: شر معدوم است (19) ; اما بايد اين نكته را متذكر شويم كه بين دو قضيه شر معدوم است و شر امر عدمى است، تقاوت وجود دارد . دو قضيه «شر معدوم است‏» و «شر موجود است‏» ، در تقابل با يكديگر قرار دارند و رابطه آن دو تناقض است; اما وقتى مى‏ گوييم، شر عدمى است، مراد از اين عدم، عدم ملكه است; يعنى موجودى شانيت كمالى را دارد; اما فاقد آن است; مثل كورى براى انسان و ساير حيوانات يا جهل براى انسان . بديهى است كه شر از نوع دوم است .
در اينجا بايد بين آنچه كه سبب اين عدم ‏هاست و آنچه كه بالذات شر است، تفكيك به عمل آورد; مثلا صلح و امنيت و آرامش به تعبيرى عبارت از نبرد جنگ و نزاع است و جنگ امر وجودى است و غالبا در عرف عامه مردم جنگ شر و صلح و آرامش خير ناميده مى‏ شود; اما چون اصل در حيات انسان آرامش است و جنگ موجب سلب اين آرامش مى‏ شود، آنچه حكما گفته ‏اند كه هر چه وجودى است، خير و هر چه عدمى است، شر است، مشكل شر را چنانكه بايد، حل نمى ‏كند .

&l t;/SPAN> شناخت هستى
براى حل مشكل شر بايد ديدگاهمان را نسبت‏ به مجموعه هستى و جايگاه انسان در اين مجموعه روشن نماييم .
هستى از ديدگاه قرآن و برهان از مبدا واجب الوجود كه وجودى تمام‏تر و كامل‏تر از آن قابل تصور نيست، آغاز مى ‏شود و به همان مبدا ختم مى ‏يابد .
«هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن‏» (20) و «اليه يرجع الامركله‏» (21).
صدرالمتالهين در برهان صديقين اين سخن زيباى الهى را در قالب برهان عقلى چنين بيان مى ‏دارد:
وجود حقيقتى عينى، واحد و بسيطى است كه بين افرادش در برخوردارى از اصل واقعيت تفاوتى نيست، مگر از جهت كمال و نقص، شدت و ضعف و نظاير آنها . نهايت كمال وجودى مرتبه ‏اى است كه تمام‏تر و كامل‏تر از آن نيست و حتى تمام‏تر از آن نتوان تصور كرد و آن وجودى است كه وابسته به غير نيست; زيرا هر چه وابسته به غير باشد، ناقص و نيازمند به موجود تمام‏تر از خويش است; پس اين موجودى كه در اعلى مرتبه هستى و قائم به ذات است، واجب الوجود [و مبدا هستى] است; اما بقيه كه به او وابسته و قائم هستند، افعال و آثار اويند و براى آنها قوامى نيست، مگر بواسطه او (22).
صدرالمتالهين از همين برهان، توحيد و ساير صفات كمالى خدا مانند علم، قدرت، اراده، حيات، قيومت و فياضيتش را نتيجه مى‏ گيرد (23) ; زيرا وجودى كه حقيقت صرف و در اعلى مرتبه است، كمالاتش هم بايد در اعلى مرتبه باشد . پس هيچ بخل و نقصى در او متصور نيست و او جواد و رحمان و رحيم است و هستى ممكنات ظهور و نمود رحمت او هستند .
جهان با همه افلاك و اقمارش، پستى و بلنديش، و كوه ودشت و دريايش ظهور رحمت او و از عنايت اوست و قرآن اين معنا را چه زيبا بيان كرده‏ است: «الذى اعطى كل شى‏ء خلقه ثم هدى‏» (24) . برابر بينش قرآنى و بر مبناى برهان، در قوس صعود از ادنى مرتبه وجود آغاز و به همان مبدا ختم مى‏ گردد; در اين ديدگاه هر موجودى در جايگاه خودش مرتبه‏ اى از كمال وجودى دارد . بعضى از مراتب آن خير و كمال تام اند و آن موجودات مجرد عقلى محض هستند و بعضى از مراتب آن كه به ماده آميخته ‏اند، چون در مرتبه پايين‏ترى هستند، وجودشان به عدم و خيرشان به نقص و شر آميخته است و لازمه اتم و اكمل بودن مجموعه عالم آن است كه همه مراتب هستى از فرشته و انسان، جن و شيطان، پرنده و چرنده، درنده و خزنده و همه موجودات برى و بحرى وجود داشته ‏باشد; البته كسى كه بخواهد در جهان هستى جزئى‏نگرى كند و يا از زاويه منافع محدود شخصى خود به آن بنگرد، ممكن است، جز بى‏ نظمى و شر نبيند; چنان كه برخى & lt;/SPAN>فيلسوفان وجود حوادث ناخوشايند را دليل بر عدم علم و قدرت و خير مطلق خدا و ذات واجب الوجود دانستند (25).
يكى از مصاديق شر كه قرآن هم آن را شر رساننده معرفى كرده، شيطان است . شيطان در لسان قرآن موجودى وسوسه‏ گر، گمراه كننده و دشمن انسان و شر رساننده به او معرفى شده است . اينك اين سؤال مطرح است كه چرا خداوند چنين موجود شرى را كه منشا بسيارى از شرور اخلاقى است، آفريده است .
علامه طباطبايى در اين زمينه دو نكته را خاطرنشان ساخته، مى ‏نويسد:
1. هر چيزى كه متعلق خلقت و آفرينش الهى است، فى‏ نفسه (وجودش بدون اضافه غير) خير است; چون خدا كسى است كه مخلوقاتش را نيكو آفريده و پروردگار جهانيان است (26) .
2. عالم آفرينش با همه كثرت اجزا و وسعت طول و عرضش مجموعه‏ اى به هم پيوسته و وابسته‏ است; به گونه‏اى كه اولش به آخرش برمى‏ گردد; پس آفرينش برخى از آنها مستلزم آفرينش برخى ديگر است; بنابراين اختلافى كه بين موجودات عالم است، موجب قوام عالم است و گرنه چنانچه بين موجودات عالم اختلافى نبود و از نظر كمال و نقص تفاوت نداشتند، ميان آنها تمايزى وجود نداشت ; بنابر اين وجود شيطان كه به بدى خوانده مى‏ شود، از اركان عالم است (27) .
با اين بيان وجود حيوانات درنده و گزنده مثل گرگ و مار و ملخ هم توجيه مى ‏شود . در نظام كل جهان هر چيز در جاى خودش نيكوست; چون آنها را خداوند آفريده است و خداوند هم هر چيزى را به بهترين وجه خلق كرده است (28) و نيز او را به راه كمالش هدايت نموده است (29) . پس بر اساس برهان لمى و بينش قرآنى جهان از بهت
رين نظام برخوردار است و هر موجودى كه در آن لباس وجود پوشيده خيرش غالب و شرش اندك است . با يك محاسبه ساده ثابت مى‏ شود، شمار حيوانات ضار و موذى كه به انسان‏ها زيان مى ‏رسانند، بسيار كم است; به علاوه اين زيان ‏رسانى تنها در پاره‏اى از اوقات رخ مى ‏دهد . علاوه بر اين آنها از حيث ذاتشان شر نيستند; بلكه نسبت‏به انسان شرند .
ميردامادى در اين زمينه مى ‏نويسيد:
اين شر نسبى كه عارض برخى موجودات در نظام هستى مى ‏شود، شر بودنش از اين روست كه موجب فقدان كمال فعلى برخى از موجودات مى‏ گردد . اين شرها امور نادر و اتفاقى هستند كه گاه‏گاهى براى افراد پيش مى ‏آيد و اين شرهاى اندك از لوازم خيرهاى بزرگ و ثابت و هميشگى آن موجودات در نظام كلى وجود است (30) .
اكنون خير بودن شرور با تجربه ثابت‏ شده است; براى مثال مارها سموم هوا را جذب مى‏ كنند و از اين طريق براى جامعه انسانى هواى پاك مى‏ سازند . پس مصلحت‏ هاى نهفته‏ اى در خلقت اينهاست كه خداى حكيم آنها را خلق كرده ‏است . خيام گويد:
اسرار ازل را نه تو دانى و نه من                      وين حرف معما نه تو خوانى و نه من
اين بحر وجود آمده بيرون ز نهفت                     كس نيست كه اين گوهر تحقيق بسفت
هر كس سخنى از سر سودا گفته است           زان روى كه هست كس نمى‏داند گفت (31)
علت‏ حوادث طبيعى هم در نظام كلى عالم قابل توجيه است; چون آنچه خداى سبحان پديد مى ‏آورد، خيرات وجودى است; اما اگر آتشى مؤمنى را مى‏ سوزاند و دريا جوانى را به كام خود فرو مى‏ برد، اينها از لوازم وجود آنهاست .
خداوند جهان را بر اساس قوانين ثابت و سنن محكمى آفريده است . تبديل و تغييرى در سنن الهى راه ندارد (32) ; مگر اينكه خود خداوند سنتى را به جاى سنت ديگر آورد; مانند آنجايى كه آتش بر ابراهيم عليه السلام قهرمان توحيد سرد و سلامت مى ‏شود (33) و آنجا كه رود نيل براى نجات موسى و قومش از وسط شكافته مى‏ شود (34) .
البته همواره چنين نيست كه آتش مؤمنان را نسوزاند . در قرآن آمده ‏است:
قتل اصحاب الاخدود النار ذات الوقود اذ هم عليها قعود و هم على ما يفعلون بالمؤمنين شهود; كشته باد صاحبان گودالها [كه در آنها] آتش فروزان بود . زمانى كه بر [كنار] آنها مى‏ نشستند و بر آنچه به مؤمنان مى‏كردند، مى ‏نگريستند .
پس با نگاه كلى بر عالم و بر اساس برهان لمى چون عالم صادر از مبدا خير و علم و حكمت و قدرت مطلق است، هر قدر از حسن و جمال كه شايسته اين نظام بوده است، بر تن آن پوشانده شده است . زمين را چون گهواره‏اى بر زيرپاى آدميان گسترانده (35) و آسمان‏ها را با همه زيباييش از سيارات و ستارگان بر بالاى سرمان برافراشته است (36) . درختان با طراوت و گلهاى رنگارنگ و درياهاى عظيم و آبشارها و كوه‏هاى با جمال و جلال را كه هر يك نشان از عظمت و قدرت صانع آن دارند، مسخر انسان نموده ‏است (37) .
پس اگر هر از گاهى جنبشى در زمين پديد مى ‏آيد و در گوشه ‏اى از كره زمين خانه سست ‏بنيانى از جاى كنده مى‏شود، اين را نمى‏توان نقص خلقت و خالق به شمار آورد .
البته بلاهاى طبيعى نظير زلزله و بادهاى طوفنده و صاعقه‏ ها و . . . دليل ديگرى هم دارد كه در ادامه مورد بحث قرار مى‏ گيرد .

به فرموده علامه طباطبايى اين خلافت الهى اختصاص به آدم عليه السلام ندارد . مراد نوع انسان است و معناى تعليم اسماء هم به وديعت گذاشتن اين علم در نوع انسان است . اگر انسان به اين راه هدايت‏ شود، اين امكان ب
رايش هست كه آن را از حالت قوه به فعل تبديل كند (43) .
پس كرامت و فضيلت انسان از آن روست كه حامل امانت الهى است و آن يا عقلى است كه مناط انتخاب و مسئوليت ‏پذيرى و اختيار است و يا ولايت الهى و است كمال (44) ; بواسطه دين حق از حيث علم و عمل‏است (45) ، البته پيداست كه تحقق اين حقيقت هم جز به واسطه عقل كه اشرف مخلوقات الهى است (46) ، تحصيل نمى‏ گردد .
2- با آنچه آمد، آشكار مى ‏شود كه در بينش قرآنى و فلسفه الهى هدف از حيات انسانى در اين جهان لذت‏ جويى و كام‏ جويى و خوشگذرانى نيست كه اگر چيزى را منافى خوشگذرانى‏هايش يافت، شر بپندارد; بلكه هدف پيمودن جاده كمال و رسيدن به قله سعادت جاودانى و استقرار در جوار رحمت و رضا و رضوان الهى است (47); اما بايد دانست كه در اين مسير گردنه‏ هاى سختى است كه شرط ورود به جنت رضوان الهى گذشتن از آنهاست
اين گردنه ‏ها را خداى سبحان اينگونه معرفى مى‏ كند:
و ما ادراك ما العقبة فك رقبة او اطعام فى يوم ذى مسغبة يتيما ذا مقربة او مسكينا ذا متربة ثم كان من الذين امنوا و تواصوا بالصبر و تواصوا بالمرحمة (48) ; و تو چه دانى گردنه چيست؟ برده‏اى را آزاد كردن يا در روز گرسنگى طعام دادن به يتيمى خويشاوند يا بينوايى خاك‏ نشين ; علاوه بر اين از زمره كسانى باشد كه ايمان آورده و همديگر را به شكيبايى و مهربانى سفارش كرده ‏اند .
مقام خلافت اللهى به آسانى دست ‏يافتنى نيست; بلكه بايد از اين گردنه گذشت و از امتحان الهى سرفراز بيرون آمد:
الذى خلق الموت و الحيوة ليبلوكم ايكم احسن عملا (49) ; آنكه مرگ و زندگى را آفريد تا شما را بيازمايد (و روشن سازد) كه كداميك از شما نيكوكارتريد .
امتحان ‏هاى الهى گاه با نعمت دادن است و گاه با نعمت‏ ستاندن:
< SPAN style="LINE-HEIGHT: 200%; FONT-FAMILY: 'Tahoma','sans-serif'; COLOR: #00b050; FONT-SIZE: 9pt; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman'" lang=AR-SA>فاما الانسان اذا ما ابتلاه ربه فاكرمه و نعمه فيقول ربى اكرمن و اما اذا ما ابتلاه فقدر عليه رزقه فيقول ربى اهانن(50) ; اما انسان چون پروردگارش او را بيازمايد و او را گرامى دارد و به او نعمت ‏بخشد، گويد: پروردگارم مرا گرامى داشت و اما چون او را بيازمايد و روزى را بر او تنگ گيرد، گويد: پروردگارم مرا خوار داشت .
در جاى ديگر مى ‏فرمايد:
و نبلو كم بالشر و الخير فتنة و الينا ترجعون (51); شما را به خير و شر مبتلا مى‏كنيم تا بيازماييم و به سوى ما بازگردانيده مى‏شويد .
پس در بينش قرآن خير و شر، فقر و غنا، جنگ و صلح، صحت و مرض، همه براى امتحان و آزمايش انسان است و اين امتحان‏ هاست كه اگر انسان از آنها پيروز درآيد، به مقامات عالى انسانى و قرب الهى مى ‏رسد; چنان كه در مورد حضرت ابراهيم مى ‏فرمايد:
و اذا ابتلى ابراهيم ربه بكلمات فاتمهن قال انى جاعلك للناس اماما (52) ; وقتى خداوند ابراهيم عليه السلام را به امورى چند امتحان كرد و او همه را با موفقيت ‏به پايان برد، فرمود: تو را پيشواى مردمان قرار دادم .
دسته‏اى از امتحان‏هاى الهى كه متضمن تحمل سختى‏ها و فشارها و رنج‏ها و مصيبت‏هاست، براى ترفيع درجات صالحان است; اما دسته‏اى ديگر از مصائب و رنجها براى بيدارى انسان از خواب غفلت است .
خداى تعالى در مورد خاندان فرعون مى‏ گويد:
و لقد اخذنا آل فرعون بالسنين و نقص من الثمرات لعلهم يذكرون (53) ; و ما فرعونيان را گرفتار قحط سالى و كاهش محصولات كرديم تا پند پذيرند .
در بينش قرآن گاهى رنجها و بلاها جنبه تربيتى دارد; اما اگر انسان نه با نعمت دادن شاكر حق و مجذوب دين خدا مى‏شود و نه با بلاها و سختى‏ها متنبه مى‏ گردد; در اين صورت خداوند او را رها مى‏ كند تا چند صباحى به عيش و طرب بپردازد; وقتى در شهوات فرو رفت و با دين حق به ستيز برخاست و هيچ اميدى به هدايت آنها نبود، به يكباره همچون قوم نوح گرفتار طوفان مى‏ گردد و غرق مى
‏ شود (54) يا ناگهان دچار زلزله ‏هاى مهلك مى‏ شود و در آوار مدفون مى‏ شود (55) ; پس پاره‏اى از شرور طبيعى نتيجه سركشى اقوام كافر و معاند است تا عبرتى براى آيندگان باشد .
شبهه ديگرى كه در اينجا مطرح مى‏ شود، اين است كه چرا خدا انسان را مختار آفريد و به او توانايى اختيار شرور اخلاقى را داد كه بعد مستوجب عذاب شود و براى چه او را به گونه ‏اى نيافريد كه همواره گزينش خير نمايد؟ (56)
پاسخ اين سؤال هم از آنچه پيشتر درباره خلقت‏ شيطان آمد، آشكار مى‏گردد كه لازمه تماميت كمال نظام هستى وجود انسان مختار است . جالب است كه همين سؤال را فرشتگان در هنگام آفرينش آدم مطرح كرده، گفتند:
خدايا چرا مى‏ خواهى فسادگر و خون‏ريز بيافرينى؟ حال آنكه شاكرانه تو را نيايش مى‏ كنيم و تو را به پاكى ياد مى‏كنيم فرمود: من چيزى مى ‏دانم كه شما نمى ‏دانيد (57).
خداوند خواسته موجودى بيافريند كه مختارانه او را عبادت ك
ند و مختارانه خيرات اخلاقى را گزينش نموده و از شرور و زشتى‏ ها بپرهيزد . شرط مختار بودن او اين است كه قدرت بر شر و گناه داشته ‏باشد; با وجود اين از آنها نخواسته‏ است كه اختيارشان را در راه شر استفاده كنند; بلكه همواره از آنان خواسته‏ است، خيرات را گزينش نمايند و براى اين منظور پيامبران را با آيات بينات و بشارت‏ها و تنذيرها فرستاده‏  است تا گزينش خير را براى او آسان گرداند و او را از انتخاب شرور برحذر دارد; حتى او را به بلاها گرفتار مى ‏كند تا از خواب غفلت ‏بيدار گرداند و به راه حق باز آورد; اما اگر انسان از اختيار خودش سوء استفاده كرد و اراده‏اش رادر جهت‏ شرور اخلاقى به كار گرفت، خدا او را مسلوب الاراده نمى‏كند و قدرت را از او باز نمى‏ ستاند كه اگر چنين كند ديگر انسان، انسان نخواهد بود و گزينش‏ هاى او در امور خير و حسن هم شايسته تكريم نيست; پس گزينش ‏گرى و مختار بودن ذاتى انسان و جبلى خلقت اوست; در عين حال خداوند راهنما مى‏فرستد و از اين طريق به انسان راه را نشان مى‏ دهد تا آگاهانه خود شاكرى و حق‏ پذيرى يا كافرى و گمراهى را برگزيند (58) .
بلى انسان‏هايى چون انبيا در طول تاريخ بوده ‏اند كه در سراسر حياتشان همواره خير را گزينش كرده ‏اند و در همه عمرشان هيچ شر اخلاقى و فعل قبيحى را مرتكب نشده‏ اند; اما چنين نبوده‏است كه اينان قدرت بر گناه نداشتند; بلكه آنان با معرفتى كه نسبت ‏به خداى سبحان و بينشى كه نسبت‏به باطن گناه داشتند، مختارانه از گناه پرهيز مى ‏كردند .دسته ديگر از شرور طبيعى كه بر انسان وارد مى‏شود، هرگز او در اختيار آن دخالتى ندارد; مانند: نقص در خلقت چون نابينايى و كرى و لالى . انسان ناقص الخلقه در اين جهان متحمل رنج و سختى مى‏شود; بدون اينكه خود در پديد آمدن آن نقشى داشته ‏باشد . اين چگونه با قدرت و حكمت و رحمت‏ خدا سازگار است؟
پاسخ اين سؤال هم اين است كه خداوند جهان را بر اساس قوانين ثابتى خلق كرد و هر پديده ‏اى بر اساس علل آن تكون مى ‏يابد; چون خداوند از هرگونه ستمى در حق بندگان منزه است; زيرا محتاج و جاهل و ممسك خير نيست .
اگر پدر و مادرى دستورهاى خداوند را در خوردن و آشاميدن به كار نگيرند و ساير قوانين شريعت و توصيه‏ هاى بهداشتى را در هنگام انعقاد نطقه رعايت ننمايند و در دوران باردارى به وظايف الهى خويش عمل نكنند و مواظبت لازم را قبل از ولادت و بعد از آن از كودك خويش معمول نسازند و از اين رهگذر نقصى به فرزندشان برسد، آنها به او ستم كردند; از اين رو آنها بايد پاسخ‏گوى عمل خويش باشند; چون امروز اين امر مسلمى است كه بسيارى از اوصاف از طريق ژن‏ها به كودكان منتقل مى‏ شود .
در عين حال خداوند به اين افراد هم در دنيا و آخرت با نظر رحمت مى ‏نگرد: اولا در دنيا بر آنها به اندازه توانشان تكليف كرده و وظايفى را كه بر افراد سالم و تندرست نهاده، از دوش آنها برداشته است (59) ; ثانيا خداوند با عوض دادن در قيامت آن نقص را جبران مى ‏نمايد; چنان كه در روايتى آمده ‏است:
شخصى باديه ‏نشين خدمت رسول خدا آمد و گفت: من به غير واجبات با عمل ديگرى به سوى خدا تقرب نمى‏ جويم . رسول خدا از علتش جويا شد . اعرابى گفت: «لان الله قبح خلقى; چون خدا رويم را زشت‏ ساخت . . .» . جبريل بر پيامبر فرود آمد و فرمود: خداوند بر تو سلام مى‏ فرستد و مى ‏فرمايد: بر آن بنده ‏ام سلام مرا برسان و بگو: آيا راضى نيستى، در ازاى اين زشت‏ رويى خداوند در قيامت تو را در امن و امانش قرار دهد؟ گفت: آيا خداوند مرا ياد كرده  ‏است؟ فرمود: بلى! اعرابى (بسيار مسرور گشته،) گفت: ديگر از هيچ عمل خيرى دست نمى‏ كشم (60).
& lt;SPAN style=”LINE-HEIGHT: 200%; FONT-FAMILY: ‘Tahoma’,’sans-serif’; FONT-SIZE: 9pt; mso-fareast-font-family: ‘Times New Roman'” lang=AR-SA>متكلمان شيعه در اينگونه آلام و رنجها كه از قصور و تقصير مؤلم نيست، قاعده «عوض‏» را جارى دانسته ‏اند; چنان كه خواجه نصيرالدين طوسى مى‏ گويد:
بر خداوند است كه در مقابل غم و رنجى كه به انسان مى‏رسد و منفعتى كه به سبب‏آن از دستش مى‏ رود با عوض دادن جبران&l t;SPAN dir=ltr> كند (61) .
قرآن كريم درباره شهدايى كه بزرگترين شر به حسابهاى بشرى يعنى مرگ با شمشير و كشته شدن در راه خدا را به جان خريدند و در مقابل به مقام رضا و رضوان الهى رسيدند، مى ‏فرمايد:
فرحين بما اتيهم الله من فضله و يستبشرون بالذين لم يلحقوا بهم من خلفهم الا خوف عليهم و لا هم يحزنون يستبشرون بنعمة من الله و فضل و ان الله لا يضيع اجر المؤمنين (62) ;
به فضل و رحمتى كه خداوند نصيب آنها گردانيده، شادمانند و براى كسانى كه از پى ايشانند و هنوز به آنها نپيوسته ‏اند، شادى مى‏ كنند كه نه بيمى بر ايشان است و نه اندوهگين مى‏ شوند . برنعمت و فضل خدا و اينكه خداوند پاداش مؤمنان را تباه نمى‏گرداند، شادى مى‏ كنند .
پس نوع جهان ‏بينى افراد در اينكه چه چيزى شر و چه چيزى خير است، نقش اساسى دارد .

  تفاوت ديدگاه قرآن با نگرش‏هاى بشرى در تحليل شر
اين بحث را با تبيين آيه شريفه زير آغاز مى‏ كنيم:
كتب عليكم القتال و هو كره لكم و عسى ان تكرهوا شيئا و هو خير لكم و عسى ان تحبوا شيئا و هو شر لكم و الله يعلم و انتم لا تعلمون (63) ; [اى مؤمنان] پيكار در راه خدا بر شما واجب شده‏است; حال آنكه آن بر شما ناگوار است و بسا چيزى را ناگوار بدانيد و آن براى شما خير است و چه بسا كه چيزى را شما دوست داريد و آن براى شما شر است و خداوند مى‏داند و شما نمى ‏دانيد .
آيه شريفه درباره جهاد و جنگيدن با كفار و مشركين نازل شده ‏است; اما در ضمن آن يك حكم كلى از طبيعت‏ بشرى بيان شده‏است و آن اينكه شناخت انسان در خصوص خير و شر ناقص است; چرا كه انسان‏ها معمولا هر چه را كه موجب رنج او باشد، به خصوص امورى مثل جنگ كه موجب فناى جان خود و عزيزان و زخم و جرح بدن‏ها و ضررهاى اقتصادى و رخت ‏بر بستن آرامش روانى و اجتماعى است، شر مى‏ دانند و هرچه را كه موجب رفاه و آسايش و فزونى مال و حفظ جان خود و عزيزانش باشد، خير مى‏ شمارند; اما آيا واقعا هر رنجى حتى اگر موجب خير برترى‏ شود، شر است و هر خوشى و فزونى حتى اگر به شر بزرگترى منجرشود، خير است؟
پاسخ به اين سؤال بر اساس بينش‏ هاى مختلف متفاوت است . آنهايى كه هدف حيات را دست‏يابى به آسايش و آرامش و لذت‏جويى هر چه بيشتر اين دنياى عاجل مى‏ دانند، طبيعى است كه هر امرى را كه موجب از دست رفتن اينها و ايجاد رنج و درد باشد، شر مى‏ دانند; اما كسانى كه هستى را به چند صباح دنيا محدود نمى ‏دانند و هدف حيات را خوشى‏هاى عاجل نمى ‏دانند و به عالم وسيع‏تر آجل و حياتى برتر مى‏ انديشند و رضا و رضوان الهى را مى‏ خواهند و قلبشان در لذت وصال محبوب سرمديشان پر مى‏ زند، حاضرند همه اين رنجها را به جان بخرند و اين امور را نه تنها شر نمى‏ دانند; بلكه خير و جميل مى‏ دانند; چنان كه امير مؤمنان انسش را به مرگ از انسى كه نوزادان به پستان مادرانشان دارند، بيشتر مى ‏داند (64) و زينب كبرى در پاسخ ابن زياد وقتى از روى سرزنش گفت، خدا با خاندان حسين چنين كرد، فرمود: «ما رايت الا جميلا; جز زيبايى نديدم‏» .
حسين بن على عليه السلام مى‏ فرمايد:
انى لا ارى الموت الا سعادة و الحيوة مع الظالمين الا برما (65) ; من مرگ را جز سعادت و زندگى با ستمكاران را جز هلاك نمى ‏بينم .
و در روز عاشورا مى ‏فرمايد:
صبرا على قضائك يا رب لا اله سواك (66) ; خدايا آنچه قضاى توست، به جان مى‏ پذيرم و تنها تو معبود (و معشوق) منى .
بابا طاهر همدانى در رباعياتش در اين زمينه نيكو سروده است:
يكى درد و يكى درمان< /SPAN> پسندد                        يكى وصل و يكى هجران پسندد
من از درمان و درد و وصل و هجران      پسندم آنچه را جانان پسندد (67)
نتيجه اينكه انسان بدون مدد وحى نمى ‏تواند به خير و شر بودن همه امور علم پيدا كند; چه بسا امورى را بر حسب ظاهر شر بداند; اما در واقع براى او خير باشد و يا به عكس چيزى را با محاسبات فكرى خودش نافع و خير بداند; اما در واقع شر باشد . پس چنين نيست كه هر چه را مطابق ميل و ذائقه ما نبود و بر اثر تسويلات نفس اماره و وسوسه‏ هاى شيطان مكروه و زشت دانستيم، در واقع هم‏چنين باشد . قرآن كريم در آيه ديگرى نظير آيه سابق مى ‏فرمايد:
فعسى ان تكرهوا شيئا و يجعل الله فيه خيرا كثيرا (68) ; چه بسا چيزى را ناپسند مى ‏پنداريد; در حالى كه خداوند در آن خير فراوانى قرار مى‏ دهد .
با اين بيان شايد نظريه «توهم ‏انگارى شر» (69) قدرى تقويت‏ شود; البته نه به نحو قضيه كلى كه بگوييم هر آنچه را شر مى‏ دانيم، جز وهم و پندار نيست . قرآن كريم به نحو جزئى بيان مى ‏دارد كه بسا امورى را شما مكروه دانسته و از آن مى‏گريزيد، اما آن خير است .
اينك مى‏ خواهيم اين مساله را بررسى كنيم كه چرا در معرفت‏ خير و شر اختلاف نظر وجود دارد: حقيقت اين است كه انسان هرچه بيشتر آينه دلش را از گناه تطهير نمايد و تقوا پيشه كند، خداوند توفيق شناخت ‏حق را از باطل به او بيشتر عنايت مى‏ فرمايد; يعنى خيرات و شرور واقعى را به او بهتر مى‏ نماياند و در مقام عمل خيرگزين و شرگريز مى‏ شود . خداى سبحان مى ‏فرمايد:
ان تتقوا الله يجعل لكم فرقانا (70) ; اگر از خدا پروا كنيد، برايتان تميز حق از باطل قرار مى‏دهد .
در جاى ديگر مى‏ فرمايد:
و اتقوا الله و يعلمكم الله و الله بكل شى‏ء عليم (71) ; از خدا پروا كنيد (و نافرمانى خدا نكنيد) و خداوند به شما آموزش مى‏دهد و خداوند بر هر چيز آگاه است .
در مقابل، در وصف گناه پيشه‏ گان مى‏ گويد:
ثم كان عاقبة الذين اساؤ السواى ان كذبوا بايات الله (72) ; سپس فرجام كسانى كه بدى كردند، بدتر بود [چرا] كه آيات الهى را تكذيب كردند .
كى‏يركگور، فيلسوف و عارف دانماركى مى‏ گويد:
علت اساسى اختلاف انسان‏ها در معرفت عالم واقع گناه كردن است . هر كه گناه نكند، صحيفه دل او مثل آينه پاك مى‏شود و عالم واقع تماما در او منتقش مى‏ گردد (73).
خانم ادى اين زن متاله آمريكايى مى‏گويد: «براى اينكه دچار توهم مرگ نشويم بايد گناه نكنيم (74)&lt ;/SPAN> » .
فيلسوفان مسلمان نيز همواره بر اين حقيقت تاكيد نموده ‏اند و عارفان اصلى ‏ترين راه معرفت را تزكيه دل دانستند (75) .
نتيجه اينكه نوع نگرش ما به هستى و حوادثى كه پيرامون ما رخ مى ‏دهد، در تقسيم امور به خير و شر بسيار دخيل است . مثلا برخى انسانها مرگ را بزرگترين شر مى‏ دانند; اما اميرالمومنين على عليه السلام وقتى مرگ به سراغش مى ‏آيد، مى‏ فرمايد:
فزت و رب الكعبة; به پروردگار كعبه رستگار شدم .
و در روايت ديگر مى ‏فرمايد:
افضل تحفة المؤمن الموت (76) ; بهترين هديه براى مؤمن مرگ است .
باز هم ايشان مى‏ فرمايد:

شوقوا انفسكم الى نعيم الجنة تحبوا الموت و تمقتوا الحياة (77) ; جان‏هايتان را به نعمتهاى بهشت مشتاق كنيد تا علاقمند به مرگ و بى‏رغبت ‏به زندگى دنيا شويد .
اما انسان‏هايى كه با بينش مادى به جهان مى ‏نگرند، هراسناك‏ترين و شرترين حادثه براى آنها مرگ است&l t;/SPAN> .
نكته مهم ديگرى كه در اين زمينه بايد متذكر شد، اينكه بر اساس بينش توحيدى خداوند، پروردگار جهانيان و مالك حقيقى انسان و جهان است و هر گونه تصرف مالك در ملكش مجاز و جاى اعتراض نيست و اين يك امرى است كه عقلا آن را پذيرفته و بى ‏نياز از برهان مى‏دانند; پس وقتى
خداوند مالك موت و حيات، و اموال و فرزندان ماست و خلاصه ولايت مطلق بر جهان از آن اوست(78) ، ما تنها امانتدار او هستيم; حال آيا حق داريم، وقتى صاحب مال امانتش را از ما باز مى‏ ستاند، به او اعتراض نماييم و اين عمل را دليل بر بى‏عدالتى يا بى‏رحمى او بدانيم؟ مسلما نه .
پس بخشى از اعتراضات ما از اينجا نشات م
ى‏ گيرد كه ما خود را مالك حقيقى مى ‏دانيم و اين خودمحورى موجب مى‏ شود كه هرگونه فقدانى در جان و مال و فرزندانمان را شر دانسته و آن را به خدا منتسب نماييم و يا بگوييم: چرا خدا از ما دفع شرور نكرده ‏است؟
نكته سوم اينكه برخى از اين آسيب‏ها و فقدان‏ها كه با بينش ظاهرى شرند، در باطن آنها رموزى از خير و مصلحت نهفته است و چون ما به آنها آگاه نيستيم، اعتراض مى ‏كنيم .
اين مساله در قرآن به وجه زيبايى در داستان موسى عليه السلام و خضر عليه السلام كه صاحب علمى از جانب خداوند در زمينه حكمتها و مصلحت‏ هاى واقعى بود (79) ، بيان شده ‏است; آنجا كه حضرت موسى عليه السلام كه به ظاهر شريعت مامور است، به او اعتراض مى‏نمايد و او را به شر اخلاقى و ارتكاب جرم متهم مى‏ كند (80) . مخصوصا وقتى مى ‏بيند، خضر نوجوانى را بدون گفتگو كشت . موسى به او گفت:
آيا نفس محترمى كه كسى را نكشته ‏بود، بى‏گناه كشتى . كار بسيار زشت و ناپسندى كردى (81) .
وقتى موسى نتوانست، همراهى خضر را تحمل كند، خضر حكمت‏ها و مصالح كارهايش را به او گفت و از او جدا شد (82) .
ما چگونه بدون آنكه به حكمت افعال خداوند پى ببريم، به خود اجازه مى ‏دهيم كه بى‏ محابا خداى يكتاى عالم قادر حكيم عادل مهربان را متهم به عجز يا جهل و يا نامهربانى و ظلم نماييم . اين بزرگترين بى‏ عدالتى است كه از روى جهل به حكمت‏ها و مصالح امور جهان، به بى‏نظمى و غير احسن بودن نظام هستى حكم كرده و آن را دليل بر جهل يا عجز يا بخل خالق آن بدانيم ; پس هر آنچه به نظر قاصر ما بر خلاف مصلحت است، در نظام كلى جهان بجا و عادلانه است (83) .
نتيجه اينكه حوادث و مصائبى كه بر انسان فرود مى‏آيد و درد و رنج او را موجب مى‏شود، اگر متضمن هيچ مصلحت و خير عاجل يا آجل نباشد، شر و منافى خيرخواهى خداوند است; اما اگر متضمن مصلحتى باشد، دليل بر رحمت و خيرخواه بودن اوست و ما چون به برهان لمى ثابت كرديم، خداوند واجب الوجود و واجب الفيض و الرحمه است و اين با تعاليم و حيانى هم تاييد شده است (84) ، يقين داريم كه آنچه از خير و خوبى به ما مى‏رسد، از جانب خدا و اگر شرى به ما مى‏رسد، از جانب عملكرد خودمان است.