محمد حنفيه و نهضت حسينی

منابع
ابن طاووس، علی‌بن موسی، اللهوف فی قتلی الطفوف، ترجمه، تعریب، تصحیح و تحقیق عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، قم، نوید اسلام، ۱۳۷۷.
ابن كثیر الدمشقی، أبو الفداء اسماعیل‌بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دار الفكر، ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
ابن‌اعثم الكوفی، أبومحمد أحمد، كتاب الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۴۱ق/ ۱۹۹۱م.
ابن اثیر، عزالدین أبوالحسن علی‌بن ابی الكرم، الكامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر ـ دار بیروت، ۱۳۸۵/۱۹۶۵.
ابن‌بابویه قمی، علی‌بن الحسین، الامامة و التبصرة من الحیرة، قم: مدرسة الامام المهدی‌?، ۱۴۰۴ ق/۱۳۶۳ ش.
ابن‌حزم، ابومحمد علی‌بن احمدبن سعید، جمهرة أنساب العرب، تحقیق لجنة من العلماء، بیروت، دارالكتب العلمیة، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن‌بن محمد، تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دارالفكر، ط.الخامسه، ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الكبری، تحقیق محمدبن صامل السلمی، الطائف، مكتبة الصدیق، ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الكبری، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الكتب العلمیة، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
ابن‌شهر آشوب مازندرانی، محمدبن علی، مناقب آل ابی طالب‌، نجف، المكتبة الحیدریة، ۱۳۷۶ ق/۱۹۵۶م.
ابن‌طاووس، علی بن موسی، اللهوف فی قتلی الطفوف، قم، انوار الهدی، ۱۴۱۷ق.
ابن‌عساكر، علی‌بن حسن شافعی، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الفكر، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.
ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، كامل الزیارات، تحقیق الشیخ جواد قیومی، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۷ق.
اربلی، علی بن عیسی، كشف الغمة فی‌معرفة الائمة، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۵ ق/۱۹۸۵م.
امین عاملی، سیدالمحسن، لواعج الاشجان فی‌مقتل الحسین‌(ع)، قم، مكتبه بصیرتی، ۱۳۳۱.
امین عاملی،
سیدمحسن، اعیان الشیعة، تحقیق حسن الامین، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، بی‌تا.
بحرانی اصفهانی، شیخ عبد الله، العوالم، الامام الحسین‌(ع)، قم، مدرسة الامام المهدی?، ۱۴۰۷ق / ۱۳۶۵ ش.
بلاذری، أحمدبن یحیی‌بن جابر، انساب الأشراف، تحقیق سهیل زكار و ریاض زركلی، بیروت، دار الفكر، ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
ثقفی الكوفی، ابواسحاق ابراهیم‌بن محمد، الغارات، تحقیق جلال‌الدین حسینی‌ارموی، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۳ش.
چلونگر، محمدعلی، «محمدبن حنفیه و قیام كربلا»، حوزه و دانشگاه، ش ۳۳، زمستان ۱۳۸۱،
ص ۱۵۰ ـ ۱۳۷.
حسین یعقوب، احمد، كربلا، الثورة و المأساة، بیروت، الغدیر، ۱۴۱۸ ق/ ۱۹۹۷ م.
حلی، حسن بن سلیمان، مختصر البصائر، تحقیق مشتاق المظفر، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۲۰ ق.
حموی، شهاب‌الدین ابو عبد الله یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
خوئی، سیدابو القاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۱۳ق/ ۱۹۹۲ م.
دینوری، ابوحنیفه احمدبن داود، الأخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۸ش.
ذهبی، شمس‌الدین محمدبن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهی
ر و الأعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الكتاب العربی، ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
رضوی اردكانی، سیدابوفاضل، ماهیت قیام مختار، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۸ ش.
صدوق، محمدبن علی‌بن بابویه قمی، كمال الدین و تمام النعمة، تصحیح علی اكبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۵ ق/ ۱۳۶۳ ش.
صفار، محمدبن حسن، بصائر الدرجات، تحقیق حاج میرزا محسن كوچه باغی، تهران: مؤسسهٔ الاعلمی، ۱۳۶۲ ش/ ۱۴۰۴ ق.
طبرسی، ابوعلی الفضل‌بن الحسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، قم، مؤسسهٔ آل‌البیت‌(ع)، ۱۴۱۷ ق.
طبری، ابوجعفر محمدبن جریر، تاریخ الأمم و الملوك، تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
طبری، محمد بن‌جریر بن‌رستم، دلائل الامامه، قم: مؤسسه البعثه، ۱۴۱۳ق.
طبسی، نجم‌الدین، الامام الحسین‌(ع) فی مكة المكرمة (مع الركب الحسینی من المدینة الی المدینة)، قم، مركز الدراسات الاسلامیة لممثلیة ولی الفقیه فی حرس الثورة الاسلامیة، ۱۴۲۱ق/۱۳۷۹ش.
فتال النیشابوری، محمد، روضة الواعظین، قم، منشورات الرضی، بی‌تا.
قمی، حسن‌بن محمدبن حسن قمی، تاریخ قم، ترجمه حسن‌بن علی‌بن حسن عبد الملك قمی، تحقیق سیدجلال‌الدین تهرانی، تهران، توس، ۱۳۶۱ ش.
قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، تهران، كتابفروشی اسلامیه، ۱۳۳۸ ش.
قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، قم، هجرت، ۱۴۱۱ ق.
طهرانی، الشیخ آقا بزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت: دار الاضواء، ۱۴۰۳ ق/ ۱۹۸۳ م.
طوسی، محمد بن الحسن، اختیار معرفة الرجال، تصحیح و تعلیق المعلم الثالث میرداماد الاسترآبادی، تحقیق السیدمهدی الرجائی، قم، مؤسسه آل‌البیت‌(ع) لاحیاء التراث، ۱۴۰۴ ق.
كلینی الرازی، محمدبن یعقوب، الكافی، تحقیق علی‌اكبر غفاری، تهران، دارالكتب الاسلامیة، ۱۳۶۳ش.
مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
مزی، ابو الحجاج یوسف، تهذیب الكمال فی أسماء الرجال، تحقیق بشار عواد معروف، بغداد، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۶ ق/ ۱۹۸۵ م.
مسعودی، ابو الحسن علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دار الهجرة، ۱۴۰۹.
مسعودی، أبوالحسن علی‌بن الحسین، التنبیه و الإشراف، تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی، القاهرة، دارالصاوی، بی‌تا (افست قم، مؤسسة نشر المنابع الثقافة الاسلامیة).
مفید البغدادی، محمدبن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تحقیق مؤسسة آل‌البیت(ع) لاحیاء التراث، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ ق/ ۱۹۹۳ م.
مقدسی، مطهربن طاهر، البدء و التاریخ، بور سعید، بی‌جا، مكتبة الثقافة الدینیة، بی‌تا.
مقرم، عبدالرزاق الموسوی، مقتل الحسین‌(ع)، بی‌جا، المكتبة الحیدریة، ۱۴۲۳ ق.
منقری، نصربن مزاحم، پیكار صفین، ترجمه پرویز اتابكی، تهران، آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۰ ش.
استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان. دریافت: ۲۸/۱۱/۸۸ ـ پذیرش: ۱۹/۱/۸۹

پانوشت‌ها:
۱. با این که ابن‌سعد هم کنیه او را ابو القاسم دانسته، ابن‌حزم اندلسی او را ابا عبد‌الله نامیده است. ( ابن‌سعد، الطبقات الکبری،
ج ۵ ، ۶۸ / ابن‌حزم، جمهرهٔ انساب العرب، ص ۳۷).
۲. بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص ۲۰۰ – ۲۰۱.
۳. ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج ۷، ص ۳۳۱ / مقدسی، البدء و التاریخ، ج ۵، ص ۷۴ / ذهبی، تاریخ الاسلام، ج ۶، ص ۱۸۱.
۴. طبری، تاریخ اامم و الملوك، ج ۱۱، ص ۶۲۸.
۵. سیدمحسن امین، اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۴۳۳.
۶. مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۲، ص ۱۰۸.
۷. ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ج ۵، ص ۶۹ / دینوری، الاخبار الطوال ص ۱۴۷ و ۱۴۹ و ۱۷۴ / قمی، تاریخ قم، ۲۳۶.
۸. اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص ۲۳۵ / ذهبی، تاریخ الاسلام، ج ۶، ص ۱۸۴.
۹. منقری،پیکار صفین، ص ۳۰۰.
۱۰. دینوری، الاخیار الطوال، ص ۲۲۱ .
۱۱. ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج ۸، ص ۱۶۱ .
۱۲. ابن‌سعد، الطبقات الكبری، ج ۵، ص ۶۸.
۱۳. طبری، تاریخ الامم و الملوك، ج ۱۱، ص ۶۲۸ .
۱۴. ابن سعد، الطبقات الكبری، ج ۵، ص ۶۹.
۱۵. همان، ص ۷۲.
۱۶. ابن‌خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج ۳، ص ۲۱۵ – ۲۱۶ .
۱۷. ابن‌سعد، الطبقات الكبری، الطبقة الخامسة، ج ۱، ص ۴۳۹.
۱۸. ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج ۱۴، ص ۲۰۵.
۱۹. ابن کثیر، البدائة و النهایة، ج ۸، ص ۲۳۳.
۲۰. کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۳۴۸ / فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ص ۱۹۷ / صفار، بصائر الدرجات، ص ۵۲۲ ؛ ابن بابویه، الامامة و التبصرة، ص ۶۲.
۲۱. خوئی، معجم رجال الحدیث، ج ۱۷، ص ۵۵- ۵۶.
۲۲. صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ص ۳۶.
۲۳. مقدسی، البدء و التاریخ، ج ۶، ص ۲۰ .
۲۴
. دینوری، الاخیار الطوال، ص ۲۶۴ و ۳۰۹ .
۲۵. مقدسی، البدء التاریخ، ج ۵، ص ۱۳۱ .
۲۶. طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج ۱، ص ۳۴۲ .
۲۷. دینوری، الاخیار الطوال، ص ۳۰۹.
۲۸. مسعودی، مروج ا
لذهب و معادن الجوهر، ج۳، ص ۱۱۶ ؛ همو، التنبیه و الاشراف، ص ۲۷۳ .
۲۹. شیخ عباس قمی، منتهی الآمال، ج ۱، ص ۱۸۶. یاقوت حموی می نویسد در جزیره خارک قبری است که ساکنان آن گمان می کنند قبر محمد حنفیه است اما تواریخ چنین چیزی را تأیید نمی کنند. معجم البلدان ۲ / ۳۳۷.
۳۰. بلاذری، انساب الاشراف، ج ۲، ص ۲۰۱ و ج ۳، ص ۲۹۵.
۳۱. در خصوص زندگی محمد در قرون نخستین،‌ حنفیه کتابی با عنوان اخبار محمد بن الحنفیه به طور جداگانه توسط سه تن به نام های ابواحمد عبدالعزیز جلودی، ابو مخنف لوط‌بن یحیی ازدی (م ۱۵۷ق) و ابو المنذر هشام بن محمد بن السائب الکلبی (م ۲۰۶ق) نگاشته شده است. آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ج ۱، ص ۳۴۷.
۳۲. دینوری، الاخبار الطوال، ص ۲۲۸ / ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج ۳، ص ۲۶ / ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج ۸&l t;/SPAN>،
ص ۱۴۷ – ۱۴۸.
۳۳. ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج ۸، ص ۱۶۵ .
۳۴. طبری، تاریخ الامم و الملوك، ج ۵، ص ۳۴۹ .
۳۵. ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج ۸، ص ۱۶۵ / ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات ا
لحشاهیر و الاحلام، ج ۵، ص ۹ / مزی، تهذیب الکمال، ج ۶، ص ۴۲۱ / ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج ۱۴، ص ۲۱۱.
۳۶. طبسی، الامام الحسین(ع) فی مكة المكرمة، ص ۲۶۴ – ۲۶۵.
۳۷. طبری، همان، ج ۵، ص ۳۴۱ / ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج ۴، ص ۱۶.
۳۸. دینوری، الاخبار الطوال، ص ۲۲۸.
۳۹. محمد علی چلونگر، محمد حنفیه و قیام کربلا، ص ۱۴۹.
۴۰. ابن اعثم کوفی، الفتوح، ج ۵، ص ۲۰ – ۲۱.
۴۱. مفید، الارشاد، ج ۲، ص ۳۳ – ۳۵.
۴۲. طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ج ۱، ص ۴۳۴.
۴۳. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج ۳، ص۲۴۰ / طبسی، الامام الحسین‌(ع) فی مكة المكرمة، ص ۲۵۵.
۴۴. سید ابن طاووس، اللهوف فی قتلی الطفوف، ص ۲۴۰.
۴۵. ابن طاووس،اللهوف، ص ۱۶۴.
۴۶. از تعلیقه عبد الرزاق مقرم چنین فهمیده می‌شود که ابن نما کتابی با این عنوان داشته است. مقرم، مقتل الحسین(ع)،
ص ۱۳۵.
۴۷. سید ابن طاووس، اللهوف، ترجمه عقیقی بخشایشی، ص ۲۵۳.
۴۸. طبسی، الامام الحسین‌(ع) فی مكة المكرمة، ص ۲۶۲ – ۲۶۳.
۴۹. مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۲، ص ۱۱۰.
۵۰. ر.ك: مقرم، مقتل الحسین(ع).
۵۱. در روایتی از امام رضا(ع) آمده است : کان امیر المؤمنین یقول: انّ المحامدة تأبی ان یعصی الله عزّ و جلّ. قلت من المحامدة؟ قال: محمدبن جعفر، محمدبن ابی حذیفة، محمدبن ابی بکر و محمدبن امیر المؤمنین. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۱، ۲۸۶ / بحارالانوار ۳۳ / ۲۴۲و ج ۳۴ / ۲۸۲ به نقل از رجال کشی. در منابع دیگر نیز شبیه همین تعبیر هست: ثقفی کوفی، الغارات، ج ۲، ص ۷۵۲. آیت‌الله خوئی، روایت فوق را ضعیف دانسته است. معجم رجال الحدیث، ج ۱۷، ص ۵۴.
۵۲. رضوی اردکانی، ماهیت قیام مختار، ص ۱۶۴ – ۱۶۵ به نقل از مامقانی، تنقیح المقال ج۳، ص ۱۱۱ – ۱۱۲ کلمه محمد حنفیه .
۵۳. ابن‌شهر آشوب، المناقب، ج ۳، ص ۲۱۱ / مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۱۸۵.
۵۴. رضوی، ماهیت قیام مختار، ص ۱۶۵ به از مامقانی ج ۳ کلمه محمد حنفیه.
۵۵. طبری، تاریخ الامم و الملوك، ج ۵، ۳۲ـ۳۱؛ ج ۵، ص ۳۴۱ – ۳۴۲ / ابن اثیر، الكامل فی التاریخ، ج ۴، ص ۱۶ – ۱۷.
۵۶. ابن اعثم، كتاب الفتوح، ج ۵، ص ۲۱ / ابن اعثم، الفتوح، ترجمه مستوفی هروی، ص ۸۳۳.
۵۷. مجلسی، ۴۱، ج ۴۴، ص ۳۲۹ (به نقل از تسلیة المجالس و زینة المجالس تألیف سیدمحمدبن ابی‌طالب حسینی موسوی حائری) / شیخ عبد الله البحرانی، العوالم، الامام الحسین(ع)، ص ۱۷۸- ۱۷۹ / سید محسن امین، اعیان الشیعه، ۱ / ۵۸۸ / همو، لواعج الاشجان ص ۳۰ / شیخ عباس قمی، منتهی الامال، ص ۵۵۸.
۵۸. رضوی اردکانی، ماهیت قیام مختار، ص ۱۷۰.
۵۹. ابن شهر آشوب، مناقب آل ‌ابی‌ طالب، ج ۳، ص ۲۱۱ / مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۱۸۵.
۶۰. رضوی، ماهیت قیام مختار، ص ۱۶۵ به نقل از مامقانی، ج ۳، ص ۱۱۲.
۶۱. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج ۳، ص ۲۱۱ / مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۱۸۵.
۶۲. صفار، بصائر الدرجات، ص ۵۰۱ / حلی، مختصر البصائر، ص ۷۶ / ابن شهر آشوب، م
ناقب آل ابی طالب، ج ۳، ص ۲۲۸ / طبری، دلائل الامامة، ص ۱۸۲.
۶۳. کامل الزیارات ص ۱۵۷ / بحار ۴۴ / ۳۳۰ و ج ۴۵ ص ۸۷ / ابن طاووس، اللهوف، ص ۳۹ ـ ۴۰.
۶۴. مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۵&lt ;/SPAN>، ص ۸۷ / البحرانی، العوالم، ص ۱۵۵ و ۱۹۶.
۶۵. ابن قولویه، كامل الزیارات، ۱۲ ص۱۵۸ ؛ مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۸۷.
۶۶. مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۸۷ / بحرانی، العوالم، ص ۵۵ و ۱۹۶.
۶۷. مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۲، ص ۸۱.
۶۸. طبسی، الامام الحسین(ع) فی مكةالمكرمة، ص ۲۵۹ – ۲۶۰.
۶۹. رضوی، ماهیت قیام مختار، ص ۱۶۹.

مرجع : سامانه نشریات مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)