مسجد جامع كبير يزد & ;nbsp;
اين بنا در ميانه شهر يزد واقع گرديده و يكي از بزرگترين و زيباترين مساجد ايران است كه در دوره ايلخاني بنا گرديده و در دوره هاي بعد گسترش يافته و تعمير ‚ تزيين و تجديد گرديده است ‚ به صورتي كه امروزه مي توان بخش هاي مختلف ايلخاني ‚ تيموري ‚ صفوي ‚ قاجاريه و تعميرات دوره اخير را ازهم بازشناخت براساس منابع تاريخي و بررسي هاي باستان شناسي ‚ مسجد دوره ايلخاني ‚ در كنار بقاياي مسجدي از دوره سلجوقي كه توسط گرشاسب بن فرامرز علا الدوله كالنجار ( كاليجار ) – از دودمان آل بويه – ساخته شده بود بنا گرديده است . علا الدين كالنجار در سال 504 ه . ق به يزد آمده و در سال 527 ه . ق در اين شهر در گذشته است . بقاياي مسجد دوره سلجوقي تا عصر حاضر در شمال شرقي محوطه ورودي مسجد جامع مشهود بوده و با توجه به بررسي هايي كه ماكسيم سيرو در آن به عمل آورده ‚ داراي نقشه شبستاني ستوندار با صحني مستطيل شكل در ميانه و احتمالا” ايواني در ميانه ضلع شمالي و جنوبي بوده است . باز بر طبق روايت هاي تاريخي علاالدوله كالنجار ‚ اين مسجد را بر جاي آتشگاهي از دوره ساساني ساخته است . بعد از ساخت اين مسجد ‚ دختران فرامرز بن علي – از خاندان كاكوئي – جماعت خانه اي به مسجد افزوده و بناي گنبد داري جهت آرامگاه خويش در كنار آن ساخته اند و سرانجام در دوره مغول ‚ غرفه هايي بدان مسجد اضافه شده است . بناهاي مزبور حداقل تا قرن نهم – زمان نگارش كتاب ” تاريخ يزد ” سرپا و مورد استفاده بوده است د رحدود سال 728 ه . ق ‚ سيد ركن الدين محمد بن قوام الدين محمد بن نظام الحسيني يزدي قاضي ‚ در مجاورت مسجد دوره سلجوقي ‚ زمين وسيعي را اختيار و بناي كنوني مسجد جامع را بنياد كرد در حالي كه ساختمان گنبد و ايوان نا تمام بود ‚ سيد ركن الدين در سال 732 ه . ق در گذشت و برحسب وصيت وي ‚ مولانا شرف الدين علي يزدي ‚ با سركاري مولانا عفيف الدين ‚ ساختمان گنبد و ايوان را به تمام رسانيد . سيد ركن الدين ‚ در متن وقف نامه خويش كه اكنون موجود است ‚ از اين مسجد و موقوفات آن ياد كرده است . بعد از اين تاريخ ‚ خواجه غياث الدين عقيل ‚ شبستان غربي متصل به گنبد را بنا كرد و در سال 777 ه . ق شاه يحيي – آخرين حكمران مظفر – نيز قرينه شبستان مذكور را در سمت ديگر ايوان و گنبد خانه ‚
از درامد موقوفات مسجد و اموال خاصه خود و به معماري مولانا ضياالدين محمد معمار ‚ بنا كرد . در سال 809 ه . ق ‚ خواجه جلال الدين محمود خوارزمي ‚ بخشي از كاشيكاري مسجد را انجام داد و محرابي مرمري بر مسجد نهاد و پايابي حفر كرد و پنجره اي آهنين بر سر آن نهاد . در سال 819 ه . ق‚ شاه نظام كرماني ‚ بخش هاي با قيمانده مسجد را كاشيكاري كرد و كتيبه اي قراني و كتيبه اي با نام و القاب شاهرخ بهادر خان بر در مسجد نصب كرد . نامبرده ‚ ويرانه هاي جانب دست راست مسجد را به جماعت خانه اي مبدل كرد و درگاهي جنب آن ساخت و كاروانسراي ريسمان فروشان را كه رو به روي در بزرگ مسجد بود ‚ داخل صحن كرد و بر در مسجد ‚ حوضي و چاه آب سردي احداث كرد . در سال 836 ه . ق ‚ امير جلال الدين چقماق شامي و همسرش بي بي فاطمه خاتون ‚ مسطح مسجد را با سنگ مرمر فرش كردند و دو ستون چپ و راست ايوان را كاشيكاري معرق كردند و منبري از آجر منقش ساختند . بعد از اينان خواجه معين الدين ميبدي كه از وزراي تيموري بود ‚ جماعت خانه نظام را كه در حال انهدام بود ‚ مرمت كرد . در سال 861 ه .ق ‚ امير نظام الدين حاجي قنبر جهان شاهي كه حكومت يزد را داشت ‚ القاب پادشاه زمان ميرزا جهان شاه را به خط مولانا شمس الدين محمد شاه خطاط بر كاشي معرق وزير كتيبه شاه نظام كرماني بر سر در ثبت كرد .
در دوره سلطنت شاه تهماسب صفوي ( 930-985 ه . ق ) آقا جمال الدين محمد مشهور به مهمتر جمال ‚ بر بالاي سر در ورودي ‚ دو منار مرتفع ساخت و قبه اي بالاي قبه گنبد مقصوره بنا كرد . در ادامه دوره صفوي و به هنگام توليت مولانا عبدالحي و مولانا شهاب الدين عبدالله خلف ‚ مسجد در وضعيت مناسبي قرار داشت . در دوره قاجار ‚ سال 1240 ه . ق ‚ شاهزاده محمد ولي ميرزا ‚ در جانب شمال غربي صحن ‚ شبستان بزرگ ستوندار و در سه ضلع صحن ‚ رواقي طاقدار با پوشش گنبدي بنا نهاد . در سال 1334 شمسي ‚ به جهت خرابي هايي كه در مسجد صورت گرفته بود ‚ هيات حاميان مسجد جامع كبير تشكيل شد كه تعميرات و بازسازي هاي ضروري مسجد را انجام داد و همچنين كتابخانه اي نيز بدان افزود بناي كنوني مسجد با وسعتي حدود 10000 متر مربع مشتمل بر سر در ورودي و جلو خان ‚ صحن وسيع ‚ رواق هاي جانبي صحن ‚ ايوان ‚ گنبدخانه و شبستان هاي طرفين آن ‚ شبستان بزرگ ستوندار ‚ كتابخانه ‚ تزئينات غني و زيبا و كتيبه ها و سنگ نوشته هاي تاريخي و غير تاريخي است مس
جد داراي 7 مدخل ورودي ازجهات مختلف است . ورودي اصل ‚ در ميانه ضلع شرقي واقع گرديده و مشتمل از فضاي جلوخان ‚ سردري زيبا و رفيع با مناره هاي مرتفع و زيبا و كتيبه هاي تاريخي است . سر در مزبور به جهت آسيب هاي وارده ‚ خاصه بر پوشش تزئيني آن ‚ بازسازي شده است . بناي سر در مربوط به دوره اول ساختماني همزمان با ايوان و گنبدخانه است كه در دوره تيموري ‚ كاشيكاري و كتيبه هايي بر آن نصب شده و در دوره صفوي ‚ دو مناره رفيع بر بالاي آن ساخته شده و در دوره اخير نيز مناره ها پوشش تزئيني آن تجديد يافته است . سر در مزبور ‚ از ارتفاع زياد و پهناي نسبتا” كمي برخوردار است ( نسبت 1 به 3 ) كتيبه هاي تاريخي مذكور ‚ در زير مقرنس كاري طاق سر در و بر اطراف درگاه نگاشته شدهاست . كتيبه اول ‚ در شش شمسه از كاشي معرق به خط نسخ و مورخ 891 ه . ق نوشته شده و متضمن ابياتي است . كتيبه ديگري كه توسط شاه نظام كرماني در تاريخ 819 ه . ق نصب شده ‚ متضمن عبارات ذيل است : ” قد بني هذا البنا المعظم في عصر ميمون شاه عالم مالك رقاب بني ادم ظل الله في الارضين با وضع برهان معين الحق و السلطنه و الدنيا و الدين شاه رخ بهادر خان خلد الله سبحانه في دوام العز و الاقبال ملكه و خلافته و سلطانه بحق محمد و اله الطبيين الطاهرين سيما اميرالمومنين علي بن ابي طالب عليه السلام في سنه تسع و عشر و ثمانمائه ” . كتيبه بعدي متصل به در به خط محمد حكيم و مورخ 861 ه . ق است كه توسط حاجي قنبر جهان شاهي – حاكم وقت يزد – نصب شده است : بتوفيق الله الخلاق المتعالي جدد عماره هذا الطاق العالي في زمان سلطنه السلطان الاعظم الغازي المطاع الخانقان الاعدل الواجب الاتباع سلطان سلاطين العالم مولي ملوك العرب و العجم نصره الحق و الخلافه و الدنيا و الدين ابي المظفر سلطان جهانشاه خلدالله تعالي ملكه و سلطانه لفراض علي العالمين عدله و مرحمه و احسانه الامير الاعظم الحاكم العادل الاكرم ملك اعاظم الامرا و الحكام المشرف بزياره الله الحرام المويد بعنايه الله الاكبر نظام الدوله و الدين الحلاج قنبر في ذي الحجه سنه 861 كتبه محمد الحكيم ” در دوره محراب نماي در نيز عبارت ” عمل العبد الضعيف المحتاج الي رحمه اله تعالي بن محمود الحاج تاج الدين كدوك البنا ” نوشته شده است. علاوه بر اينها ‚ كتيبه هاي ديگري با مضامين ديني و كتيبه هايي از دوره اخير بر اين سر در نگاشته شده است . در چوبي دو لنگه و منبت مسجد
‚ قديمي است بر جلوي سر در ‚ دو ستون مرمرين به بلندي 125 و محيط حدود 155 سانتي متر با فاصله اي از هم نشانده و بر سطوح آنها نقوش و ابياتي كنده كاري كرده اند . با توجه به منابع تاريخي و روايت هاي پيران محل ‚ احتمالا” اين ستون هاي كوچك به عنوان شمعدان مورد استفاده بوده اند . رو به روي ستون ها ‚ حوضي هشت ضلعي و نسبتا” بزرگ قرار دارد . بناهاي اطراف جلوخان ‚ مربوط به دوره قاجاريه و بعد از آن است . سر در مذكور ‚ از طريق كرياسي چها رضلعي كه جزئي از سبيتان شرقي مسجد است ‚ وارد صحن وسيع مسجد مي شود . صحن به ابعاد 53*20 متر در سه ضلع با رواق هاي دوره قاجاريه و در ضلع جنوبي با ايوان بزرگ و قديمي بنا محدود مي شود . در وسط صحن ‚ سكوي كم ارتفاعي به طول و عرض 35*15 متر ساخته شده كه در ايام تابستان بر آن نماز مي گزارند . در قسمت شرقي صحن ‚ نزديك دهليز ورودي ‚ محوطه اي به ابعاد 3*2/5متر با ديواره آجر چيني مشبك جدا شده از قديم الايام به نام قرائت خانه موسوم بوده و آن را محل اعتكاف دانسته اند . در جهت قبله اين محوطه ‚ محرابي از كاشي مسدس به ابعاد 64*50 سانتي متر تعبيه كرده اند كه بر روي آن ‚ اسامي ” الله ” ‚ ” محمد ” ‚ ” علي ” ‚ ” حسن ” و ” حسين ” و سال 890 ه . ق نقر شده است . بر طبق روايت منابع تاريخي و شواهدي كه در نماي ايوان باقي مانده ‚ نماي صحن مسجد با كتيبه قراني و كاشي مزين بوده است . در اين صحن همچنين پايابي قديمي با 74 پله موجود است ايوان و گنبدخانه كه قديمي ترين بخش مسجد را تشكيل مي دهند ‚ در ضلع جنوبي واقع گرديده و در طرفين آنها ‚ رواق و شبستان هايي قرار گرفته ايت قطر دهنه داخلي ايوان حدود 8 و عمق آن 13 متر است و در اضلاع شرقي و غربي آن ‚ غرفه ها ‚ شاه نشين ها و دهليزهايي ساخته شده است . اين ايوان با ارتفاع زياد داراي پوشش ضربي است . ارتفاع ايوان با ستونچه هاي گردي كه بلندي آنها گاه صد برابر قطر آنهاست ‚ بيشتر نشان داده مي شود . نماي خارجي و داخلي ايوان ‚ مزين به كاشيكاري زيبا و كتيبه هايي بر كاشي معرق است . كتيبه تاريخي اين ايوان كه مربوط به كاشيكاري آن است ‚ بر بالاي ستون ها بدين شرح است : ” في زمن السلطان الاعظم معين الحق و الخلافته و الدين شاه رخ بهادر سلطان خلدالله تعالي و سلطنه في العالم ” ” امرت باعلاالمباني توفيقابفضل الله امرا الامير چقماق الشامي سميته بنت الرسوبل فاطمه البتول فتقبلها بقبول حسن في ش
هر سنه 836 ” بخش هاي ديگر ايوان با كاشي و آجر و كتيبه هايي تزئين شده است . شاه نشين ها و دالان هاي متصل به ايوان نيز داراي تزئينات گچكاري و كاشيكاري هستند . ايوان مذكور ‚ از طريق درگاه بزرگي به فضاي گنبدخانه راه پيدا مي كند . در دو طرفين اين درگاه ‚ از جانب ايوان ‚ راه پله ها و ورودي هايي قراردارد كه به غلام گردش و غرفه هاي فوقاني گنبدخانه و ايوان راه پيدا مي كند . گنبدخانه به ابعاد تقريبي 14*14 متر ‚ از جهات مختلف ‚ درگاه هايي به ايوان ‚ رواق ها و شبستان ها دارد . سطوح داخلي گنبدخانه با ايجاد غلام گردش و غرفه هايي به صورت دو طبقه درآمده است و از بالاي طبقه دوم ‚ با ايجاد ترنبه هايي در گوشه ها ‚ سطح مربع را به كثير الاضلاع تبديل كرده و گنبد را بر آن برپا داشته اند . گنبد مذكور ‚ از نوع دو پوسته پيوسته با دهانه اي به قطر حدود 14 متر و ساقه كوتاه است ‚ به طوري كه ارتفاع نيزه گنبدداخلي تا سطح زمين ‚ 24 متر و ارتفاع تيزه گنبد خارجي تا سطح زمين حدود 26 متر است . دو پوش گنبد از داخل توسط جرزهايي آجري به يكديگر متصل شده اند . سط.ح داخلي گنبد ‚ با تزئينات زيباي كاشي معرق و اجر و سطح بيروني آن با پوشش كاشي و طرح هاي زيباي هندسي و كتيبه هايي به خط بنايي و كوفي مزين شده است . كاشيكاري و معرق سازي زير گنبد در نوع خود بي نظير است . ترنبه ههاي پاكار گنبد نيز با مقرنس كاري و پاكار گنبد با كتيبه اي قراني از سوره اسرا زينت يافته است . در كي از طرح هاي هندسي جانب جنوبي گنبد زيرين ‚ عبارت ” عمل العبد سعد بن محمد كدوك البنا يزدي ” كتيبه شده است . در ضلع جنوبي گنبدخانه ‚ محرابي نفيس و كاشيكاري قرار دارد كه سطوح آن با كاشي معرق ‚ آجر و كتيبه تزيين گرديده است . بر طرفين محراب ‚ تاريخ اتمام كاشيكاري و نام استاد كار ثبت شده است : ” عمل الحاج بهاالدين محمد بن الحسين يعرف بوالااليزدي ” ” تم في محرم الحرام سنه سبع و سبعين و سبع مائه الهجريه ” (777 ه .ق ) . در اضلاع طرفين محراب ‚ معبرهاي كم عرضي وجوددارد كه در اصل به بيرون از مسجد راه داشته است . ازاره گنبدخانه و نيز ايوان ‚ با كاشي هاي شش ضلعي آبي روشن در حاشيه باريكي از كاشي هاي معرق سياه و سفيد پوشيده شده و به فواصلي ‚ در ميان سطح ساده ازاره ‚ ترنجي از كاشي زيباي معرق كار كرده اند كه كاري هنري و استادانه است . ديواره هاي بالاي ازاره ‚ در غلافي از طرح هاي هزار باف و مركب از
كاشي هاي بسيار كوچك كه كتيبه هايي را تشكيل مي دهند ‚ پوشيده شدهاست .لچكي طاق ها با كاشي معرق و نقوش اسليمي مزين شده و تعدادي از غرفه ها و دهانه هاي غلام گردش داراي نرده و مشبك هايي با پوشش كاشي معرق است همچنين كه اشاره شد ‚ در اضلاع گنبدخانه و ايوان ‚ دهنه ها و رواق هايي وجود دارد كه راه ارتباطي به بخش هاي نختلف است . دهانه ميانه اضلاع شرقي و غربي گنبدخانه را در دوره تيموري محدود كرده و غرفه هايي بر بالاي آن ساخته اند . در شاه نشين دست چپ كه رو به محراب است ‚ سنگ مرمري به ابعاد 63*35 سانتي متر بر ديوار نصب است كه بر آن ‚ عباراتي به نسخ و نقش قنديلي در ميان حجاري كرده اند . در همين شاه نشين ‚ سنگ مرمر ديگري به ابعاد 95*41 سانتي متر نصب شده كه بر آن نقوش گياهي و عباراتي به نسخ و تاريخ 813 ه . ق نگاشته اند در غرب ايوان و گنبدخانه ‚ بعد از رواق ‚ شبستان مستطيل شكل بزرگي به ابعاد 38*9 متر قرار دارد كه بعد از بناي ايوان و گنبدخانه ‚ توسط خواجه غياث الدين عقيل با آجر و گچ بنا شده است . گويا تا دوره متاخر غياثيه خوانده مي شده است . اين شبستان در انتهاي جنوبي داراي محرابي نيمه هشت ضلعي و در انتهاي شمالي ‚ دهليزي چهار ضلعي است . دهليز مزبور كاملا” در محور شبستان قرار ندارد . پوشش شبستان توسط طاق و تويزه به زيبايي و استادي صورت گرفته است . چنين پوششي ‚ ديوار را از زير بار سنگين سقف آزاد ساخته و به معماراجازه داده است كه پنجره ها و نورگيرهايي كافي در ديوار ايجاد كند . طاق زني در اين شبستان ‚ نسبت به شبستان قرينه آن در ضلع شرقي ‚ كاربرد بيشتري دارد طاق ها در بالاي جرزها به دو قسمت تقسيم شده اند و روي سه جرز ‚ دهانه هاي اضافي سراسري احداث گرديده است . بنابراين ‚ تعدا طاق هاي سه بخشي سراسري بيشتر است و شمار آنها به 9 عدد مي رسد و همچنين قسمت مركزي طاق ها تنوع بيشتر دارد و در راس آنها نورگيرهاي هشت ضلعي زيبايي تعبيه كرده اند كه بخشي از روشنايي شبستان را تامين مي كند . اين شبستان داراي ازاره كاشي از دوره تيموري است شبستان شرقي مسجد كه در سال 777 ه .ق توسط شاه يحيي آل مظفر بنا گرديده ‚ به عرض 8/10 و طول 38 متر ‚ در انتهاي جنوبي داراي محرابي كاشيكاري و در انتهاي شمالي ‚ داراي دهليزي چهارگوش است . دهليز اين شبستان به خاطر وجود سر در از دوره قبل ‚ در محور شبستان و براي حا اين اختلاف ‚ ابتكاري در درگاه آن از دورن شبستان
صورت داده اند . سقف دهليز گنبدي شكل است و با رنگ بر آن ‚ اشكال هندسي نقاشي و در پاطاق گنبد ‚ كتيبه اي مورخ 777 ه . ق گچبري كرده اند . متن كتيبه ‚ قصيده اي از سيد حسن متكلم نيشابوري با اين مطلع است : ” سلام كا لطاف اله مسجد ” . بر چهار گوشي به اندازه 25*25 سانتي متر در زير مقرنس دست راست ‚ عبارت ” عمل صنع الله معمار يزدي 947″ را گچبري كرده اند كه مربوط به اقدامات دوره شاه تهماسب صفوي است . پوشش شبستان شرقي نيز باطاق و تويزه صورت گرفته ‚ با اين تفاوت كه تعدا و تنوع آنها در اينجا كمتر است . محراب اين شبستان با قاب هاي كاشي معرق و تزئين مقرنس گچي نماسازي شده است شبستان ديگر مسجد با وسعتي حدود 1000 متر ‚ در شمال غربي مسجد واقع گرديده و از آثار دوره قاجاريه ( 1240 ه. ق ) است . اين شبستان به ابعاد داخلي حدود 34*22 متر داراي 48 ستون است و جهت آن اختلافي با جهت مسجد دارد كه ظاهرا” به جهت انطباق با جهت قبله صحيح صورتگرفته است . همزمان با اين شبستان ‚ رواق گنبد دار سه ضلع صحن مسجد به عمق يك دهانه انجام گرفته است علاوه ب بناها و آثار ذكر شده ‚ در اين مسجد ‚ سنگ نوشته ها و فرامين تاريخي متعلق به قرن هشتم هجري به بعد متضمن وقف نامه ها ‚ فرامين ديواني و مالياتي و سنگ قبرهايي موجود است در كنار مسجد در قرن اخير ‚ كتابچه اي با كتاب هاي چاپي و نسخ رضوي شده است نقشه ساختماني و ويژگي هاي معماري اين مسجد ‚ بعد از ساخت در قرن هشتم هجري به عنوان الگويي در ساخت مساجد منطقه و خارج از آن مورد استفاده قرار گرفته است . از جمله اين ويژگي ها مي توان به كاربرد گسترده پوشش طاق و تويزه ‚ ايجاد نورگيرها و غرفه هاي پيرامون گنبدخانه كه مشرف به فضاي گنبدخانه هستند و شبستان هاي طرفين گنبدخانه اشاره كرد
Parsianforum.com
